Книга - Hər kəs üçün yaxşı

Hər kəs üçün yaxşı
Arif Əmrahoğlu


Xatirə ədəbiyyatı #28
Tənqidçi, ədəbiyyatşünas alim, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin uzun müddət katibi olmuş Arif Əmrahoğlu hər kəsin yadında ziyalılıq simvolu və ən əsası isə, yaxşı insan kimi qalıb. “Xan” xatirə ədəbiyyatı seriyasından təqdim olunan 28-ci kitab da təsadüfən “Hamı üçün yaxşı – Arif Əmrahoğlu” adlandırılmayıb. Kitabda onun zamandaşlarının yazdığı xatirələr toplanıb və bu yazıların hər biri Arif Əmrahoğlunu tanımağınıza, onun ədəbiyyatımız və ədəbiyyatçılarımız üçün nə dərəcədə dəyərli olduğunu hiss etməyinizə yardımçı olacaq.





Arif Əmrahoglu

Hər kəs üçün yaxşı



"Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 28-ci kitab

© Hər kəs üçün yaxşı Arif Əmrahoğlu ("XAN" xatirə ədəbiyyatı silsiləsindən).

© "XAN' nəşriyyatı. Bakı-2019. 328 səh. 2-ci nəşr

Dizayn və qrafika: Teymur Fərzi


* * *




Anar

Ziyalı ləyaqəti (Ön söz əvəzi)







Arif Əmrahoğlunu şəxf sən yaxından tanımırdım. Mətbuatda dərc edilmiş bəzi məqalələrini maraqla oxumuşdum. Bu yazılardakı analitik təfəkkür, cana lı təhkiyə, çağdaş dünya ədəbiyyatşünaslığının özəlliklərinə bələdlik, geniş erudisiya diqqətimi çəkmişdi. Bilirdim ki, XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan nəsri mövzusunda dəyərli araşdırması var, filologiya elmləri namizədidir.

Adamı yolda tanıyarlar – deyiblər. Azərbaycanın elm, ədəbiyyat adamlarının Türkiyəyə böyük dəstəylə ilk səfərlərindən birində yol yoldaşı olduq. Qayseridə keçirilən geniş toplantıda iştirak etdik. Bu səfərdə Arifi daha yaxından tanıdım. Son dərəcə qayğıkeş, yaşca özündən böyüklərə diqqətli, təvazökar və abırlı insan kimi ona səmimi rəğbətim oyandı. Bu səfərimizdə Çingiz Abdullayev də iştirak edirdi. Neçə il sonra yazıçılarımızın X qurultayı ərəfəsində Birliyimizdə gənclərlə iş üzrə katib vəzifəsinin təsis olunması məsələlərini qaldırdıq və bu vəzifəyə layiq ola biləcək adamları götür-qoy edəndə Çingiz Arifın adını çəkdi. Bu təklif mənim də ürəyimdən oldu və katiblikdə onun namizədliyini irəli sürməyi razılaşdırdıq. Qurultayda Arif yekdilliklə Birliyin katibi seçildi. O zaman Arif Birliyimizin gənclərlə iş üzrə indiki katibi, başqa bir dəyərli ziyalımız Rəşad Məcidin yaşında idi. O günlərdən on ildən artıq vaxt keçib və keçən ilki XI qurultayımızda da Arif Əmrahoğlu yekdilliklə Birliyin katibi seçildi. Bu illər ərzində Arif təşkilatımıza yeni dövrün ab-havasını gətirdi. Bizlərdən qat-qat artıq yeni texnoloji əsrinin nümayəndəsi olan Arifin təklifi, səyi və ardıcıl təşəbbüsləriylə təşkilatımız texnoloji avadanlıqla – kompüterlərlə, fakslarla, kseroksla təmin edildi və indi burada çalışanların bir vaxtlar bu cihazlarsız necə keçindiyini təsəvvür etmək asan deyil.

Amma Arif Əmrahoğlunun Birliyimizə gətirdiyi yenilik, təbii ki, tək bir bu texniki vasitələrlə məhdudlaşmır. O, katibliyinin hələ ilk dövründə ən istedadlı gənc nasir, şair, tənqidçi, dramaturqlarla ünsiyyət yaratmaqla, yeni nəslin sağlam qüvvələrini Yazıçılar ocağıyla daha yaxından bağlamağa nail oldu və bu gün də bu vacib işi davam etdirməkdədir. Gənclərdən bir çoxu yaş fərqinə görə mənə və Fikrət Qocaya ürək açıb deyə bilmədiyi qayğılarını Ariflə bölüşürlər və Arif də heç bir vaxt bu problemlərə biganə qalmır. Bacaranda özü həll eləyir, köməyimizə ehtiyacı olanda bizə müraciət edir. Arifin çalışdığı təşkilatda belə canbaşla fəaliyyət göstərməsi, cümləqayğı olması, ən müxtəlif məsələləri uzağa qoymadan həll etməsi çox vaxt onu öz elmiyaradıcılıq fəaliyyətindən ayırmır. Başqa görkəmli və bəzən də görkəmsiz əhli-qələmlərin neçə-neçə qalın-qalın kitabları nəşr edilibsə, Arif yazdıqlarının və yaza biləcəklərinin onda birini də kitab şəklində çatdırmağa tələsmir. Son məqalələr toplusu, yanılmıramsa, 1999-cu ildə nəşr olunub, məzmunca dolğun, amma həcmcə çox kiçik bir kitabçadır. Bu illərdə Arif neçə başqa müəllifin kitablarının çıxmasına təşəbbüs göstərib və niyyətinə nail olub. Fikrət və mən çox böyük təkidlə onu yeni iri kitabını nəşrə hazırlamağa məcbur etməli olduq. inşallah, yaxın zamanlarda həmin kitab işıq üzü görəcək.

