Книга - Xatirələrim

Xatirələrim
Ömər Faiq Nemanzadə


Xatirə ədəbiyyatı #3
Kitabda XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində yazıb yaratmış Azərbaycan ədibi, ictimai-siyasi xadim, mollanəsrəddinçi, publisist, pedaqoq Ömər Faiq Nemanzadənin xatirələri yer alıb. Təəssüf ki, Ömər Faiqi xatirələrini bitirməyə imkan verməyiblər.

Kitab geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulub.





Ömər Faiq Nemanzadə

Xatirələrim



“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 3-cü kitab

© Ömər Faiq Nemanzadə / Xatirələr

© “XAN” nəşriyyatı / Bakı / 2020 / 184 səh.

Üz qabığının dizayneri / Teymur Fərzi


* * *





Ömər Faiq Nemanzadə






Azqurdan «Molla Nəsrəddin»ə


“Bütün düşüncələrin din mövhumatına, bütün mübahisələrin sünni-şiəliyə, bütün söhbətlərin mömin-kafirliyə, bütün ümid və qayğıların cənnət və cəhənnəmə, bütün yad və xəyalların köhnəliyə bağlandığı bir vaxtda bir məmləkətdə ilk açılan milli məktəbdəki müvəffəqiyyət ancaq bu qədər ola bilərdi”.

O, hələ uşaqkən iki seçim qarşısında qalmışdı: ya molla məktəbində oxuyub atasının dediyi kimi “Quran” oxuyaraq ölü yuyacaq, ya da ki yeni tipli məktəbdə təhsil alıb gələcəkdə sənət sahibi olacaqdı.

O, iki yolun ayırıcında çabalayırdı. Uzaqdan Çar Rusiyasının ucsuz-bucaqsız qoşunu Osmanlı ilə savaş üçün yola çıxmışdı və onların kəndinə yaxınlaşmaq üzərə idi.

Bütün kənd sakinləri isə əsgərləri, onların atlarını həyəcanla izləyirdi, belə bir məqamda Ömər də bu həyəcandan məhrum qalmamaq üçün molla məktəbindən qaçır. Qaçmağın cəzası kimi ertəsi gün falaqqa cəzasına nəsib olacağına görə dostu İsmayılla birlikdə hökumət məktəbinə gedir.

Onun bu hərəkətini atası dəstəkləyir, anası isə qarşı çıxır: “Ömərim, sən onun-bunun sözünə baxma, o kafir məktəbini burax, yenə müsəlman məktəbinə get, “Quran” oxu, adam olmağa çalış, oğlum”.

Ömər isə öz seçimini edir: falaqqanın, saatlarla yerdə əyləşmənin, zorakı şəriət dərslərinin olmadığı, şən uşaqların oxuduğu, əyləncəli, qorxusuz dərslərin keçirildiyi hökumət məktəbini seçir. Ruscası zəif olduğundan atası onu erməni keşişinin yanına dərs almağa göndərir.

Uzaqgörən ata bir neçə ildən sonra Öməri Qori məktəbinə qəbul etdirmək fikrinə düşür, məktəbə ərizə yollayır. Ömər Qoriyə qəbul olsa da, anasının israrı və atasından gizli işləri nəticəsində orada oxuya bilmir. Atası onun molla olmağına qarşı idi: “Deyək ki, oğlum molla oldu, xeyri? Böyük işi nə olacaq, namaz qıldırmaq, ölü çimdirmək. Müsəlmanlar üçün bundan böyük sənət yoxdur, deyəsən”.

Lakin anası oğlunun İstanbuldan gələn əfəndilər kimi olmasını, orada molla olub, sonra kəndə qayıdıb böyük adam olmasını istəyirdi. Ona görə də əri Ömərin xəstə bibisini görmək üçün Qori kəndinə gedərkən oğlunu qardaşı Osman əfəndi ilə birlikdə İstanbula yollayır.

“Xatirələr”i ilə tanış olacağınız bu adam XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda çağdaşlığın, maarrifçiliyin kəskin təbliğatçılarından olan Ömər Faiq Nemanzadədir.

“Xatirələr”də Ömər Faiq “Molla Nəsrəddin” jurnalını yaradana qədər uşaqlıqdan keçdiyi böyük bir həyatı təqdim edir. İstanbulda oxuması, oradakı hökumət əleyhinə fəaliyyəti sonucu zindana atılması, vətəninə qayıtdıqdan sonra ana dilində məktəb uğrunda mübarizə aparması, ilk müəllimlik fəaliyyəti və nəhayət, “Qeyrət” mətbəəsini satın alaraq Azərbaycan mətbuatında hələ də aktual olan “Molla Nəsrəddin” jurnalını təsis etmələrinə qədər geniş şəkildə hadisələri təqdim edir.

