Книга - Tanıdığım Əli Kərim

Tanıdığım Əli Kərim
Altay Məmmədov


Xatirə ədəbiyyatı #12
Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndəsi Əli Kərim haqqında yazılmış bu xatirə onun dostu, mərhum nasir və dramaturq Altay Məmmədova məxsusdur. Memuarda Əli Kərimin ömür yoluna işıq tutub poeziyasının dərin qatlarına enməklə şəxsiyyətiylə yaradıcılığının bir bütöv olduğu oxucuya çatdırılıb. Layihəmizə uyğun olaraq əsər ixtisarla nəşr olunur.





Altay Məmmədov

Tanıdığım Əli Kərim



"Xatirə Ədəbiyyatı" silsiləsindən 12-ci kitab

© Altay Məmmədov / Tanıdığım Əli Kərim

© "XAN" nəşriyyatı / Bakı / 2022 / 216 səh.

Üz qabığının dizayneri / Teymur Fərzi


* * *




Redaktordan


Əli Kərim… Bu ad neçə illərdir ki, Azərbaycan poeziyasında bir əfsanə kimi dolaşmaqdadır.

O, bu dünyadan nakam köçəndə bir çoxları "əlinə xına qoyub" ki, nəhayət, şeirimiz Əli Kərimin əsarətindən qurtuldu. Amma anlamadılar ki, əslində "əsarət" onun ölümündən sonra başlayırdı.

Vəfatına qədər cəmi dörd kitabı çıxsa da (biri Moskvada "Два влюбленных" – 1958, üçü Bakıda – "İki sevgi" – 1960, "Həmişə səfərdə" – 1963, "Qızıl qanad" – 1965), vəfatından sonra Əli Kərim ən çox çap olunan şair oldu.

Azərbaycan ədəbiyyatında Nizami zirvəsi, Füzuli zirvəsi, Sabir zirvəsi olduğu kimi, bir Əli Kərim zirvəsi də var. Dünyanın qabaqcıl poeziya ənənələrini Azərbaycanın klassik poeziyasıyla birləşdirən şair, yeni bir ədəbi məktəbin əsasını qoymuşdu zatən. Ölümündən 46 il keçsə də, o məktəb yaşayır və hər il sıralarına yeni-yeni adlar əlavə olunur.

Əli Kərim şeiri novator şeir idi. Şeir şəhidi Nəsiminin, eşq müdriki Füzulinin, söz arifi Sabirin misralarından maya tutan bu yeni şeir Mayakovskinin, Lorkanın, Nerudanın, Nazim Hikmətin yaradıcılığından bəhrələnsə də, son dərəcə özgür, son dərəcə yeni idi.

"Zülməti korlar da görür" deyən şair, özünün başa düşülməməsindən tədirgin idi:

Heç kim məni başa düşməz,
Bəlkə də aydınlığımdandır.

Əli Kərim üçün mövzu qıtlığı olmayıb. O ənənəvi mövzularda da şedevr yarada bilib: ("Atamın xatirəsi", "Qaytar ana borcunu") Hətta haçansa xalqımızın döyüşdən keçəcəyini belə görüb sanki: ("Babəkin qolları") Və poeziyamızda ayrıca "məhəbbət şairi" adlanan yazarlara da bir neçə sevgi şeiri ilə əsl dərs keçib Əli Kərim: ("İki sevgi", "Qayıt", "Nə xoşbəxt imişəm bir zaman allah") "Gül və çörək" şeiri isə savaş dövründə sevginin nadir gücündən bəhs edən əvəzsiz poeziya nümunəsidir.

Əziz oxucu! Qarşındakı kitab memuar ədəbiyyatı seriyasından buraxılan və ədəbiyyatımızın həmişəcavan şairi Əli Kərimə həsr olunan bir dostunun xatirələrindən ibarətdir. İnanırıq ki, görkəmli şairimiz haqqında bu kitabı sevə-sevə oxuyacaqsınız.



    Azad Qaradərəli




Qara teleqram


1969-cu il, isti bir iyun günü, şər qarışanda teleqram aldım "Əli vəfat edib". Sarsıdıcı və gözlənilməz bir xəbər. Adətən belə məzmunda teleqram vurulmurdu. Yazardılar ki, "xəstədir", uzaq başı "vəziyyəti ağırlaşıb". Xəbərin bu cür verilməsi hadisə yerinə toxtaq, tamamilə üzülməmiş halda çatmaq üçün bir növ stimul rolu oynayırdı. Ağır xəbər çatdırmağın üsul və yollarını xalq özü psixoloqlara müraciət etmədən uzun illərdən bəri hazırlamışdı. Sonralar öyrənəcəkdim ki, "Yazıçılar evinin" sakinlərindən biri Əlinin ailəsinin xahişi ilə həmin teleqramı tərtib edib vurmuşdu. Bizim evdə ağlaşma qurulmuşdu. Anam, yoldaşım, övladlarım. Bütün yaxın qohumlarım da Əlini çox istəyirdilər və bilirdilər ki, mən getməliyəm. Yoldaşımla elə ilk qatarla Bakıya yola düşdük. Bilirdim ki, sabah ağır gündür, ona görə heç olmasa bircə, cəmi bircə saat yatmaq gərəkdir. Mümkün olmadı. Mənim ruhumu, mənəviyyatımı alt-üst edən birinci növbədə qara xəbərin gözlənilməzliyi idi. Əli iyulda, ya da avqustda Gəncəyə gəlməli idi. Onun üçün xəstəxanada ayrılacaq xüsusi palatada müalicə olunacaqdı. Sonuncu dəfə mən Əlidən ayrılanda əhvali-ruhiyyəsi çox yüksək idi. Çoxlu çay içdik, başqa içkiləri yumorla əvəz etdik. Sevincdənmi, nədənmi elə köklənmişdik ki, bütün dialoqlarımızdan gülüş səpələnirdi, uğunduran gülüş, partlayışlı gülüş, qəhqəhə yusəkliyində gülüş, elə bil divarlar da gülürdü. Əli içkini atmışdı, dediyinə görə, tamam. Bəlkə də bu gülüşlər həmin hadisənin sevincindən doğurdu. Nəticəsi nə? Bu qara teleqrammı? Sonu dəhşətli xəbərlə bitən gülüş!