Arif çox ailəcanlı insan, qayğıkeş atadır. Bu çətin zamanda ailəsini layiqincə dolandırmaq üçün özünü odaközə vurur. Yazıçılar Birliyindən başqa universitetdə dərs deyir. Mənzil şəraiti də yaxşı deyil, bir qədər vasvasılıqla xəstəliklərindən də gileylənir. Amma heç bir çətinlik, heç bir məişət qayğısı onu tutduğu pak və təmiz yoldan zərrə qədər də sapdıra bilməz. Elmlər Akademiyasında, Nizami Muzeyində, Prezident Aparatında çalışdığı zamanda da, indi Yazıçılar Birliyində işlədiyi vaxtda da adına bir damla ləkə düşməsinə imkan verməyib, həmişə namuslu ədəbiyyat adamı, müəllim, ləyaqətli ziyalı kimi mənliyini, heysiyyətini, qürurunu qoruyub saxlaya bilib. «Sözə inam sabahımızdır» adlı kitabında yazdığı fikrə mən də şərik çıxıram.

«Dövlət və sənət, yaxud da Nəsimi vəzir ola bilərdimi» adlı məqaləsində yazır: «İnsan içində özündən böyük «mən» tapanda və görəndə yazmağa və yaratmağa başlayır. Onun içindəki «məni» isə «olmazlar», «qadağalar», qanunlar çərçivəsində düşünə və yaşaya bilmir. Bununla da tale sənətkarı əzablara məhkum edir: həm yazıb-yaratmaq əzablarına, həm də «olmazlara», «qadağalara» qarşı barışmazlıq əzablarına… Saray və dövlət sənətkarlarına gəlincə, burada da ifrat iki meyil nəzərə çarpır. Birincisi, milli dövlətin sənətkarı, ikincisi hakimiyyətin sənətkarı. Milli dövlətin sənətkarı adətən istedadını, imkanını və bacarığını milli idealların və milli dövlət quruculuğunun xidmətinə səfərbər edir. Hakimiyyətə və iqtidara qulluqdarlıq onun məsləkinə yaddır. Hakimiyyətlə və iqtidarla onun münasibətləri mürəkkəbliyiylə fərqlənir».

Arifin sözünə qüvvət, onu əlavə etmək istərdim ki, çox vaxt ziyalının, illah da yaradıcı ziyalının cəmiyyətdə missiyası düzgün dərk edilmir. Kəpənək çiçəkdən-çiçəyə qonduğu kimi, gah bu partiyadan, gah o partiyadan şirə çəkənlər üç-dörd, həqiqətən, layiqli addan başqa bütün böyük ziyalılar ordusunu mövqesizlikdə ittiham edir, hətta onları ziyalı belə hesab etmək istəmir. Mövqe deyəndə isə belələri yalnız bir mövqeyi, yəni özünün mövqeyini, daha doğrusu, məhz bu məqamdakı mövqeyini nəzərdə tutur. (Çünki elə özü də dünən başqa mövqedəydi). Bir sözlə, bəyənmədikləri bolşeviklərin prinsiplərinə riayət edirlər: Kim bizimlə deyilsə – düşmənimizdir.

Həmişə də tarix boyu bütün demoqoqlara xas olan bir üsula əl atırlar – xalqın adından danışırlar. Məlum deyil ki, xalq haçan, harda və nə şəkildə bu adamları özünə vəkil tutub, sözçü seçib. Nəyə görə bu millət üçün nə etdiyi məlum olmayanlar bu millətçün nələr etdiyi hamıya məlum olan insanlarla haqq-hesab çəkir? Niyə belə dedin, niyə belə etdin, niyə belə demədin, belə etmədin? Əsl ziyalı isə havadan iy çəkən deyil, o, nə flüqerdir, nə buqələmun. O məhz öz dəyişməz mövqeyində durduğu üçün ziyalıdır. Arif Əmrahoğlu kimi.

Lakin məsələ tək bunda da deyil. İş ondadır ki, hətta vicdanlı adamlar belə, dediyim kimi, çox vaxt yaradıcı zib yalının cəmiyyətdə yerini hələ də aydın dərk etmir. Yaradıcı ziyalı – yazıçı-şair olsun, alim olsun – siyasi proseslerə qoşulmursa belə, ictimai mövqeyini yeri gəldi-gəlmədi dəqiqəbaşı bəyan etmirsə belə, ədəbi, elmi, sənət əsərləriş ylə xalqına, dövlətinə xidmət edir, milli-mədəni sərvətlər yaradır, ədəbiyyatını, sənətini, elmini zənginləşdirir, ölkəsini dünyada tanıdır. Yaradıcı ziyalının əsas işi budur. Uca Tanrı istedadı başqasına yox, ona məhz buna görə bəxş edib. Yaradıcı ziyalının cəmiyyətdə və tarixdə missiyası, öz xalqına övladlıq borcunu ödəməsi də məhz bu meyarlarla müəyyənləşməlidir. Sabirin, Mirzə Cəlilin, Cavidin, Firudin bəy Köçərlinin, Üzeyir bəyin hansı siyasi partiyanın mövqeyində durduğu deyil, onların ölməz əsərləri önəme lidir, məhz bu irs yaşayır və mənəviyyatımızı yaşadır. Özü də söhbət təkcə ziyalılardan getməməlidir. Ən çətin şəraitdə, yarıuçuq, yarıqaranlıq məktəbdə belə beş-on şagirdinə savad verən kənd müəllimi izdihamlar qarşısında alovlu çıxışlar edən, yaxud gurultulu şeirlər oxuyanlardan millətin işinə daha çox yarayır. Yaxşı peşəkar cərrahın, səriştəli mühəndisin, ədalətli hüquq işçisinin xalqa xidməti onun siyasi baxışlarıyla, ictimai fəallığıyla ölçülməməlidir. Belə mütəxəst sislərin vətəndaşlıq dəyəri də öz peşələrinə layiqincə yiyələn-ə məsində və namusla çalışmaqlarındadır. Söhbət elmdən, ali təhsildən, ədəbiyyatşünaslıq və ədəbi tənqiddən gedirsə, Arif Əmrahoğlu məhz bu yüksək meyarlara tam mənasında örnək ola bilən fədakar və namuslu ziyalıdır. Mən Azərbayə canın məhz belə ziyalılarıyla – onların sayı minlər, yüz minlərdir – fəxr edir və gələcəyə nikbin ümidlərimi də məhz bu sayaq insanlarla bağlayıram.