Həmçinin, Azərbaycanın şəhərlərində dönəmin ab-havasını, Tiflisdəki erməni-türk qırğınını faktlarla geniş, həmçinin tərəfsiz formada təqdim edir.




…Beləliklə, Ömər Faiq Qori əvəzinə İstanbula yola düşür…


“Anacan! İstanbul çox böyük və gözəl şəhərdir… Dayımın yanındayam. Yaxşı oxurum, sənin duanla tez adam olurum”.

İstanbuldan anasına yazdığı bu məktubda yazılanlara baxmayaraq, Ömər anasının istədiyi adamlardan olmur. Çünki Fateh mədrəsəsində də eynilə Azqurdakı mollaların keçdiyi üsulla dərs deyilirdi. “Xatirələr”də yazılır: “Çox vaxt əlimdə kitab: nəsərə, nəsəra, nəsəru, nəsərat, nəsərəta, nəsərnə… əzbərlərkən yuxuya tutulur, saatlarca öylə qalırmışam ki, dərsdən gələn dayım ayağı ilə acıqlı-acıqlı vurub məni zorla oyandırırdı”.

Bu cür əzablı günlərin birində Osman əfəndi ilə birlikdə Sultan Səlim məscidinə gedərkən “Darüşşəfəq” məktəbi, oradakı sevincli uşaqlar gözünə sataşır. Dayısı məktəbdə olarkən evdən çıxaraq oraya qaçır, uşaqlarla, müdirlə danışır, burada oxumaq istədiyini bildirir, lakin dayısının icazəsi olmadan oxumasının mümkünsüz olduğu deyilir.

Ömərin oxumaq eşqi, dayısının öyrətdiklərini istəməməsi nəticəsində Osman əfəndi məcbur qalaraq Darüşşəfəqdə oxumasına razılıq verir.




Darüşşəfəq məktəbi


Ömər Faiqin 1883-1891-ci illərdə təhsil aldığı bu məktəb Altunbuynuz adlanan yerdə yerləşirdi. Burada dördüncü sinifdə oxuyarkən atasının ölüm xəbərini eşidir. Anasına ünvanladığı məktubda Ömər yazır: “Atamın ölümü məni də ölü halına qoydu. Gözlərim qaralmış, ürəyim sönmüş, beynim donmuş kimidir”.

Bu məktəbdə artıq şəriət dərsləri ilə yanaşı fizika, kimya, kosmoqrafiya dərsləri alır, həftədə bir dəfə məktəbdən kənara çıxdıqlarında əldə etdikləri qəzet və dərgilərdən, ədəbiyyat nümunələrindən Namiq Kamalın sultan istibdadına qarşı yazdıqlarını oxuyub dünyagörüşlərini zənginləşdirirdilər. Darüşşəfəq artıq sultana qarşı üsyan ocağına çevrilirdi.

Nəhayət, yenilikçi görüşlü tələbələrlə məktəb rəhbərliyi arasında qarşıdurma baş verir, tələbələr rəhbərliyə hücuma keçir, lakin qiyam yatırılır, əsas iştirakçılar həbs olunur, digərləri isə zopa ilə cəzalandırılır. Ömər Faiqə 30 zopa və bir ay həbs qismət olur. Quru taxtanın üzərində yatmaqla, quru çörəyə möhtac olmaqla keçən həbsxana həyatından sonra iki ay xəstəxanada yatmalı olur.

Məktəbi bitirdikdən sonra Ömər Faiq Qalata poçt və teleqrafxanasının “Morid” şöbəsinə təyin edilir. Burada işləyərkən Avropadan gələn qəzetləri mütaliə edərək dünyagörüşünü xeyli zənginləşdirir, xarici qəzetləri oxuması qadağan edilsə də, gizli yolla Avropadan gələn xəbərləri oxuyur, dostları ilə birlikdə toplantılar keçirir. Lakin bütün bu etdiklərinin nəzarət altında olduğunu, həbs olunmaları üçün fürsət axtarıldığını, tutulduqları təqdirdə dənizə atılacaqlarını bilirdilər, ona görə də təhlükə anında qaçırlar. Qalata limanından xarici bir gəmiyə minirlər. Batumda gəmi yoxlanılarkən heç bir sənədi olmadığından Ömər həbs olunur. Bir ay həbsdən sonra batumlu Osman əfəndinin zəmanəti ilə azad olunur, Azqura qayıdır.