Bundan sonra mən bir daha gülüş atının yüyənini buraxmayacam, Əlini yada salıb lap ən şirin məqamlarda gülüşü xırp kəsəcəyəm. Gülüşdən daha qorxuram mən…

Sonra xalis müsəlmansayağı təskinlik motivləri aramağa başladım. "Bəlkə Əlinin vəziyyəti hədsiz ağırlaşıb, mənim Bakıya getməyimi zəruri hesab edib bu məzmunda vurublar teleqramı? Yox inanmıram, sadəcə yazsa idilər ki, "Əli xəstələnib", qopub gedəsi idim. Bunu bilirdilər. Yox! Heç bir təskinlik tapa bilməzsən. Açıq, aydın və sərt yazılıb: "Əli ölüb". Öləsi adamların bu cür bolluğunda niyə məhz Əli ölməli idi – ən yeni Azərbaycan poeziyasının sultanı Əli. Bir qədər ayıqlıqla yuxu arasında qaldım, elə bil həyəcanım, xofum, qorxum bir anlığa çəkildi. Gözlərimi açdım və yenə də əsl müsəlmansayağı düşündüm: "Bəlkə yuxu imiş bunların hamısı? Bəlkə heç teleqramda yazılmamışdı ki, "Əli ölüb". Natərəstlikdən teleqramı da evdə qoyub gəlmişdik. Səhər zülmlə açıldı. Qət etdik ki, Əligilə birbaşa getməyək, əvvəlcə dəqiqləşdirək: "Bəlkə yalandır, bəlkə Əli sappa-sağdır, axı ölməməliydi Əli". Məndən bir yaş kiçikdi Əli. Bəstəboy, dolubədənli Əli. Vaxtilə boksyor olan Əli, əvvəllər sap-sağlam olan Əli, gözəl Əli!..

Həyətə göz gəzdirmək Bünyad Sərdarov küçəsindən daha münasib idi, orada get-gəl başlamışdı – bütün yas evlərində olduğu kimi. Səssizcə girdik həyətə. Bizi gördülər, nə vaxtsa səngimiş ağlaşma yenidən başlandı, lakin uzun sürmədi, hələ tez idi… Yoldaşım ağlaşma otağına getdi. Mən kiçik bir otaqda qaldım. Bir qədər keçməmiş yoldaşım gəldi, göz yaşlarını silə-silə "bəlkə gəlib vidalaşasan" – dedi – üzü açıqdır, elə bil yuxudadır". "Yox" – dedim. Mən Əlini sağlığında necə görmüşəmsə o cür də saxlayacam təsəvvürümdə".

O ağır, o məşum gündən 25 il keçib. Olub-keçənlərin hamısını yadda saxlamaq, əlbəttə, çətin, qeyri-mümkündür. Heç bir yazım, qeydim də yoxdur. Bəlkə elə belə məsləhət imiş – yaddaşda nələr qalıbsa elə onlar da vacib imiş, zəruri imiş; lazım olmayanlar isə süzülüb haradasa qalıb, zaman özü lazım olanları ayırıb saxlayıb.

"Yazıçılar evi" nin sakinləri yavaş-yavaş həyətə enirdilər. Hələlik kiçik otaqda məndən başqa üç-dörd nəfər olardı. Bircə aydın yadımda qalan Hüseyn Hüseynzadədir. Bir müddətdən sonra başdan-başa qara geyimli Elza xanım göründü. Əlində qəzet vardı: "Əlinin son şeirləridir, – dedi, – sizə vəsiyyət eləyib". Boğuldum. Qadın gedəndən sonra açdım. Otaqdakıların hamısı yaxına gəldilər. İlk şeir "Vəsiyyət" idi. Oxumağa başladım, bir neçə misradan sonra gözlərim torlandı, sətirlər bir-birinə qarışdı. Oxuya bildiyim bu misralar idi:

Yeri oldu-olmadı
həkim ki,
girdi xəstənin qılığına,
Nəsə pıçıldadı
dostlarından
birinin qulağına —
həkim,
Salam-əleykim!

Bu misraları nəyə görə xatırladım? Sonralar mənə elə gəlirdi ki, Əli belə deyib:

Ölüm,
Salam-əleykim!

Həmin şeir çap olunandan sonra gördüm ki, "ölüm" deyil, "həkim" dir. Yenə bir müddət keçdi. İçimdə həmin misralar "Ölüm, salam-əleykim" kimi səslənməyə başladı. Yenə kitabda əslini oxudum. Kitabdan aralanan kimi indi də "həkim" "ölüm" oxunur. Bunun həkimə, həkim şəxsiyyətinə, həkim peşəsinə qəti dəxli yoxdur, mətləb Əlinin lap ilk gəncliyindən ölümlə əlləşməsidir. Qərəz, davamını oxuya bilməyib verdim Hüseynə, o da oxuya bilmədi. Cavanlar böyük həvəslə şeirləri oxumağa başladılar. Əli dirildi, danışdı. Bu bizə o qədər də təskinlik gətirmədi; çünki şeirlərin hamısında ölüm ovqatı vardı.

Camaatın həyətə yığıldığını görüb biz də otaqdan çıxdıq. Dedilər Rəsul müəllim gəlib və Əlinin harada dəfn olunacağını müəyyənləşdirmək üçün yuxarı təşkilatlardan birinə gedib. Görünür, ortalığa yenə fəxri xiyaban məsələsi çıxmışdı.

Bu ara Mirzə İbrahimovdan teleqram gəldi (Görünür, Bakıda deyilmiş). Əlinin ailəsinə başsağlığı verirdi. O, Əli haqqında belə bir ifadə işlətmişdi: "qeyri-adi istedad…" Axı istedad özü qeyri-adilikdir. Deməli, Əli Kərim qeyriadilərin qeyri-adisi idi. Daim Yazıçılar İttifaqı ierarxiya-sında yüksək yer tutan adlı-sanlı bir sənətkardan belə söz eşitmək, əlbəttə, təskinlik idi. Mənə əvvəllər elə gəlirdi ki, yaşlı nəsil Əli Kərim poeziyasının mahiyyətini başa düşmür, yaxud başa düşə bilmir; onlarda poeziya barədə estetik anlayış əsasən 20-ci, 30-cu, 40-cı illərin şeir və poemaları əsasında formalaşmışdı. Əlinin yaradıcılığı isə tamamilə yeni keyfiyyətli olub 50-60-cı illərə məxsusdur. Yox! Yaşlı nəsil də Mirzə İbrahimovun şəxsində Əli poeziyasının mahiyyətini əla başa düşürmüş! Elə isə bəs niyə qeyri-adilərin qeyri-adisi həyat yoldaşı və üç körpəsi ilə yarımzirzəmidə, yarıqaranlıq, rütubətli mənzildə məskunlaşdırılmışdı?! Və indi qeyri-adilər qeyri-adisini dəfn etmək üçün iki kvadrat metr torpaq sahəsi niyə böyük bir problemə çevrilmişdi?! Əslində bu problemləri "bərabərlik" deyə-deyə insanları qeyri-bərabər edənlər yaratmışdılar.