Etibarlı bir insan kimi də, heç bir sınaq qarşısında, ya şirin vəzifə xülyalarına uyaraq sifətini dəyişməyən bir şəxs kimi də Arifi çox istəyirəm. Artıq uzun illər bir yerdə işləsək də, bu sözləri ona deməmişəm. İş münasibətlərindən başqa yaş fərqimizi də nəzərə alın. Arifdən 17 yaş böyüyəm və bütün bunlara görə aramızda pərdə var.

Amma indi Arif Əmrahoğlunun 50 yaşı tamam olarkən düşündüm ki, bu ürək sözlərimi bu gün də deməsəm, haçan deyəcəm? Əzizim Arif! Sənə azar-bezarsız uzun ömür, ailə səadəti, mənzil rahatlığı, ədəbi, elmi, müəllimlik fəaliyyətində yeni uğurlar diləyirəm.



    ANAR,
    Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri, Xalq Yazıçısı.




Nizami Cəfərov

O gəncliyindən müdrik idi







Mən yaşıdlarım – mənsub olduğum ədəbi və ya elmi nəsil içərisində tanıdığım «müdriklər» i bir-bir yadıma salanda Arif Məmmədovun (Əmrahoğlunun) siması birincilərdən biri olaraq gəlib dayanır gözlərimin qarşısında. Və vaxtsız vəfatından sonra daha dərindən hiss edirəm ki, Arif nə qədər böyük ziyalı, nə qədər müdrik insan idi.

Biz Universitetin filologiya fakültəsinin birinci kursunda oxuyanda Arif sonuncu kursdaydı. Çox keçmədən dostluğa çevrilən tanışlığımız da elə o zaman – 1977-1978-ci illərdə başladı. Demək olar ki, həmyerli olmağımız, ondan da daha çox ədəbiyyata sonsuz marağımız, milli hisslərimiz, emosiyalarımız bizi tezliklə məsləkdaş etdi.

Universiteti bitirdikdən sonra Arif Elmlər Akademiyasının Ədəbiyyat institutunda elmi fəaliyyətə başladı. Və 80-ci illərin sonlarına qədər əsasən XIX əsr nəsrinin öyrənilməsi ilə məşğul oldu.

Elə həmin illərdə onun müasir ədəbi prosesin müxtəlif problemlərinə həsr olunmuş məqalələri geniş ictimai maraq doğuraraq müəllifini peşəkar bir tənqidçi-ədəbiyyatşünas kimi tanıtdı. Yüksək intellektlə təmkinli zəhmətkeşliyin məhsulu olan araşdırmaları öz dəqiqliyi, sistemliliyi və müasirliyilə seçilirdi. Hamı görürdü ki, Arifin dünyagörüşü, təfəkkürü, məntiqinin miqyası nə qədər genişdir… Və bu miqyas genişliyi yalnız onun intellekti ilə əlaqədar deyildi, həm də ruhunun, mənəviyyatının, ürəyinin genişliyindən (və mütəvaze təmənnasızlığından!) irəli gəlirdi.

Yaxşı təşkilatçı idi. Hətta komsomol məktəbi də keçmişdi. Ancaq Arifin komsomolçuluğu siyasi məzmundan daha çox ictimai-intellektual, yaxud ədəbi-mədəni məzmun daşıyırdı. Və indiyə qədər məmnunluqla xatırlayıram ki, Ədəbiyyat institutunda çalışdığı ilk illərdən (elə bir geniş səlahiyyəti də yox idi) bizi – gənc məsləkdaşlarını bəzən məcburən bir yerə yığıb elmi konfranslar keçirərdi ki, həmin konfransların çap olunmuş materialları bu gün də bir çoxlarımızın biblioqrafiyamızın (və bioqrafiyamızın!) ilk əsərləridir.

Arifin rəhbərliyi ilə keçirilən gənc tədqiqatçıların bu elmi konfranslarında gənclik enerjisindən gələn həm milli, həm də intellektual coşqunluğun intonasiyasını, yəqin ki, heç zaman unutmayacağıq. Onu da unutmayacağıq ki, həmin coşqunluğun müəllifi zahirən təmkinli görünən, ancaq daxilində, ruhunda tufanlar oynayan Arif idi.

Təşkilatçılıq istedadını nəzərə alaraq onu EA Ədəbiyyat muzeyinin elmi işlər üzrə direktor müavini təyin etdilər. Sonra isə bir neçə il Prezident Aparatında milli siyasət məsələləri üzrə Dövlət Müşavirliyində məsul vəzifədə çalışdı. İstər bu vəzifələrdə, istərsə də Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi olduğu illərdə Arif Əmrahoğlu xalqa, Vətənə istedadla, məsuliyyətlə (və şərəflə!) xidmət etdi.