Gavur Ömər


Anası və qohumları onu molla qiyafəsində gözlədikləri, tanınmış ruhani olmasını istədikləri halda, o, kənddə elmi mübahisələr aparmağa, dünyəvi və şəriət məsələlərini müzakirə etməyə başlayır. Bütün bunlara görə ona kənddə “Gavur Ömər” adı verirlər. Azqurda məktəb açmaq istəyinə razılıq verilmədiyinə görə Tiflisə gedir, lakin orada da iş tapa bilmədiyi üçün 1894-cü ildə Şəkiyə yollanır. Şəkidə isə böyük sürprizlə qarşılaşır. Çünki Şəki sakinləri Qafqazda ilk dəfə olaraq üsulicədid üzrə nizamlı bir türk məktəbi açmışdılar. Ömər Faiq bu məktəbdə müəllimliyə başlayır, türk dili, tarix, coğrafiya, hesab və imladan dərs verir. Xüsusən, imla dərslərində şagirdlərə modern həyatın üstünlüklərini izah edən Ömər Faiq az da olsa, bu yolla cəhalətlə mübarizə aparmağın mümkün olduğunu yazırdı: “Bütün düşüncələrin din mövhumatına, bütün mübahisələrin sünni-şiəliyə, bütün söhbətlərin mömin-kafirliyə, bütün ümid və qayğıların cənnət və cəhənnəmə, bütün yad və xəyalların köhnəliyə bağlandığı bir vaxtda bir məmləkətdə ilk açılan bir milli məktəbdəki müvəffəqiyyət ancaq bu qədər ola bilərdi”.

Bu məktəbi sünni müsəlmanlar açdığına görə şiə uşaqları az gəlirdi, ona görə də sünnilərdən ayrı yaşayan şiələr də tezliklə öz məktəblərini açırlar, Qorini bitirmiş Təhmasib adlı müəllimi məktəbə dəvət edirlər. Daha sonra Şəkidə üçüncü bir məktəb də açılır.

Şəkidəki fəaliyyəti müddətində Ömər Faiq Axundovun “Məstəli şah” pyesini tamaşaya qoyur, “Müsyo Jordan” rolunu özü oynayır.

İnsanların aşırı cəhalətinə etiraz olaraq bir dəfə müəllim Abdulla bəy Ə f əndizadə ilə birlikdə Zəy z i d k əndinə gedərkən yolları “Öskürək” pirinin yanından düşür. Burada bir ağacın üstündəki ipləri görən Ömər Faiq kibrit yandıraraq onların üzərinə atır və pir yanmağa başlayır. Alovun yüksəldiyini gördüklərində cəld qaçırlar. Kəndə çatdıqlarında isə iki müəllim itlərin hücumuna məruz qalır, bunu öz aralarında zarafata salaraq pirin qəzəbi kimi yozurlar.

Şəkidə olduğu müddətdə Ömər Faiqi düşündürən əsas problemlərdən biri qadın hüquqları ilə bağlı idi: “Hər yanda olduğu kimi burada da qadın hüququ yox idi. Qadınlar kişilərin tam mənası ilə əsiri və qulu idilər”. Ömər Faiqə görə şəriətin və kişi istibdadının buxovlarından yalnız qadınlar öz iradələri ilə çıxa bilərlər, çünki başqa cür heç kim onlara kömək etməyəcəkdi.

1896-cı ilin yazında Şəkidə xəstələndiyinə görə Ömər Faiq Gəncəyə gəlir, Gəncədəki durum onu dərindən sarsıdır. Həmin dövrün Gəncəsini belə təsvir edir: “Bu tərəfdə uca və əzəmətli Şah Abbas məscidinin qapı və həyəti namaza gələn aftafalı möminlərin çoxluğundan görünmür. Burası hər gün, hər saat qarışqa kimi qaynayır, çünki qoca bir millətin müqəddəratı burada həll olunur. Dəstə-dəstə ibadətə gələn camaatın başları burada ruhanilərin ətəklərinə doğru əyilir… Ulu bir kütlənin mənliyi burada yerlərə sərilir. Burada cavan, qoca, oxumuş, oxumamış – hamısı yalnız öz yaşayış və səadət ümidini ruhanilərdən diləyir. İştə Nizaminin vətəni olan Gəncənin 1896-dakı halı!”.

Ömər Faiq ümid arxasınca ye nidən Tiflisə gedir, lakin burada da heç nə edə bilmir: “Görüşdüyüm ziyalıların çoxu hökumət qulluqçusu, qorxaq, dinçi, sarayda, Mirzə Fətəlinin yerində olanlar isə milli mədəniyyətdən, elmdən uzaq qara rus quyruqları idilər”.

1898-ci ildə Ömər Faiq yenidən Şəkiyə gedir. 1900-cü ildə isə ilk dəfə Bakıya gəlir. Bakıda yeganə uğurun Qızlar məktəbi olduğunu görən Ömər Faiq kapitalizmin geniş vüsət aldığı bu şəhəri belə təsvir edir: “Ən böyük türk milyonerləri, ən nüfuzlu axundlar, ən böyük fanatik, ən qorxulu maarif düşməni, ən birinci millət xaini burada idilər”.