Günortaya yaxın xəbər gəldi ki, Əli Kərimin fəxri xiyabanda (nə "A", nə "B", nə də "V" bölümlərində) dəfn olunmasına razılıq verilmir. Əli Kərimin "göstəriciləri" fəxri xiyabanın "Mendeleyev cədvəli" nə qətiyyən uyğun gəlmir. Belə ki, Əli Kərim nə xalq yazıçısıdır, nə də əməkdar incəsənət xadimidir, nə dövlət mükafatı laureatıdır, nə də komsomol, nə ordeni var, nə də medalı, nə də heç olmasa rayon sovetinin deputatıdır, hələ üstəlik də "bezpartiynidir". Bu qədər. Bəs əsl qiymət? Bəs "qeyri-adilər qeyri-adisi" necə oldu?

Lakin Rəsul müəllim də, daha kimlərsə də fəxri xiyabandan hələ əllərini tamam üzməmişdilər. Günortadan bir qədər də keçəndə Göyçaydan gələn qohumlardan birinin (deyəsən Əlinin yeznəsinin) gur, bir qədər də acıqlı səsi eşidildi:

– A kişilər, qoyun adamımızı aparaq ana yurdunda rahatca dəfn edək!..

Bu vəziyyət mənə tanışdı – elə rəhmətlik Əlinin özünə də tanış idi. Neçə illər əvvəl xalqın əsl sevimli şairlərindən olan Əliağa Vahidin də dəfni belə cəncəl fəxri xiyaban problemi ilə üz-üzə gəlmişdi; əgər mərhum şair əvvəlcədən bilsəydi ki, pərəstişkarlar onu fəxri xiyabanda dəfn etmək üçün o qədər əzab-əziyyət çəkəcəklər, əsəbilik və həyəcan keçirəcəklər, əvvəlcədən bir vəsiyyət yazıb qoyardı ki, "məni keçirdiyim sadə, iddiasız ömür yoluma uyğun bir sakit-samit yerdə dəfn eləyin, ömrüm boyu mən dəbdəbədən uzaq, əldəqayırma, qurama şöhrətdən uzaq yaşamışam, qoyun ölüm – həyatım da eləcə davam etsin". Lakin Vahid pərəstişkarlarının əllərində belə bir vəsiyyət yox idi; əgər belə bir kağız olsa belə onlar formal bürokratik "cədvəllərə" qarşı üsyan etməli idilər. O zaman Vahidin cənazəsi Yazıçılar İttifaqının binasında qoyulmuşdu. Bunun da öz mənası, öz təsir qüvvəsi vardı; İttifaq üzvlərinin, demək olar ki, hamısı da orada idi. Respublika rəhbərliyi isə Moskvada olduğundan Bakıda qalanların heç biri Əliağa Vahidin fəxri xiyabanda dəfn olunmasına "sanksiya" vermək iqtidarına malik deyildi. Nəhayət, uzun əlləşmədən sonra (bakıdakılar moskvada-kılarla əlaqəyə girib onlara nələr dedilərsə, bəlkə də vahiməyə saldılar) xüsusi icazə alındı. Dəfn mərasiminə qəribə şad əhvali-ruhiyyə çökdü. Hava isti idi, hamı əldən düşmüşdü. Xəbər adamları gümrahlandırdı. Vahid öz pərəstişkarlarının çiyinlərində Xaqani küçəsinə çıxdı – mərasim fəxri xiyabana yol aldı. Əlidən aralı düşdüm. Akademik Firuz Məlikov məni özündən aralanmağa qoymadı. "Prospektə çıxan kimi bir maşına əyləş" – dedi. Razı olmadım. "Onsuz da Bünyad Sərdarovda tabutu maşına qoyacaqlar" – dedim. Firuz Məlikov uzun illər Gəncə Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda işləmişdi. Şəhərin mədəni yüksəlişində də zəhməti çoxdu, teatrın daimi tamaşaçısı idi, ictimai baxışlara da gələr, hər dəfə də çıxış edərdi. Mənə də çox köməyi dəymişdi. Onunla hər dəfə görüşmək xoş idi, vaxtilə Cəfər Cabbarlı ilə də yaxın olmuşdular. İndi Vahidin dəfnində iştirak etməsi də onun Azərbaycan mədəniyyətinə sıx bağlılığına nümunə idi. Bünyad Sərdarov küçəsinə necə çatdığımızı hiss etmədik, bu böyük məsafəni necə qət etdiyimə özüm də təəccüblənirdim. Burada izdiham dayandı, güman edirdik ki, tabut avtomaşına qoyulacaq. Lakin belə olmadı, on-on iki dəqiqəlik fasilədən sonra izdiham yenidən hərəkətə gəldi. Güman etdik ki, cavanlar hörmət əlaməti olaraq Vahidi çiyinlərindən düşürmürlər; lakin az sonra aydın oldu ki, cavanlar "birdən maşın tabutu başqa qəbristanlığa apara bilər" – deyə yerə qoymurlar. Bax belə! Düz fəxri xiyabana, Vahidin artıq qazılmış qəbrinin yanına qədər piyada getdik. Yenə yorğunluq hiss etmirdim. Vahid xalq arasında şöhrətli, sayılan, seçilən, sevilən sənətkardı. Az görmüşdüm onu Yazıçılar İttifaqı binasının qarşısında. Yüksək ierarxiya üzvləri Süleyman Rüstəmin, Məmməd Rahimin bu balacaboylu şairi görəndə necə balacalaşdıqlarının da şahidi olmuşdum. Şairə salam verəndə istər-istəməz əyilməli olurdular. Bir qədər laübəli, bir qədər etinasız adam təsiri bağışlayırdı. Hiss olunurdu ki, heç kəsdən asılı deyildir. O öz-özünə tam daxili azadlıq təmin etmişdi. "Canlı klassiklər" də ona qarşı hörmətlə yanaşı gizli bir qibtə də hiss olunurdu. Deyək, Vahiddə də onlara münasibətdə heç bir irad müşahidə olunmurdu – o hər şeyi necə var, eləcə də qəbul edirdi. "Siz eləsiz, mən belə". Yaxud "Mən sizin yolunuzla gedə bilmərəm, siz də mənim yolumla". İerarxiya nümayəndələri yeri düşəndə ona maddi-mənəvi yardım da edirdilər. Səmimi, ürəyə yatan əsərlərlə yanaşı çoxlu bayram şeirlərinin müəllifi olan Süleyman Rüstəm hər ehtimala qarşı (qara gün üçün) qəzəl də yazırdı – son dövrlərdə isə bunların sayını artırmaqda idi. Görünür, heç "İki sahil" şeirlərindən də o qədər arxayın deyildi. Mən və yaşıdlarımın çoxu Vahidə dərin hörmət bəsləsək də, müasir janrlara rəğbət ruhunda tərbiyələndiyimiz üçün qəzəl janrının o qədər də pərəstişkarı deyildik. Bizə elə gəlirdi ki, qəzəl janrı Füzuli ilə yekunlaşıb. Lakin qəzəl muğamla qol-qola verib qoşa qanadla cövlan etməkdə idilər, bəlkə onların vəhdətləşməsi də təsadüfi deyildi. Qəzələ hücum olanda muğama da təzyiq vardı, onların birləşib bir-birinə dayaq durmaları da zərurət idi. Füzulini duya-duya, dərk edə-edə, bütün sözlərin məcazi mənasını belə bilə-bilə oxuyan sənətkarlar seyrəlməkdə idi. Həmin qəzəlləri muğam üstə mənasını dərindən bilə-bilə dinləyib feyzyab olan "mədrəsə ziyalıları"da azalmaqda idilər. Və belə bir kritik məqamda göylərdənmi, qeybdənmi Vahid adlı bir qəzəlxan nazil oldu. Və yeni xanəndələr onun dənizində öz yerini tapmış balıqlar kimi sərbəst üzməyə başladılar. Azərbaycan muğamlarının Vahidlə birliyi onu əvvəlkilərdən çox-çox yüksək mərhələlərə qaldırdı. Bizim Vahidə olan yüksək münasibətimiz muğama olan münasibətimizlə bağlı idi.