Məzunu olduğu Universitetə müəllim kimi qayıtması da onun yaradıcılıq tərcümeyi-halının tamamilə təbii hadisəsi sayılmalıdır. Türk xalqları ədəbiyyatının həm tədqiqinə, həm də tədrisinə Arif yeni üslub gətirdi. Ancaq çox heyf ki, bu yeni üslubu zənginləşdirib özünəməxsus məktəbə çevirə bilmədi. Halbuki bunun üçün hər cür imkanları var idi.

Arifin bu dünyanı vaxtsız tərk etməyi onun doğmalarını, yaxınlarını nə qədər yandırırsa, elmimizi, ədəbiyyatımızı da o qədər təəssüfləndirir. Və ona (onun intellektinə, istedadına, fəaliyyət meydanına) aid olan hər yerdə gəncliyindən müdrikləşmiş bu insanın yeri görünür.



    Nizami Cəfərov,
    AMEA-nın Müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor.




Asif Hacılı

Saflıq və bütövlük örnəyi







Arif Əmrahoğlunu itirdik! Böyük, əvəzolunmaz itkidir. Ancaq Arifin haqqında keçmişdə, xatirələrlə danışmaq çətindir. Arifin dünyamızdan getdiyinə inanmaq çətindir. Otuz illik dostluğumuz dövründə Arifi həmişə şux, məğrur, sanballı, nikbin görmüşdüm. Həmişə çöhrəsində təbəssüm, sözündə qətiyyət vardı. Arif cavanlığından bir səbat və dəyanət nümunəsi idi. Əqidəsi, sözü və əməli bir olan insanlardan idi. Elmində də, fəaliyyətində də, vətəndaşlığında da, dostluğunda da.

Ariflə tanışlığım 1977-ci ildən başlayıb, Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində oxuduğumuz dövrdən – Arif beşinci, mən birinci kursda oxuyurdum. Fakültəmizdə filologiyamızın klassikləri dərs deyirdi, tələbə çevrəmizin də əsas söhbəti ədəbiyyatşünaslıq, dilçilik, folklor, türkologiya idi. Arif sonuncu kursda oxumasına və artıq elmi nüfuz sahibi olmasına baxmayaraq, hamımızla dost, simsar, təvazökar idi. Hər bir fikrimizə, yaşımızdan gələn fantastik ideyalara maraq və hörmətlə yanaşırdı. Heç kimi birbaşa tənqid etmirdi, ehmalca, həvəsdən salmadan, həssaslıqla düz səmtə yönəldirdi. Bildiklərini, oxuduqlarını, fikirlərini səxavətlə paylaşırdı.

Arif ədəbiyyatşünaslığın aktual, milli filologiyamız üçün yeni sahələri ilə maraqlanır və dostlarını da buna istiqamətləndirirdi. "Klassik Azərbaycan nəsrində təhkiyə məsələləri (XIX əsrin ikinci yarısı)" mövzusunda namizədlik dissertasiyası və "Nəsrin poetikası (XIX əsrin II yarısı)" adlı monoqrafiyası ədəbiyyatşünaslığımızda yeni bir söz oldu – təhkiyə problemi, mifopoetik elementlər, arxetiplər, müəllif məsələsi klassik nəsr materialında ilk dəfə ciddi elmi təhlilini tapdı. Bu anlayışların nəzəri aspektləri ümumiləşdirildi və sonrakı bir çox təhlillərə zəmin yaratdı. Arifin "Sözə inam sabahımızdır", "Epik sözün bədii gücü" kimi kitabları da fikir, müşahidə, qənaət baxımından yeniliyi, dəyəri ilə seçilir. İndiki elmi-ədəbi reallıqlarla müqayisədə sayca elə də çox kitabı dərc olunmayıb. Ancaq çap olunmuş kitabları tarixdə qalacaq, istifadə olunacaq dəyərli və ciddi əsərlərdir.

Arif Əmrahoğlu ədəbi tənqid, tərcümə, ədəbi əlaqələr sahəsində də mahir mütəxəssis, söz sahibi idi. Bakıda və Moskvada çıxan bir sıra kitabların tərtibatçısı, tərcüməçisi kimi böyük zəhməti olub. Ədəbi-tənqidi məqalələrindən başqa, bir sıra tədbirlərin təşkilatçısı, aparıcısı kimi də müasir ədəbi prosesə sanballı xidmətləri var.

Yazıçılar Birliyinin katibi işlədiyi dövrdə qayğısını heç kimdən əsirgəmirdi. Maraqlıdır ki, onu ədəbi prosesimizin bütün nəsilləri, fərqli məktəblərin və cərəyanların nümayəndələri qəbul edib sözünə güvənirdi. Çünki prinsipiallığına və obyektivliyinə, səmimiyyətinə inanırdılar. Arif sözə böyük dəyər verən təmənnasız adam idi və əsl söz sahiblərini də ürək genişliyi ilə qiymətləndirirdi.

Arif həm də ustad müəllim idi, müəllimliyə vaxtı az qalsa da peşəkarlığı, humanizmi, qədirbilənliyi ilə tələbələrinin dərin məhəbbət və hörmətini qazanmışdı. Eləcə də həmkarlarının, qələm yoldaşlarının, dostlarının. Sənətə sədaqəti qədər də dostluğa, yurduna, xalqına, dövlətinə sadiq idi. Əqidə və məslək sahibi idi. Saflıq və bütövlük örnəyi idi.