Bakını tərk edən Ömər Faiq Şamaxıya gəlir, 1900-1902-ci illərdə burada qalır, təriqət mollalarının fanatik kütləni talaması, kütlənin ruhanilərin əlini, ayağını, bu “qismət olmadıqda” isə atının ayağını öpən insanlardan iyrənərək gələcək yazıları üçün materiallar toplayır. Ömərin buradakı müəllimliyi 1902-ci il zəlzələsinin baş verdiyi dövrə qədər davam edir. Zəlzələdə dağıntılar altında qalan, hər şeyini itirən Ömər Faiq xanımı ilə birlikdə Axalsıxa dönür.




“Şərqi-rus” qəzeti


Nəhayət ki, Ömər Faiq arzusuna yetir. Məhəmmədağa Şahtaxtlının sahibi və redaktoru olduğu türkcə dərc olunan “Şərqi-rus” qəzetində yazmağa başlayır. Lakin tezliklə redaktorla onun arasında konfliktlər başlayır. O, qəzetdə daha çox yenilikçi fikirlərin, ruhaniliyin əleyhinə yazdığına, Şahtaxtlı isə mollaların yazılarını dərc etdiyinə görə aralarında qarşıdurmalar yaranırdı. Ömər Faiq yazır ki, “bütün bunlara rəğmən o mənsiz, mən isə onsuz ola bilmirdim”. Çünki səhərdən axşamadək pulsuz işləyəcək birini tapa bilməyəcəkdi.

Ömər Faiqin bu dövrdəki bir xidməti Tiflisdə əldə satılan kitablar arasından “Kəmalüddövlə məktubları”nı alması və onun çapı ilə məşğul olması olur. Onun əldə etdiyi nüsxə əsasında sonralar “Kəmalüddövlə məktubları”nı Ağamalıoğlu çap etdirir.

“Şərqi-rus” qəzetində işləyərkən Ömər Faiqin toxunduğu mövzular mollaların məscidlərdə ərəbcə deyil, xalqın başa düşəcəyi türkcə xütbələrin oxuması ilə, qadınlara edilən zülmün aradan qaldırılması, türk dilinin inkişafı ilə bağlı idi. Bu barədə o yazırdı: “Mənə elə gəlirdi ki, müstəqil dil və ədəbiyyatı olmayan bir millətin siyasi istiqlalı da sağlam ola bilməz”.

M.Şahtaxtlı sahibi olduğu mətbəəni borclandırdığına görə satmaq qərarına gəlir. Bunu görən Ömər Faiq mətbəə başqalarının əlinə keçməsin deyə alverçi dostu Məşədi Ələsgər Bağırovdan 7 min manat pul alaraq Mirzə Cəlilə verir, sonuncu isə mətbəəni satın alır, adını “Qeyrət” qoyurlar.

Mətbəədə ilk kitab Ömər Faiqin “Nəşri-asara dəvət” adlı rus inqilabından bəhs edən əsəri olur. Artıq mətbəə sahibi olan Ömər Faiq və Mirzə Cəlil yeni planlar qururlar. Lakin Ömər Faiqin “Torpaq” jurnalına Türkiyə təhsilli olduğuna görə çap icazəsi verilmir. Mirzə Cəlilin “Novruz” qəzetinə də razılıq olmur. Lakin nəhayət, Azərbaycan jurnalistikasının ən böyük dəyərlərindən olan “Molla Nəsrəddin” jurnalının çapına nail olurlar. Ömər Faiq yazır: “Jurnala olan rəğbət ancaq və ancaq geniş kütlə tərəfindən idi. Bəylərdən, dövlətlilərdən, ruhanilərdən ətək-ətək söyüş, lənət, nifrət yağır, əməkçi deyilən aşağı təbəqədən isə hörmət qalxırdı”.

Ömər Faiqin şəriətlə mübarizəsində əsas yeri milli kimlik tuturdu. Azərbaycan xalqının özünü türk kimi deyil, müsəlman kimi adlandırması digər aydınlar kimi Ömər Faiqi də hiddətləndirirdi: “Ey qafqazlı türk, sən çoxdan İslam qeyrətini çəkirsən və bu qeyrətlə hətta öz varlığını, öz adını da itirmişdin. Sən İslam uğrunda o qədər çalışmış, əqidə qovğalarında o qədər zərər çəkmiş, o mərtəbə yorulmuşsan ki, axırda bu gün onların adlarını çəkmək istəməyib təkcə müsəlman olmaq xəyalına düşmüsən”.

Molla Nəsrəddin jurnalı Ömər Faiqin şəriətlə mübarizə aparması üçün geniş bir meydan idi. “Bir neçə günlüyə” adlı məqaləsində yazırdı: “Biz Molla Nəsrəddinik. Bizim peşəmiz vəhşi adətlərə gülməkdir, bizim xidmətimiz ilan-qurbağaya sataşmaqdır”.

Ömər Faiq xatirələrini “Molla Nəsrəddin” jurnalı ilə bitirir. Artıq onun qarşısında 1937-ci ildə güllələnməsinə qədər davam edən aydınlıq bir yol vardı.