Sırf poeziya baxımından isə biz Səməd Vurğunla daha çox bağlı olan nəsil idik. İndi isə pərəstiş yerimiz Nazim Hikmət yaradıcılığı idi.

Əliağa Vahidə olan hörmət və məhəbbətin bir mənbəyi də vardı: Xalq onu sonsuz, dərin, təmənnasız bir məhəbbətlə sevirdi, bizim hörmətimiz həm də bu məhəbbətə idi, bizim məhəbbətimiz həm də xalqın öz şairinə məhəbbətinə olan məhəbbət idi. Məhəbbətə məhəbbət!

Vida mitinqi başlandı. Vallah, matəm mitinqinə oxşamırdı bu. Qələbə mitinqi idi bu! Mirzə İbrahimov da çıxış elədi, Vahidə layiq sözlər dedi. Mitinq bitdi. Vahid torpağa tapşırıldı. Camaatsa dağılmaq bilmirdi. Xalq 70 il yaşayıb heç bir mükafat, ad, san almamış şair oğlunu bircə gündə, bəlkə bir neçə saatda rəsmi həm xalq şairi, həm deputat, həm laureat eləmişdi, ordenli, medallı eləmişdi. Xalq qələbə çalmışdı. Belə dəfn mərasimi məhz bayram kimi yekunlaşmalı idi. Elə də oldu. Abşeron kəndlərindən gələn cavanlar əsasən şairin sözlərindən ibarət olan meyxanalar deməyə başladılar…

Küçəyə çıxdım, Əli orada idi.

– Mən belə dəfn görməmişəm, – dedi, – indiyəcən. Bunu qeyd eləmək olardı.

Doğrusu mənim də ürəyimdən keçirdi. Lakin bilmirdim Əlidə bir şey var, ya yox. Mənim pulum çox azdı. Məlum oldu ki, Əlidə də bir şey yoxdur. Dedim:

– Əli, ikimizə yetik düzələr, amma heç kimə demə. Bir təhər aradan çıxaq.

– Yaxşı, – dedi.

Elə ki, taksi saxladım, qapısını açıb şoferin yanında əyləşdim, hiss etdim ki, arxada da iki nəfər oturdu. Düzü çox pərt oldum. Əli şərti pozmuşdu. Qanrıldım, Sərdar Əsəd idi. Çoxdan tanışdıq, amma çörək kəsməmişdik. Salamlaşdıq. Əli günahkar görkəm almışdı.

Dedim:

– Mədənizə əmr edin, cəmi üçcə manatlıq şirə buraxsın.

Sürücüdən sürəkli bir qəhqəhə qopdu. Sükan əlindən çıxdı. Küçə əyri və enişdi. Qorxdum. Xahiş etdim ki, sükandan yapışsın. Şoferlər ümumiyyətlə nazik mətləbləri tez tuturlar, xüsusilə Bakı sürücüləri. Əli də gülürdü, Sərdar da. Mənim də ovqatım düzəlmişdi. Sür, – dedim sürücüyə, – Starı Yevropaya. Yəqin elə bildilər ki, cibim doludur.

Əlbəttə, restorana getmək üçün qətiyyən imkan yoxdu, ancaq girəcəkdə bir kafe vardı, qiymətlər restorana nisbətən az qala yarıbayarı. Oranın bufetçisi (yəqin ki, xozeyini) suvadaq qızıldişli, güləşsifətli şəkili Ələsgərdi. Mehriban adamdı, kafenin daimi müştəriləri də ziyalı nisbət adamlardı, dava-dalaş olan yer deyildi. Neçə il əvvəl Gəncə Teatrı Bakıda qastrol səfərində olarkən kollektiv bu mehmanxanaya düşmüşdü. Məmməd Burcəliyev məni də onunla tanış etmişdi (İndi pulum çatmasa ömrümdə ilk və bəlkə də son dəfə nisyə oturmağa cürət etmişdim). İçəridə xeyli müştəri vardı. Ələsgər görünür, güclü intuisiyaya malik imiş. Salam verdik, əleyk aldıq, maraqla soruşdu:

– Kişini dəfn elədüz?