Məşğul olduğu bütün sahələrdə – elm, təşkilatçılıq, müəllimlik – məsuliyyəti ilə seçilirdi. Arif bütün işlərinə köklü, dərindən yanaşırdı, yükü çiyinlərinə alırdı. Arifin bir mühüm xüsusiyyəti də, daim ədəbi mühitin içində, katib kimi isə mərkəzində olmasına baxmayaraq, bütün dövrlərdə ədəbi intriqalardan uzaqlığı, bunların fövqündə durması idi. Xarakterinə bir ağayanalıq və bütövlük, təmkin və alicənablıq xas idi. Bu onun həm insani münasibətlərində, həm fəaliyyətində aşkarlanırdı. Çünki saf və təmənnasız idi. Arif mənliyinə, davranışına, xarakterinə görə, əslində, maarifçilik dövrünə xas klassik Azərbaycan ziyalısı idi. Şəxsiyyəti, səviyyəsi, əqidəsi və mənəviyyatı ilə örnək idi.

Arif yurdunu, vətənini, xalqını, dövlətini təmənnasız və saf bir məhəbbətlə sevirdi. İctimai-ideoloji məsələlərdə sağlam və məntiqli mövqeyi olan adam idi. 1980-ci illərin axırları – 1990-cı illərin əvvəllərində respublikamızda, eləcə də Qərbi Azərbaycanda və Borçalıda baş verən ağır proseslərə həssaslıqla və peşəkar reaksiya verirdi. Borçalıda milli maarif və mədəniyyətin qorunmasına çalışırdı. Türk dünyası, bütöv Azərbaycan anlayışları onun üçün üstün dəyərlər idi. Vəfatından bir qədər əvvəl televiziyada hörmətli Anar müəllimlə Ahıska türklərinə həsr olunmuş verilişdə iştirak etmişdik. Arif Ahıska türklərinin mədəniyyətinin də əsl bilicisi kimi fikirlərini söylədi, proqnozlarını verdi. Bu, məncə, onun belə geniş televiziya proqramında son iştirakı oldu.

Arif Əmrahoğlunu itirdik! – Əsərləri qaldı, yaddaşlarda yaşayan söhbətləri, xeyirxah əməlləri qaldı, nurlu çöhrəsi qaldı. Arif dünya səviyyəli alim idi və çox dəyərli əsərlər yaza bilərdi və yazacaqdı da – ömür vəfa etmədi. Biz bu yazılacaq əsərləri itirdik! İstedadlı ədibimiz bir çox fikir və mülahizələrini, yazacağı sətirləri özü ilə apardı. Təsəllimiz budur ki, Arifin vəfalı tələbələri, məsləkdaşları, onun əsərlərindən, söhbətlərindən bəhrələnmiş qələm yoldaşları var. Gözəl ailəsi, vəfalı dostları var. Nəhayət, ömrünü həsr etdiyi ədəbiyyatımız var – Arifi əbədiyyətə qovuşduran amillər bunlardır.

Allah əziz dostumuza rəhmət eləsin, ruhu şad olsun.



    Asif Hacılı,
    Bakı Slavyan Universitetinin rektoru, ədəbiyyatşünas, folklorçu, filologiya elmləri doktoru, professor.




Buludxan Xəlilov

Ona sözünü rahat deyə bilirdin







Doğma bildiklərimi itirdikdən sonra onların barəsində düşünmək, onlardan yazmaq mənim üçün o qədər də asan deyildir. Ona görə ki, doğmalaşmaq tez bir zamanda baş vermir. Bu, uzun bir müddətin, uzun bir yolun nəticəsi kimi insanın qarşısına çıxır. Bir də ayılıb görürsən ki, yüzlərin, minlərin içərisində kimlərsə sənə daha əzizdir, kimlərsə səninlə daha mehribandır, kimlərsə səninlə daha yaxındır. Üst-üstə yığılan mehribanlıq, yaxınlıq səni hara apardığını bilmirsən. Birdən-birə görürsən ki, doğma hesab etdiklərinin sırasında sənə mehriban, yaxın olanların sayı artır. Hər bir insanın həyatında belə doğmalar olub və olacaqdır. Bu mənada Arif Əmrahoğlu mənə doğma olan, mənə yaxın olan, mənə mehriban olan adamlardan biri idi. O, adi bir adam deyildi. Ziyalılığı, abır-həyası, xeyirxahlığı, qayğıkeşliyi çoxlarından fərqlənən və nümunə ola bilən adam idi. İş elə gətirmişdi ki, ilk dəfə mənim Azərbaycan Yazıçılar Birliyində tanış olduğum qələm sahiblərindən biri də Arif Əmrahoğlu olmuşdu. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin binasına daxil olanda, daha doğrusu, rəhbərliyin oturduğu mərtəbəyə daxil olanda Arif Əmrahoğlunun otağı ilə görüşməli olurdum. Onun otağı elə yerdə idi ki, onu görmədən, ona salam vermədən, onunla söhbət etmədən digərlərinin otağına keçmək mümkün deyildi. Arif Əmrahoğlunun otağı sədrin, digər katiblərin və rəhbərlikdə təmsil olunanların otağına, yanına getmək üçün sərhəd rolunu oynayırdı. Bu sərhəddən keçməmək mümkün deyildi. Bu sərhəd mənim üçün Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin siması idi. Xeyirxahlığı, qayğıkeşliyi, insanpərvərliyi ilə seçilən bir sima idi. Onunla yaxın olduqdan sonra bu keyfiyyətləri hər dəfə ondan görmüşəm, hiss etmişəm. Fikirləşmişəm ki, nə yaxşı ki, belə bir insanı tanımışam, onunla isti münasibətim olub. Hər bir insan kimi mənim də yaxşılara, xeyirxahlara həmişə ehtiyacım olub. Bu mənada Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə qəbul olunanda mənə zəmanət verən xeyirxahlarımdan biri o olub. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü olanda məni ilk təbrik edən və bu təşkilatın üzvlük biletini təqdim edən də o olub. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin tərkibindəki "İrs" komissiyasının üzvü olmağım barədə ilk təbriki də o edib. Adətən, insanın kimliyini biləndə, xislətini biləndə, xarakterini biləndə onunla münasibət qurmaq mənim üçün daha rahat olur. Bu mənada mən Arif Əmrahoğlu ilə daha rahat və sərbəst davranırdım. Onun rahat və sərbəstliyi imkan verirdi ki, Arif Əmrahoğlu ilə istənilən mövzuda söhbət edə biləsən. İstənilən mövzuda söhbət edərkən o, fikrini rahat və sərbəst söyləyirdi. Həm də imkan verirdi ki, sən də fikrini rahat və sərbəst söyləyə biləsən. Bir sözlə, Arif Əmrahoğlu o qəbildən olan insan idi ki, ona sözünü rahat deyə bilirdin. Bunun səbəbi vardı. Bu səbəb barədə vaxtilə Şəms Təbrizi deyirdi:

Sözü özümə deyə bilərəm,
Ya da o kəsə deyərəm ki,
Onda özümü görürəm!

Arif Əmrahoğlu ədəbiyyat, onun müxtəlif dövrləri, problemləri barədə kifayət qədər məlumatlı idi. O, təkcə Azərbaycan ədəbiyyatından deyil, türk, şərq və dünya ədəbiyyatından da geniş bilgiyə malik idi. Bunun da müəyyən səbəbləri var idi. Arif Əmrahoğlu təkcə ədəbi prosesdən yazmırdı, həm də ədəbi prosesi tədris edirdi. Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində türk ədəbiyyatından mühazirə və seminar dərsləri aparırdı. Oxuduqları, öyrəndikləri tədris prosesində köməyinə çatırdı. Tədris prosesində qarşılaşdığı ədəbiyyat problemlərini isə araşdırmalarında, tədqiqatlarında oxuculara çatdırırdı.

Arif Əmrahoğlu erməni ədəbiyyatını və dilini yaxşı bilirdi. Bu sahədə yeganə ədəbiyyatşünas alimlərdən idi. Yadımdadır ki, dünyasını dəyişməmişdən bir neçə müddət əvvəl Azərbaycan Yazıçılar Birliyində Ermənistan-Azərbaycan-Dağlıq Qarabağ problemi, o cümlədən bunun ədəbiyyatda əksi məsələsi ilə bağlı tədbiri aparırdı. Və yüksək səviyyədə aparırdı. Ona görə ki, problemin ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni tərəflərini yaxşı bilirdi. O, Ermənistan adlanan bölgəni yaxşı tanıyırdı, erməni millətinin xislətini yaxşı bilirdi.

Əbdürrəhman Caminin hikmətlərinin birində deyilir: "Ölümlə birlikdə zavala uğrayan neməti ağıllı adamlar nemət hesab etməmişlər. Ömür nə qədər uzun olur olsun, elə ki, sona çatdı, o uzunluqdan nə fayda?! Nuh Əleyhissəlam min il ömür sürmüşdür və indi də beş min ildir ki, ölmüşdür.

O nemət qiymətlidir ki, əbədi olsun, zavalın pozucu əli ona çatmasın". Bu hikməti olduğu kimi qəbul etmək olarmı? Axı, ömrün mənası boyunda deyil, ömrün mənası dərinliyindədir. Əgər dünyasını dəyişmiş insanlardan danışırlarsa, deməli, həyat davam edir, deməli, haqqında danışılan adam yaşayır. Bu mənada Arif Əmrahoğludan həmişə onu tanıyanlar yaxşı danışacaqlar. Deməli, o, mənən bizimlədir, yaşayır.

Hərdən fikirləşirəm ki, bəlkə də torpaq öz dəyərini daha da artırmaq üçün ən dəyərli insanları öz qoynuna alır. Bəlkə də buna görə ən dəyərli insanlar dünyasını tez dəyişir. Bəlkə, həm də torpaq bu dəyərli insanları öz qoynunda qorumaqla Vətən məfhumunu, anlayışını müqəddəsləşdirir. Bu hissləri keçirərkən onu da fikirləşirəm ki, dəyərli insanlar heç vaxt ölmür. Onlar torpağın qoynunda Vətənin müqəddəsliyini yaşadırlar. Bu mənada Arif Əmrahoğlu torpağın qoynunda Vətənin müqəddəsliyini yaşadanlardandır. Allah ona qəni-qəni rəhmət eləsin! Qəbri nurla dolsun!



    Buludxan Xəlilov,
    filologiya üzrə elmlər doktoru, professor.