«Xatirələr» də olmayanlar


Təəssüf ki, Ömər Faiqə xatirələrini bitirməyə imkan vermədilər. “Xatirələr”, “Molla Nəsrəddin” jurnalının fəaliyyətə başlaması mövzusu ilə bitir. Ömərin yaşadığı hər bir detalı ətraflı izah etməsi onu göstərir ki, istər “Molla Nəsrəddin” dönəmini, istərsə də 1937-ci ilə qədər olan həyatını daha ətraflı şəkildə yazacaqdı.

“Molla Nəsrəddin”in yaranmasından 6–7 il sonra işlər Mirzə Cəlillə onun planlaşdırdığı şəkildə getmir. 1912-1915-ci illərdə Ömər Faiq imzası mətbuatda görünmür. Bu dövrdə həm Ömər Faiq, həm də Mirzə Cəlil xəstələndiyi üçün, həmçinin jurnala basqılar artdığı üçün “Molla Nəsrəddin” əvvəlki kimi çap oluna bilmirdi. Nəhayət, 1915-ci ildə Ömər Faiq yenidən məqalələrini yazmağa davam edir. Və 1915-ci ildə “İqbal” qəzetində öz məqaləsi ilə çıxış edir. Toxunduğu mövzu isə I Dünya savaşı və onun doğurduğu acı nəticələr idi.

Fevral burjua inqilabından sonra Axalsıxda sovetlərin nəzdində yaradılmış milli komitələrin rəhbərlərindən biri də Ömər Faiq olur. Bu komitə çərçivəsində Ömər Faiq maarifçiliklə məşğul olur, müsəlman əhalisinin inkişafı üçün çalışırdı. Onun təşəbbüsü ilə müəllimlər kursu açılmışdı. Gürcüstanın müstəqilliyindən sonra Ömər Faiqlə gürcü milli qüvvələri arasında anlaşılmazlıqlar yaranır, ona qarşı təzyiqlər başlayır. 1918-ci ildə ev dustağına çevrilir, bir il sonra yanvarda isə kəndlilər arasında siyasi təbliğata görə həbs edilərək üç ay Tiflisdə Metex qalasına salınır. Lakin onun həbsi həm Gürcüstanda yaşayan ziyalıları, həm də Azərbaycandakı qələm dostlarını hiddətləndirir, bu barədə yazılar yazılır.

1920-ci ildə Ömər Faiq “Zəhmətkeşlərin gözü” jurnalının redaktoru, “Yeni fikir” qəzetinin redaksiya heyətinin üzvü, 1921-22-ci illərdə Gürcüstan inqilab komitəsində yaradılmış müsəlman sektorunun sədri işləyir. 1920-ci illərin axırlarında isə Gəncə kənd təsərrüfat texnikumunun direktoru işləyir. 1927-ci ildə xidmətləri və xəstəliyi nəzərə alınaraq ömürlük təqaüd kəsilir.

Və ömrünün qürub çağında Ömər Faiq oxuyacağınız bu xatirələri yazmağa başlayır. Başı qalmaqallardan açılmayan Ömər Faiq, bəlkə də, son günləri olduğunu hiss etmişdi. Ona görə də gələcək üçün gördüyü işləri detallı şəkildə yazmağı düşünürmüş. Amma Sovetin ziyalı qırğını ondan da yan keçmədi. 1937-ci ilin iyulunda Axalsıxda həbs olunur, üç ay sonra güllələnir.

Beləcə, xatirələr yarımçıq qalır. Amma zəngin materiallarla dolu yarımçıq…



    Dilqəm Əhməd




Xatirələrim



1878-ci ilin yazı. Günorta zamanı idi. Axalsıx uyezdindəki Azqur molla məktəbində diz üstə oturub yırğalana-yırğalana: “rəbb yəsurr vəla tuassir səhl aleynə ya müyəssər…”i əzbərləyirdim. Diz üstə otura-otura bacaqlarım ağrımış, ayaqlarım əzilmişdi. Bir az rahatlanmaq üçün su içmək bəhanəsi ilə çölə çıxdım. Çöldə kəndlilərin böyük yola doğru getdiklərini, orda yığışdıqlarını gördüm. Ancaq yolda nə olduğunu, nə üçün yığışdıqlarını bilmədim. Mən tez içəri girib arkadaşlarıma[1 - Yoldaşlarıma]:

– Kənddə tamaşa var, nə durursuz, gəlin qaçaq, – dedim.