– Bəli.

– Allah rəhmət eluya, yaxşı kişiydi.

Piştaxtanın yaxınlığındakı masanın ətrafında iki boş stul vardı.

– Əyləşin bir stul da tapdırım, – yanındakı yaşlı rus xidmətçisinə göstəriş verdi, beş dəqiqəyə üçüncü stul da gəldi.

Yarım litr araq, iki porsiya da sosiska dedim – pulum ancaq buna çatardı. Ələsgər tez həll elədi.

Əliağa Vahidə rəhmət oxuya-oxuya döşəndik yeməyə, bərk ac idik. Fikirləşdim üstünü hərə öz evində görər.

– Öləndə də belə öləsən, – dedi Sərdar.

– Heç ölməmək daha yaxşıdır, – dedim mən.

– Dəxli yoxdur, ölməməyin də axırı ölümdür, – dedi Əli.

– Bir dəqiqə olar? – Ələsgər mənə müraciət elədi.

Ayağa durub yaxınlaşdım – Sizə iki şüşə araq göndərirlər küncdəki stoldan, amma xahiş eliyirəm boylanmayın. Məsləhətdir, bura gələn adamdır.

– Gücümüz çatmaz.

– Sizinmi?!

– Birinin əvəzinə sosiska göndər, o birini saxla hələ, lazım gəlsə üç yüz elə.

Stola iri boşqabda çoxlu sosiska gəldi.

Əli boşqaba baxdı, gözlərini zillədi üzümə: "Yemək bol olarsa basılmaz bədən" – dedi.

– Düz tapmısan.

– Orada nəyisə tənzim edirsən?

– Bəli.

– İnsafı əldən qoyma.

– Arxayın ol.

Sərdarı deyə bilmərəm, Əli nəyisə duymuşdu, amma onu da bilirdi ki, "amansızam". Özü qoymuşdu bu adı mənə.

İçki qurtardı, gözlərini sosiska dolu qaba dikdilər. Elə bu anda xidmətçi qadın dayaz boşqabda üç kiçik stəkan araq gətirdi, Əli dedi: Klassik tənzim eləmisən, pedaqoji baxımdan da yaxşıdır.

Çox normal vəziyyətdə idik. Onlar çıxdılar, mən hesablaşmaq üçün Ələsgərə yaxınlaşdım.

– Ha indi bunlardamı şairdi? – dedi.

– İkisi də şairdir, yaxşı şairlərdir.

– O ölənə çatmazlar.

– Bunlar hələ çox cavandırlar.

– Yəni deyirsiniz çatarlar?

– Bəli.

– Mən sizə inanıram, – dedi. O ki qaldı şota, o oğlan yenə araq göndərdi, sabah da gəlib yeyib-içə bilərsiniz. Maadam ki, yaxşı şairlərdir, dəvət eləyin gəlsinlər, ikisi də yaxşı oğlana oxşayır.

Ələsgər vaxtilə mənimlə də zarafat eləmişdi. Həmin teatr qastrolu zamanı "Həmyerlilər"ə baxmışdı. Burcəliyevlə çörək yeyəndə demişdi:

– Niyə pisləyirsiniz yerlipərəstliyi? Burcəliyev mənim yerlimdir, ona hörmət eləyirəm, sizi mənimlə tanış eləyib, sizə də bəqədr qüvvə hörmət edəcəyəm, burada nə var axı?..

Bilirdim ki, zarafat eləyir. Axırda dedi ki, "Allah sizi güldürsün, yamanca güldürdünüz məni, yaxşı tamaşadı".

O ki qaldı bizi qonaq eləyən gəncə, təxminən 30 ildən sonra bildi ki, stol arxasında əyləşənlərin biri Əli Kərim imiş, biri də Sərdar Əsəd. Mən Əlinin adını çəkən kimi soruşdu: "Qaytar ana borcunu"? Gözləri işıqlandı, sevindi elə bil. Həmin oğlan indi ahıl kişidir, babadır, adlı biznesmendir, ilk sponsorluq elədikləri isə biz bəndələr olmuşuq.

Əli və Sərdar küçədə məni gözləyirdilər. Söhbətimiz yenə Vahid haqqında oldu. Onun fəxri xiyabanda dəfninə nail olanların hərəkətlərini dönə-dönə təqdir etdik və ayrıldıq. Mən hədsiz yorğunluğumu indi hiss etdim. Hələ işıqdı, həm də Əli Sərdarla birgə idi. Mən arxayın mehmanxanaya üz qoydum…

Neçə il keçmişdi o gündən. Kaş elə həmin gün olaydı. Sərdar, Əli, mən, oturaydıq Ələsgərin kafesində… Onun parıldayan qızıl dişlərinin və təbəssümünün işığında… Sonralar ilk görüşdə Sərdara həssas yanaşmadığım üçün özümü çox danlayacağam. Belə söyləyirdilər ki, Əlinin ölümündən xeyli sonra günlərin birində Sərdar Əlinin portretini görkəmli bir yerə qoyub özünü öldürüb. Bunun nə dərəcədə həqiqət olub-olmadığını bilmirəm, ancaq bunu həqiqətən olmuş kimi qəbul edib içimdə bugünə kimi yaşadıram, çünki bu hadisəni uydurmağa heç bir lüzum olmayıb.

Keçmişdən, xatirədən bu günə, gerçəkliyə qayıdıram və Əlinin yeznəsinin səsini eşidirəm: "A kişilər, qoyun adamımızı aparıb öz ana yurdunda rahat dəfn edək".

Rəsul müəllim gəldi. Yaşlı nəsildən həmin yas mərasimində olanlardan bircə o yadımda qalıb. Ona tərəf gedirəm, Əli ilə münasibətlərimizi bilir. Kədər qarışıq qəzəblə deyir:

– Alınmır hələ.

Rəsul müəllimdən başqa fəxri xiyaban məsələsi ilə daha kimlərin məşğul olduğu yadımda deyil. Onlar bir tərəfdən yuxarıların dəqiq işləyən, hər şeyə "olmaz" deməyi "ustalıqla" bacaran bürokratiyası, digər tərəfdən, Göyçaydan gələn qohumların təzyiqi arasında qalmışdılar.

Fəxri xiyaban məsələsi baş tutmadı.

Və nəhayət, qərara alındı ki, Əli Kərim Göyçayda dəfn olunsun.




Əbədiyyətə gedən yol


O dövr üçün çox uzun bir maşın korteci Bakını tərk etdi.

Rəsul muəllim Məmməd Arazı, Tofiq Bayramı və məni öz maşınına götürmüşdü. Əlinin yeznəsinin "Qoyun Göyçayda rahat dəfn edək" sözləri də məni rahat buraxmırdı. Görən oradasa da rahat dəfn edə biləcəkdikmi? Əlbəttə, adi qəbristanlıqda bu mümkün idi. Lakin Əlini qətiyyən adi qəbristanlıqda dəfn eləməyə qoymaq olmazdı. Ancaq rayon bürokratiyası mərkəzinkindən heç də geri qalmır, "Mərkəzdən icazə yoxdur!" – deyib daha artıq sitallıq göstərir. Mən belə işlərin çox şahidi olmuşdum. Rayon bürokratiyası daha köntöy, daha qanmaz olur. Bircə Rəsul müəllimə arxayın idik. Mənim konkret arzum o idi ki, Əli rayon mərkəzindəki bağlardan birində dəfn olunsun, Göyçaydan keçənlər onun məzarını ziyarət edə bilsinlər. Bu mümkün olan bir işdi. Fikrimi Rəsul müəllimə söylədim.

– Yaxşı fikirdir, görək ayrı hansı variantlar olacaq – dedi.

Bilmirəm haradan mənim beynimdə belə bir fikir yaranmışdı ki, Rəsul müəllim yaşıdı olan yazıçılara nisbətən rayonlarda gedən proseslər haqqında az təsəvvürə malikdir. Doğrudur, Bakıdakı proseslər rayonlardakılardan daha qəlizdir, ancaq dərinlərdədir, aydın müşahidə olunmur. Dedim:

– Rəsul müəllim, rayonun rəhbər işçiləri üçün yalan danışmaq problem deyil, danışdıqlarının ən azı səksən faizi yalan olur, hər şey söz verərlər, lakin əməl etməzlər, ələlxüsus siz Bakıda, onlar Göyçayda. Hələ başqa mətləb də var. Bir də görəcəksiniz sizə söz verənləri dəyişiblər. Təzələrsə "biz işin içində olmamışıq" deyəcəklər. Ola bilsin ki, hələ onlar xəlvət Bakıya da zəng etsinlər, icazə istəsinlər, sığortalansınlar. Bakıdakılarınsa heç biri qəti söz deməz, buna ki, bələdsiniz.

Rəsul müəllim diqqətlə qulaq asırdı, müxtəlif çətinliklərlə üzləşəcəyimizi o da hiss edirdi. Fəxri xiyabanın baş tutmamasının ağırlığından hələ də qurtarmamışdı.

Rəsul müəllimlə Əli arasında yalnız və yalnız sənət bağları vardı, vəssalam! Əli Rəsul müəllimin poeziyasını yüksək qiymətləndirirdi, Rəsul müəllim də Əlinin şeirlərini sevir, Əlinin varlığı ilə fəxr edirdi. Bu ağır gündə ağsaqqal kimi qabağa düşməyi də özünə borc bilirdi… Fikrim yenə geriyə qayıtdı.

1959-cu ilin yayı. Bakıda idim, hər gün Əli Kərimlə görüşürdük. Bir gün gözlərində sevinc dedi:

– Rəsul müəllim bizi bağa çağırıb, sabaha, istirahət gününə.

Ertəsi gün getdik Buzovnaya. İlk dəfə görürdüm əyri, lakin çox təmiz küçələri. Əli dedi ki, bir saat çimərlikdə gəzinək. Əyri küçə ilə sahilə enməyə başladıq. Burada kiçik, ilk baxışda bəlkə də əhəmiyyətsiz görünə bilən bir hadisə oldu, indi bunu xatırlamağı mümkün hesab edirəm. 37 il keçib artıq. Şərti olaraq "sol" səki ilə biz sahilə tərəf gedirdik, yenə şərti olaraq "sağ" səki ilə dəniz səmtindən qarasaçlı, olduqca gözəl bir qız irəliləyirdi. Mən buna bəlkə də əhəmiyyət verməzdim, yadımda saxlamazdım, şəhərdə adamın qarşısına onlarla, bəlkə də daha çox gözəl çıxır. Məsələ burasındadır ki, qız birdən dayandı gözlərini Əliyə zillədi, hiss etdim ki, Əli də dayanıb, çevrildim, onun bənizi dümağdı, sanki kino lenti saxlanmışdı, bir anlığa. Əli ilə qızın dayanıb baxışmaları isə on-on iki saniyə çəkdi… Sonra kinolent hərəkətə gəldi. Xəbər aldım:

– Əli, kim idi o qız?

– Soruşma, – dedi.

Nə qədər yalvardımsa, heç nə demədi. Sonralar da dəfələrlə təkid etdim, axırda "sirri-xudadır," – dedi.

Bunda mən qeyri-təbii heç nə görmürdüm. Çox az adam tapılar ki, evlənənəcən cəmi elə bircə "ilk məhəbbəti" olsun. Evlənənə qədər əflatuni ilk məhəbbətlərin sayı bəzən çox olur, yaşıdın qonşu qızı sevirsən qəlbində, fikirləşirsən, böyüyüm, əlim çörəyə çatsın, qəlbimi açaram ona, alaram onu, həm də baxışlarından hiss edirsən ki, sənə laqeyd deyil… Bir də görürsən qapınızın yaxınlığında "Gəlin atladırılması" çalınır, qəhərlənirsən və əlvida birinci ilk məhəbbət… Bir də görürsən aranızda beş-altı yaş fərq olsa da cavan və gözəl müəllimənə vurulmusan, hətta o sənin baxışlarından da nəsə hiss edir… Qərəz, özünün əsl ilk məhəbbətini tapana qədər bu illüzor ilk məhəbbətlər davam edir. Əli isə anadan şair doğulmuş həssas bir cavandı…

Günəşli gündü, amma külək əsirdi. On beş ilə yaxındı ki, Bakıya gəlib-gedirdim. Xəzərin maviliyini, təmizliyini ilk dəfə gördüm, Xəzərin əsl dəniz gözəlliyini ilk dəfə duydum.