Mən çıxmağa tələsirdim. Arkadaşlarımdan bir neçəsi mənə uymaq istəyirdi. Lakin fələqqənin qorxusundan, yerlərindən tərpənə bilmirdilər. Mən uzun səbr etməyib bu səfər “ayaqyolu”na çıxmaq bəhanəsi ilə özümü çölə atdım. Pəncərədən arkadaşlarıma gizli işarə edərək, onları azdırmağa – qaçırmağa çalışdım. Qabaqca yaxın yoldaşım İsmayıl da bir bəhanə ilə çıxdı. Buna baxaraq iki arkadaş sonradan gəldi.

Dörd arkadaş bir-birimizə uyub məktəbdən qaçdıq, düz bizim bağçaya getdik. Oradan nərdivanla evin bacasına çıxdıq. Yüksək bir yerdə durub ətrafı tamaşaya başladıq. Bu gün Azqur kəndi ayaqlanmış, bizim evin arxasından keçən kəndi ikiyə bölən böyük yolun hər tərəfini doldurmuşdu. Qadınlar, qızlar da ehramlarına (çarşablarına) bürünüb damlara çıxmış, buxarı və divarların arxalarında yığışmışlardı.

Uzaqdan kəndə doğru axan qorxulu və uzun qaraltı getdikcə yaxınlaşırdı.

Kəndlilər dodaqlarını dişlərinə sıxaraq, gözlərini qaraltıya doğru axıdırdılar. Heç kəs qorxulu bir gurultu ilə sel kimi gələn qaraltının nə olduğunu, haraya getdiyini bilmirdi. Hamı sükut və təlaş içində, həyəcan və heyrətdə idi. Ortalığın bu dərin durğunluğu arasında altı şər[2 - “Cüt” mənasını verir] at qoşulu toplar və bunların yanlarında heybətli əsgərlər, böyük hay-küylə keçməyə başladı.

Bir yandan top təkərlərinin pıcırtıları, iri kök atların ayaq tapıntıları, bir yandan itlərin hov-hovları bir-birlərinə qarışmış, kəndi yerindən oynatmışdı.

Bu keçiş bir saata qədər sürdü.

Bu uzun və maraqlı tamaşada bizim üçün hər şeydən artıq tərləyib buğlayan atların ayaq tappıltıları, pınxıldamaları, gülməyə oxşayan kişnəmələri xoşumuza gəlir, bizi də güldürürdü. Atların pınxıldamalarını bir az daha artırmaq üçün, əlimdəki uzun ağacı qarşımdan keçən dür ata uzatdım. At şahlanıb o biri yana döndü və topun gedişini də o səmtə çevirdi. Bunu görən əsgərlər tez yetişib atları düzəltdilər, sonra biz tərəfə dönüb, bir-iki qamçı ilə də məni düzəltmək fikrində oldular. Lakin mən onların niyyətlərini qanıb tezcə aradan sivrildim. Acıqlanmış əsgərlərin qamçılarımənim yerimə, qaça bilməyən arkadaşlarımın bacaqlarına ilan kimi sarıldı. Yazıqlar qamçı yerlərini əlləri ilə tutub yana-yaxıla ağladılar.


* * *

Topçu alayı keçib qurtulmuş, kəndlilər arasındakı durğunluq artıq pozulmuş, dodaqlar pıçıldaşmaya başlamışdı:

– Nə var, nə olmuş, bunlar hara gedir?

Heç kəs doğrusunu bilmirdi. Hamı maraq və qayğı içində yavaş-yavaş dağılırdı.

Bir az sonra naxır yerinin yanındakı furunun önündə böyük bir yığıncaq gözümə sataşdı.

Şərif bəy Muxranskinin nökəri Qurban yığıncağın ortasında durub qorxa-qorxa yavaşca anladırdı:

– Bizim bəydən duydum ki, ruslarla osmanlılar arasında qovğa açılmış, bu toplar kəsə yolla Kars üstünə gedir. Naçalnikdən bizim bəyə kağız var. Axalkələk bəylərindən Məmmədəlibəy, Mustafabəy Palavandov, Axalsıxdan Feyzullabəy Atabəyov zabit çini almışlar. Osmanlıya qarşı qovğaya gedirlər. Bizim bəy də getməyə hazırlaşır. Kiçik bəy sevinirdi ki, bəy babama nişan və çin verilmiş.


* * *

O gün axşama qədər arkadaşlarımla əsgərləri, atları yamsılayaraq onlarla vaxt keçirdik. Ertəsi gün arkadaşlarım bizə gəldilər k i, m əktəbə birlikdə gedək. Yolda gedərkən arkadaşım İsmayıl:

– Öncə kim içər i gi r ərsə, birinci fələqqəni o yeyəcək, bax, indidən sizə deyirəm; mən ən sonda girəcəyəm.

Məktəb qapısına yaxınlaşınca, hamımız dayandıq. O sırada içəridən çıxan bir şagird bizə yaxınlaşıb:

– Hey, dəlilər, hara gəlirsiniz? Müəllim and içdi ki, dördünü də fələqqəyə çəkəcəyəm.

Bundan sonra kim içəri girə biləcək?