Burada Əliyə məxsus bir xüsusiyyəti də müşahidə etdim. Əlinin həyat yolu – orta məktəb, ali məktəb, kiçik kollektivi olan redaksiya. O, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri ilə, demək olar ki, az mülaqatda olmuşdu. Ona elə gəlirdi ki, yüksək mənsəb sahibləri tamamilə ayrı biçimli adamlardı. Birdən həyəcanla dilləndi:

– Nazir bizə tərəf gəlir.

Baxdım. Gələn mədəniyyət naziri Məmməd Qurbanov idi. Sayma-seçmə əzəmətli peyvənd bir şəxsiyyət idi. Gəncə Vilayət Komitəsinin orqanı "Gəncə kommunisti" qəzetində bir yerdə işləmişdik, yekə çıxmasın o, redaktor əvəzi, mən məsul katib müavini. Redaktorumuz qəzetin 2-ci nömrəsi çapdan çıxmamış dəli olmuşdu, ona görə də Az. KP Gəncə Vilayət təbliğat-təşviqat şöbəsinin müdiri olan M.Qurbanov redaktor vəzifəsini də aparmalı olmuşdu. Yaxşı mənada kitablardan gələn adamdı – nəfsi bütöv, hər mənada təmiz. Qəzeti buraxmaq üçün gecələr bizimlə bərabər ya redaksiyada, ya da mətbəədə olurdu. Əsas iş bilən və iş görən iki-üç nəfərdik. Redaktor bunu görür və qiymətləndirirdi. Nazir olandan sonra da "köhnə qvardiya" nı yaddan çıxarmırdı, mənimlə, yazı-pozumla maraqlanırdı. Hərdən şəhərə gələndə teatrda rastlaşırdıq. Demokratik adamdı, elə üz vermişdi ki, mən ona cəncəl və qəliz suallar verməkdən belə çəkinmirdim. Bir gəlişində teatr direktorunun kabinetində soruşdum:

– Məmməd müəllim, nə üçün rayonlarda mədəniyyət şöbə müdirlərinin əksəri qadındır?

– Bu ki, yaxşı göstəricidir, – dedi, – qadınların rəhbər vəzifələrə irəli çəkilmələrinə məncə sevinmək lazımdır.

– Yaxşı bəs bunların nə üçün əksəri duldur?

– Məsələn?

Mən şəhərimiz də daxil olmaqla beş rayonun adını çəkdim və əlavə elədim ki, "bu hələ mən bildiklərimdir",

– Mən buna qəti fikir verməmişəm, – dedi.

– Amma raykom katibləri yaxşı fikir verirlər.

Kimsə yavaşca pıçıldadı: "çərəzdir". Yaxşı ki, eşitmədi, yoxsa lap ağ olardı.

İndi onun bizə tərəf gəldiyini görüb mən də ona tərəf getdim.

Çox isti görüşdük. "Yazılarını oxuyuram," – dedi. Rəsul müəllimgilə gəldiyimizi bildi, görünür xoşuna gəldi, gördü ki, "əlimiz böyüklər ətəyindədir". Əli ilə tanış etdim. Adını çox eşitdiyini söylədi. Ayrılanda dedi:

– Nə işin olsa gəl.

Nazirin mənimlə belə görüşü Əliyə çox xoş təsir bağışlamışdı, üzünün işığı xeyli artmışdı. Dedi:

– Sənin yaşın çox olar.

– Mən səndən bir yox, on bir yaş böyük olaram, çünki mən on üç yaşımdan işləyirəm, yaxşı adamlar da görmüşəm, amma pis adamlara daha çox rast gəlmişəm.

– Belə olması yaxşıdır, ya pis?

– Yaxşı tərəfi də var, pis tərəfi də.

Mən hələ çox əvvəllər qət eləmişdim ki, Allah Əlini yalnız şeir yazmaq üçün yaratmışdır. Bizim borcumuz bəqədr-qüvvə ondan muğayat olmaqdır, bunu da bacara bilmədik…

Nəhayət, vaxt tamamında getdik Rəsul müəllimin bağına. Evin üst qatında, yarı açıq aynabənd kimi bir yerdə qarşılandıq. Müxəlləfatdan nikel tərəssüd borusu yadımda qaldı. Rəsul müəllim bu boru ilə ətrafı seyr eləməyi xoşlayırdı. Nigar xanım, əgər xatirəm yanılmırsa özü xörək hazırlayırdı. Mən Nigar xanımı birinci dəfə idi ki, yaxından görürdüm. Gəncəni keçmiş məhəllələrinin adları ilə xəbər alırdı: "Ozan", "İmamlı", "Şərəfxanlı", "Zərrabi", "Şahsevən", "Sofulı", "Zaqorodnı"…

Yemək masası arxasında müasir ədəbiyyatın vəziyyətinə aid çoxlu söhbətlər etdik. Söhbətlər də çox rəvan keçdi. Şər qarışana qədər də aşağıda göylükdə oturduq və nəhayət, vidalaşdıq…

İndi maşın Əlinin nəşini aparan kortecin içində Göyçaya tərəf şütüyür. Yenə müsəlmansayağı düşünürəm: "Yenə o bağ olaydı". Bəlkə ona görə ki, "Qızıl gül olmayaydı"nın müəllifi ilə bir yerdə idik. Əli də Mikayıl Müşfiqi çox sevirdi, onda cavan ölmüş şairlərə xüsusi və qəribə bir münasibət vardı: Puşkin, Lermontov, Müşfiq… Maşına bir sükut çökmüşdü. Əlinin sabahkı dəfni və Vahidin dəfninin xatirəsi beynimdə bir Fəxri xiyaban mövzusu formalaşdırmaqdadır. Satira olmalıdır. Təəssüf ki, bugünə qədər yaza bilməmişəm.