Hamımız qayıtdıq. Mən arkadaşlarıma dedim ki, gəlin, molla məktəbinə daha getməyək, gedək, hökumət məktəbində oxuyaq. Eşitmişəm, orada nə fələqqə var, nə də dəyənək. Diz üstə oturub sallana-sallana başımız ağrıyır, bacaqlarımız əzilir. Həftələrcə “rəbb yəsurr” əzbərləyirik. Deyirlər, orada qəribə-qəribə nağıllar oxuyurlar. Mən özüm gördüm, rahat sıralarda otururlar, saatda bir çölə çıxıb oynayırlar. Hətta müəllim özü də uşaqlarla bərabər gəzir, oynayır, gülür. Mən sabahdan təzə məktəbə gedəcəyəm.

Arkadaşım İsmayıl bir az düşünüb:

– Mən də səninlə gedərəm, – dedi.

Ertəsi günü ikimiz də molla məktəbi yerinə hökumət məktəbinə getdik. Qalan iki arkadaşım atalarının qorxusundan ağlaya-ağlaya, molla məktəbinə getdilər.

Mən təzə hökumət məktəbinə getdiyimi anama birdən söyləyə bilmədim. Bacılarıma, qardaşlarıma yalvardım ki, onlar açıb desinlər və mənə yardım etsinlər.

Axşam bacılarım işi anama açdılar. O, mənə acıqlanıb:

– Orada mırt-mırtdan başqa nə var, nə oxudurlar? “Quran” yox, dua yox, – dedi.

Atam isə bir söz demədi. Anladım ki, o, ürəkdən mənə tərəf idi. Ertəsi səhər anamın turş üzü dəyişmiş, mənə qarşı səmimi görünürdü. Mən bunun səbəbini birdən anlamadım. Anladığım bu idi ki, anam rusca oxumağı heç istəməzdi. Ancaq bu fikrində anam evdə tək qalmışdı. Anamdan başqa hamısı mənim tərəfimdə idi.

Səhər tezdən anam büzməli arxalığımın ciblərini püskürlü konfet, şəkərləmə və armud qaxı ilə doldurdu. Məktəbə gedəcəyim vaxt: “Ömərim, sən onun-bunun sözünə baxma, o kafir məktəbini burax, yenə müsəlman məktəbinə get, “Quran” oxu, adam olmağa çalış, oğlum”. Mən anama qarşı heç bir şey demədim. Evdən uzaqlaşınca əlimi cibimə uzatdım, konfetdən, şəkərləmədən dadmağa başladım. Bunları yeyə-yeyə həm gedir, həm də düşünürdüm: molla məktəbinəmi, rus məktəbinəmi? Molla məktəbində bundan sonra mənim qorxduğum fələqqə, anamın ismarladığına görə, mənim üçün olmayacaq, müəllim mənə hörmət göstərəcək. Bunlarla bərabər ciblərim tez-tez dadlılar, meyvələrlə dolacaq. Rus məktəbində isə şən və azad oxumaq, “Tülkü və qarğa” nağıllarını eşitmək, bol-bol gəzmək və oynamaq. Bunları düşünə-düşünə iki məktəbin ayrılığına çatdım. Ürəyimdə öz-özümə düşünürdüm: Hara? Köhnəyəmi? Təzəyəmi? Bir dürlü kəsdirəmədim. Anamın dadlı yeməklərini düşündükcə məndə köhnəyə qarşı meyil artırdı. Axırda molla məktəbinə tərəf döndüm. Məktəbə yaxınlaşdım, gördüm ki, molla bu gün gecikmiş, çocuqlar bir-birlərini yeyir, məktəb toz-torpaq içində. Düşündüm: yenə axşama qədər diz üstə otura-otura bacaqlarım əziləcək. Anlamadığım sözləri əzbərləyə-əzbərləyə başım ağrıyacaq. Burada nə var? Əlbəttə, təzə məktəb yaxşıdır. Orada həm yüngül oxumaq, nağıl eşitmək, həm də bol oynamaq var. Yox, mən buranı istəmirəm deyərək təzə məktəbə doğru qaçdım. İçəri girməyə utandım. Pəncərədən içəri həsrətlə baxmağa başladım. Müəllim məni görən kimi içəri çağırdı. Bu məktəbdə oxumaq istəyib-istəmədiyimi soruşdu. Mən “ istəyirəm” deyən kimi məni oxşayıb ön sırada oturtdu. Burası canıma isindi, mən də qaldım. Məktəbdən qayıdanda utandığımdan daha evə gedə bilmədim, xalamgilə getdim. Həm xalam, həm də yeznəm mənim tərəfimi saxlayıb söz verdilər ki, anama söz anlatsınlar və təzə məktə-bə getməyə kömək etsinlər.

Anam mənim evə gəlmək istəmədiyimi, qohumların qınamasını eşitdikcə daha məndən əl çəkdi. Mən də rahat-rahat təzə məktəbə davam etdim.

Məktəbə gec girdiyim üçün ruscadan arkadaşlarımdan geri qalırdım. Buna görə ruscadan hazırlaşmaq lazım idi.

Atam məni kəndin o tayındakı erməni keşişinin yanına qoydu ki, günortadan sonra oraya gedib rusca öyrənim. Mən də hər gün məktəbdən sonra o taya keçib rusca oxuyurdum.

Bir gün anam mənə böyük bir güvəc dolu bal verdi ki, keşiş babaya peşkəş götürüm. Yolda qollarım ağrıdı. Güvəci yerə qoyub rahatlandım. Bu arada beynimə düşdü ki, balı açıb dadına baxım. Açdım. Barmaqlarımı yal aya-yalaya ləzzətl ə yedim. Bal çox saf və xoş idi. Anamın bu comərdliyinə şaşdım.

Bir gün böyük bacım Rüxsarəyə dedim ki, bu qədər balı birdən keşişə göndərmək olurmu? Anam bizə qaşıqla vermir, oraya güvəclə göndərir. Həm də nə ləzzətli idi!

Bacım tələsik soruşdu:

– Yoxsa, sən də mi yedin?

Yolda açıb bir az dadına baxdığımı deyincə bacım qəhqəhələr qopardı və yenə məndən soruşdu:

– Gerçək yedinmi?

– Nə matına gəlir, sənə dedim ki, yedim.

Bacım daha artıq qəhqəhəyə başladı. Mən bacımın belə yersiz gülməsinə acıqlanıb, küsməyə başladım.

– Nə var, nə olmuş, sən də yenə gülüb durursan? Nə etdim ki, bir az dadına baxdım.

Bacım küsdüyümü görüncə:

– Canım, o murdar bal da yeyilərmiydi?

– Heç murdar-zad deyildi. Mən özüm baxdım və yedim, çox təmiz və ləzzətli idi.

Bacım yenə gülməyə başlayınca mən işin içində bir şey olduğunu sezib soruşdum.

– Bacı, qadan alım, düzünü söylə, nə var, nəyə gülürsən?

– Heç bir şey.

– Heç bir şeyə bu qədər gülünməz, əlbəttə, bir şey var. Düzünü söylə, can bacı.

Bacım ağzını qulağıma uzadıb:

– Kimsəyə deməsən, deyərəm.

– İnan, demərəm.

– O bal güvəcinin ağzı açıq qalıb, siçan girib balı murdarlamışdı. Ona görə biz yeməyib keşişə göndərdik. Kimsəyə demə ha.

– Kimsəyə deməm, amma yaxşı eləməmişsiniz.

Bir gün keşişin yanından evə gəlirdim. Kəndi iki yerə bölən Kür çayının üstündəki uzun körpünü keçib bu taya çatmışdım ki, körpünün başında sivrilib suya düşən bir çocuğun boğulmaq üzrə olduğunu gördüm. Tez suya girib çocuğu qurtardım. Üst-başım islandı, təzə fəsimi su apardı. Fəsi tutmaq istəyəndə az qala su məni də aparacaqdı. Tez geri döndüm, körpünün başındakı qala divarına yaslanıb paçalarımı süzməyə, üstümü qurutmağa çalışdım. Bir az rahatlanıb özümə gələndən sonra uzun körpünün bürclərini döyüb oynadan, qonşu qalanın təməlini oymağa çalışan Kür çayına doğru baxmağa başladım. Hər il daşıb kəndimizin ətəklərini dağıdan çay bu il keçən illərdən daha artıq coşqun və azğın görünür, xışıltısı da uzaqlara qədər gedirdi. O, görünür, bu il Kars tərəflərində keçdiyi qan gölləri ilə bir qat daha şişmiş, qabarmış idi. O, yüz illər boyu ətrafa qaravulluq edən qonşusu ulu qalanın büküklərinə şiddətlə çırpır, bu çarpışlar onu sanki oyandırmaq, qovğalardan gətirdiyi faciələri, xəbərləri dinlətmək istəyirdi. O, gah peşman olmuş kimi dala çəkilir, gah hirslə qabarıb qonşusu ilə qucaqlaşır, öpüşür, pıçıldaşır, sonra birdən-birə həyəcana gələrək qəh-qəhələr qoparırdı. O, bu qəhqəhələrlə qabarmış dalğaların gətirdiyi qara xəbərləri hər yana dağıdır, ətrafı qorxuya salırdı. Bunlar bitirmiş kimi, o, Axalsıx meyvə bağlarının kənarlarından yolub gətirdiyi yekə ağacları körpünün bürclərinə qatır, körpünü daha artıq havalandırırdı.





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68371142) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



notes


Примечания





1


Yoldaşlarıma




2


“Cüt” mənasını verir