Mən belə şərəfli məsələnin şərəfsizləşdirilməsinin acısını hələ də içimdə çəkirdim. Bəzən özüm özümə təskinlik də verirdim: "Fəxri xiyabanda o qədər anasının əmcəyini kəsənlər yatır ki, nomenklatura igidləri, milliyyəti, əqidəsi naməlumlar… Bəlkə Əlinin heç elələri ilə bir cərgədə yatması məsləhət də deyilmiş. Nədir ey fəxri xiyaban?! Əlini Səhrayi-Kəbirin ən cəhənnəm guşəsində dəfn eləsələr, həmin yer dönüb fəxri xiyaban olasıdır, güllü gülüstan olasıdır. Xiyaban gətirmir başıucalıq insana, hər hansı bir yer orada yatan insana görə fəxarətlidir. Sonralar eşidəcəydim ki, Rəsul müəllim də Göyçayda dəfn olunmasını vəsiyyət edib. Bəlkə Əlinin Bakıda fəxri xiyabanda dəfn olunmamasına etiraz əlaməti kimi… Dəqiq bilmirəm, amma inanıram…

Sükutdan istifadə eləyib Əli ilə ilk tanışlığımızı xatırlamağa çalışdım. Nə illah elədimsə, bacara bilmədim, əvvəllər də çox əlləşmişdim, mümkün eləyə bilmirdim. Yeganə təskinliyim o idi ki, adam doğma qardaşı ilə də ilk tanışlığını xatırlaya bilmir. Hər halda, Əli ilə ilk tanışlığım 1955-ci ildən əvvəl olub. Bunu bir hadisə ilə müəyyənləşdirə bilirəm. Həmin il respublika gənc yazıçılarının müşavirəsi keçirilirdi, Elmi Bilikləri Yayan Cəmiyyətin binasında. Əlini artıq seçilmiş, tanınmış şair kimi, Sabir Əhmədli ilə məni isə əyalət ədəbiyyatının gənc nümayəndələri sifətində rəyasət heyətində əyləşdirmişdilər (Yəqin ki, partiyanın müvafiq qaydalarına uyğun olaraq). Tənəffüsdə fürsətdən istifadə eləyib ikisini bir-biri ilə yaxından tanış elədim. Bunun xeyri o oldu ki, Sabir Bakıya köçəndən sonra mən ikiyə bölünmək çətinliyindən xilas oldum.

Mən "Azərbaycan" jurnalı redaksiyasına tez-tez gəlirdim. O dövrdə orada işləyənlər – Böyükağa Qasımzadə, Salam Qədirzadə, İsa Hüseynov, Əhəd Hüseynov və bir də Əli Kərim. Ensiz otağa girəndə sağ tərəfdə balkonbaşı təkin bir yerdə baş redaktor, yəni Əli Vəliyev oturardı. O olmayanda normal söhbət gedərdi otaqda, amma asta səslə, çünki hər an redaktorun içəri girmə təhlükəsi mövcud idi. Əli Vəliyev gələndən sonra ölüm sükutu çökürdü otağa. Mən orada olanda bir söz demirdi. İlk dəfə əvvəllər, məni görəndə demişdi: Müəllifləri 2-dən sonra qəbul edirik. Salam isə demişdi ki, bu yoldaş rayondan gəlib, ona gərək aid olmasın bizim cədvəlimiz. Əli Vəliyev qəbul eləmişdi bunu, bir "neynək" sözü ilə. Əli Vəliyevə otaq da darlıq edirdi, vəzifə də. Vaxtilə yüz nəfərə yaxın işçisi, bütün respublikanın əhatə dairəsi olan "Kommunist" qəzetinin redaktoru olmuş, vaxtının çoxunu Mərkəzi Komitədə keçirən Əli Vəliyev üçün indiki vəzifəsi "semiçka çırtlamaq" kimi bir şey idi. Amma heç bir partiya işində olmamış işçilər üçün bura əzici pres timsalında idi. Əli Vəliyevin otağı əvvəlki kabinetinə nisbətən kiçik qəfəs yerində olsa da küçəyə, iyirmialtılar bağına geniş pəncərələri vardı. İşçilərin oturduqları otağın isə pəncərələri yoxdu, redaktorun otağından keçən işıqla kifayətlənməli olurdular, hava ilə də həmçinin… Hətta işçilərin haradan haraya keçə biləcəklərinə aid simvolik cizgi də çəkilmişdi. Bütün bunlar "əmək intizamı" naminə edilmişdi. Jurnal hər ay vaxtında çıxmalı idi, çıxırdı da, keyfiyyətə gəlincə o dövrün özünün ölçüləri var idi. Otağın "yuxarı başında" Salam Qədirzadə əyləşirdi, yenə hamıdan cəsarətli o idi. Hərdən sükutu da o pozurdu. Qalan vaxtlarda him-cimlə danışardılar. Bəzən bu kiçik otaqda məktublaşırdılar. Salamdan sonra Böyükağa Qasımzadə, Əhəd Hüseynov, İsa Hüseynov oturardılar. Lap aşağı başda Əli Kərim əyləşmişdi. Əli çox gənc idi və görkəmi ilə onların heç birinə oxşamırdı, çox kövrək görünürdü. Onlar isə bərkiyib mətinləşmişdilər, bərkdən-boşdan çıxmışdılar. Bu dəmir intizam onlara keçəri bir şey kimi görünürdü. Əli isə mənə elə gəlirdi ki, "divara dirənmiş" vəziyyətdə idi. Xoşbəxtlik o zaman baş verirdi ki, Əli Vəliyevi Siyasi Büroya (Rəyasət heyətinə) dəvət edirdilər. Mən istəyirdim ki, Əlinin arxasındakı divar yoxa çıxsın və Əli nəhayətsizliyə, sərbəstliyə qovuşsun. Əli Vəliyev "Siyasi Büro" nun iclaslarına çox böyük həvəslə gedirdi, elə bil iri bir balığı açıb dənizə buraxırdılar. O, ciddi tapşırıqlarını verməmiş getmirdi. Bütün bunlara baxmayaraq işçilər öz redaktorlarından razı idilər. Bu da, Əli demiş, "sirri-xudalardan" biri idi. Əli Vəliyev gedəndən sonra vestibülə və ya üçüncü mərtəbəyə Əli müəllimə nisbətən liberal-demokrat olan Süleyman Rüstəmin redaktor olduğu "Ədəbiyyat və İncəsənət" qəzeti redaksiyasına getmək olardı.





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/altay-m-mm-dov/tanidigim-li-k-rim-68371217/) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.