Muxtar Kazımoğlu

Yorğunluq







Tanınmış tənqidçi-ədəbiyyatşünas, mənim tələbə yoldaşım və dostum Arif Əmrahoğlu barədə düşünəndə, onunla birgə keçirdiyimiz ilk günlərin yaddaqalan məqamlarını xatırlayanda fikir-xəyal məni Universitet yataqxanasına götürüb aparır: Qışın oğlan çağıdır. Arif pəncərənin nəfəsliyini açıq qoyub kitab oxuyur. Otaq yoldaşları "soyuqdan qırıldıq" deyib yalvarsalar da, Arif nəfəsliyi örtmək istəmir və bığaltı qımışıb öz işi ilə məşğul olur, yəni kitab oxumağını davam etdirir… Ailəvi oturduğumuz məclislərdə arabir yada salıb tələbəliyin məzəli olaylarından biri kimi danışdığım, Ariflə, Arifin ailəsi ilə birlikdə ürəkdən güldüyüm bu əhvalatın məndən ötrü həm üzdə olan, həm də alt qatda gizlənən mənaları var. Əhvalatın üzdə olan və ailəvi məclisdə deyib-gülmək üçün xoş bir bəhanəyə çevrilən mənası budur ki, Arif tələbə vaxtı idmanla məşğul olurdu və pəncərə nəfəsliyini otaq yoldaşlarının Arifdən icazəsiz örtməsi müşkül məsələ idi. Əhvalatın üzdə olan bir mənası da budur ki, tələbə yoldaşlarının Ariflə hesablaşmasının, Arifə hörmət-ehtiram göstərməsinin əsl səbəbi fiziki güc-qüvvətlə yox, onun daxili zənginliyi ilə bağlı idi və gecə-gündüz vaxt itirmədən kitab oxumaq, ciddi və əsaslı şəkildə mütaliə ilə məşğul olmaq həmin daxili zənginliyin mühüm göstəricilərindən idi. Pəncərə nəfəsliyi ilə bağlı əhvalatın alt qatda gizlənən mənası məndən ötrü daha əziz və daha unudulmazdır. Məsələ burasındadır ki, mən o nəfəsliyə, daha doğrusu, qışın oğlan çağında o nəfəsliyin saatlarla açıq saxlanmasına Arifin həyatının, Arifin keçib getdiyi ömür yolunun rəmzi mənası kimi baxıram. Şaxtalı günlərdə belə, pəncərə nəfəsliyini saatlarla açıq saxlamaq otaq yoldaşları ilə zarafatlaşmaqdan qat-qat artıq dərəcədə otağa təmiz hava gətirmək ehtiyacından doğurdu. Sözün hərfi mənasında təmiz hava, heç şübhəsiz, sözün məcazi mənasında təmiz hava ilə qırılmaz surətdə bağlı idi. Arif beş il qaldığı yataqxanada, oxuduğu və sonradan müəllim kimi çalışdığı filologiya fakültəsində, həmçinin elmi işçi olduğu Ədəbiyyat İnstitutunda, direktor müavini olduğu Ədəbiyyat Muzeyində, katib olduğu Yazıçılar Birliyində yeni ab-hava axtardı və bu ab-havanın yaranmasında əlindən gələni əsirgəmədi, gücü çatan işi bu gündən sabaha saxlamadı. Belə olmasaydı, yazıçı Anar, Arifin Yazıçılar Birliyindəki fəaliyyəti barədə bu sözləri deməzdi: "Arif təşkilatımıza yeni dövrün ab-havasını gətirdi… Arif Əmrahoğlunun Birliyimizə gətirdiyi yenilik, təbii ki, tək texniki vasitələrlə məhdudlaşmır. O, katibliyinin hələ ilk dövründə ən istedadlı gənc nasir, şair, tənqidçi, dramaturqlarla ünsiyyət yaratmağa, yeni nəslin sağlam qüvvələrini Yazıçılar ocağıyla daha yaxından bağlamağa nail oldu".

Anarın sözünə qüvvət olaraq xatırladım ki, birinci dəfə Yazıçılar Birliyinə katib seçiləndə Arif Gənclərlə iş üzrə katib seçilmişdi və bununla ona çətin bir vəzifə həvalə edilmişdi. Çətinliyin səbəbi aydın idi: özlərindən kifayət qədər razı olub heç kimi bəyənməyən gənc yazarlar əhli-qələmin ən ərköyün təbəqəsidir. Bu təbəqə ilə dil tapmaq üçün katib yüksək daxili mədəniyyət sahibi olmalı və ədəbiyyatı dərindən bilməlidir. Gənc yazarlarla ünsiyyəti Arif məhz həmin məziyyətlər (yüksək daxili mədəniyyət sahibi olmaq və ədəbiyyatı dərindən bilmək) hesabına yarada bildi. Ən cığal gənclər belə, Arifin yanında ucadan danışmaq, ona ədəbiyyatdan dərs demək xəyalına düşmədilər. Ariflə hər hansı maksimalist gənc arasında, indiki medianın təbirincə desək, hansısa bir insident baş vermədi.

Arif ağlayıb-sıtqamağı özünə sığışdırmayan, həyatının kədərli məqamlarından danışıb dost-tanışı kövrəltməyi xoşlamayan bir adam idi. Tələbə vaxtı oxuduğum birbəndlik şeirindən bildim ki, Arifin ana nisgili var. Şeirin məzmunu təxminən belə idi: ana, səni görmək üçün ölmək istəyirəm. Bu şeiri oxuyub Arifi sorğu-suala tutandan sonra mənə məlum oldu ki, Arifin anası cavankən rəhmətə gedib. Öyrənə bildim ki, anası uzun müddət yataq xəstəsi olub, o, rəhmətə gedəndə Arif doqquzuncu sinifdə oxuyurmuş. Arifin doğulduğu Ağqula kəndini görmək isə mənə Universiteti bitirəndən üç-dörd il sonra qismət oldu. Ədəbiyyat İnstitutunda Arifin laborant işlədiyi, mənim aspirant olduğum vaxtlar idi. Qış çoxdan gəlmişdi, amma qardan əsər-əlamət yox idi. Borçalının Kosalar kəndinə – tələbə yoldaşımız Vahid Ömərovun toyuna getməli idik. Arif dedi, əvvəl qalxaq bizim kəndə, sonra enərik Vahidgilin kəndinə. (Xatırladım ki, Vahidgilin kəndi Borçalının aran, Arifgilin kəndi Borçalının dağ kəndlərindəndir.) Yaşıllığın solub getdiyi, yal-yamacın bomboz bozardığı, yarpaqların tamam töküldüyü bir vaxtda belə, Ağqulanı mən bir cənnət guşəsi kimi gördüm: kəndə qalxan dolama yol boyunca dağ çayı axıb gedir, kənd özü uca bir taxçada yerləşir, kəndin qabaq tərəfi isə boya-boy meşədir. Ariflə məni evlərində analığı qarşıladı. Atası Əmrah kişi hardasa qonaqlıqda idi, evə bir az gec gəldi. Çox mehriban görüşdük, şirin-şirin söhbət elədik, Əmrah kişi saz çaldı, qədimi havalar bizi məchul uzaqlara apardı. Və Ağqula məni o qədər mütəəssir etdi ki, o təəssüratın havasına bir şeir də yazdım. "Aydınlıq içində" adlandırdığım o şeirdə belə misralar vardı:

Bu torpaq aydan arı, sudan durudu.
Elə durudu ki,
Ölülərini görmək olur,
Sevgisini duymaq olur Ölülərin…

Ürəyindəkiləri hər kəslə bölüşməyi xoşlamasa da, Arif doğulduğu kəndin bir parçası kimi müəmmadan-filandan uzaq, aydın adam idi. Ağqula kəndlisi səhərdən axşamacan çalışıb-çabalayıb əlinin qabarı, alnının təri ilə çörək qazandığı kimi, Arif də Bakıya gəldiyi gündən heç kimə ümid bağlamadı, həm dolanışıq qurmaqda, həm də yavaş-yavaş cəmiyyətdə mövqe tutub nüfuz qazanmaqda daha çox öz istedadına və öz zəhmətinə güvəndi. Bu istedad və zəhmətkeşliyi BDU-nun filologiya fakültəsində Pənah Xəlilov, AMEA-nın Ədəbiyyat institutunda Kamal Talıbzadə, Əziz Mirəhmədov, Yaşar Qarayev, Arif Hacıyev… gördü və onlar Arifə böyük rəğbətlə yanaşdılar. Bu rəğbətin bir göstəricisi idi ki, Arif Hacıyev (kifayət qədər ciddi alim və doğru-dürüst insan) Ədəbiyyat institutundan Ədəbiyyat Muzeyinə direktor gedəndə Arifi özünə müavin apardı; BDU-nun filologiya fakültəsində "Türk xalqları ədəbiyyatı" kafedrasının müdiri Pənah Xəlilov (bizim gözəl müəllimlərimizdən biri) Arifin həmin kafedraya müəllim gətirilməsinə nail oldu. Bir müddət Prezident Aparatında – "Milli siyasət" şöbəsində çalışması və Yazıçılar Birliyində katib vəzifəsinə irəli çəkilməsi də, təbii ki, Arifin cəmiyyətdə səriştəli bir ədəbiyyatşünas və ayıq-sayıq bir ziyalı kimi tanınmasının nəticəsi idi.

"Nəsrin poetikası" adlı ilk kitabını Arif mənə belə bir avtoqrafla bağışlayıb: "Əzizim Muxtar! Elmdə namuslu söz deməyə çalışdıq, deyə bilmişiksə, xoşbəxtik. M.Arif. 23. XII. 90". Bu avtoqrafla bağlı birinci onu demək istəyirəm ki, Arif o vaxtlar "Arif Məmmədov" imzası ilə çap olunurdu. (Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, tələbə vaxtlarından bu yana əksər hallarda mən ona yarızarafat-yarıciddi "Məmmədov" deyərdim, o da mənə "İmanov". Məsələn, söhbətimiz təxminən bu şəkildə olardı: "Məmmədov, yenə aya-günə dönübsən, haralardasan?" "Başım yaman qarışıqdı, İmanov. Bir yazı yazıram, amma bir az ağır yazıdı". Sonralar Arif öz imzasında "Məmmədov" u "Əmrahoğlu" ilə əvəz etsə də, mən öz imzamda "İmanov" yerinə "Kazımoğlu" yazdırsam da, əvvəlki müraciət formaları aramızda olduğu kimi qaldı: "Məmmədov", "İmanov"). Yuxarıda xatırlatdığım avtoqrafla bağlı toxunacağım ikinci məsələ məhz ağır yazı məsələsidir. Məsələ burasındadır ki, Arif ədəbiyyatın ən ağır, ən mürəkkəb problemlərinin araşdırılması ilə məşğul oldu və ədəbiyyat haqqında namuslu söz deyə bildi. Birinci kitabının həsr olunduğu təhkiyə problemi az araşdırılan (xüsusən bizim ədəbiyyatşünaslıqda qətiyyən öyrənilməyən) problemlərdən biri idi. Klassik Azərbaycan nəsri, o cümlədən bu nəsrin "Aldanmış kəvakib" və "Danabaş kəndinin əhvalatları" kimi nümunələri əsasında Arif təhkiyənin strukturunu, tipini və xarakterini müəyyənləşdirdi, təhkiyədə hekayəçi, müəllif obrazı və müəllif kimi fiqurların mövqeyi barədə dolğun təsəvvür yaratdı və Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığına yeni elmi informasiya gətirdi. Yenilik təhkiyə məsələsi ilə bitmədi və Arif etnik-milli şüur və simvol, etnik-milli şüur və şəxs adları, ad və bədii mövqe, stereotip davranış və obraz yaradıcılığı, nəsrdə xronotop, komediya və mifologiya… kimi mövzuların tədqiqinə ilk dəfə olaraq təşəbbüs göstərdi və yeni sözü həmin mövzular çərçivəsində də deyə bildi.

Arif gözünü açıb saz görmüşdü. Onun öz sözü ilə desəm, fikrimi belə də ifadə edə bilərəm: Arifin beşiyi başında saz çalınmışdı. Arif uşaqlıqdan Borçalının (və bütövlükdə məmləkətimizin) Aşıq Əmrah, Aşıq Hüseyn Saraclı və Aşıq Kamandar kimi ustad sənətkarlarına qulaq asıb saz-söz mühitində boya-başa çatmışdı. Saza vurğunluğunu Arif ömrünün axırına qədər canında-qanında yaşatdı. Amma bu vurğunluq Arifdə əyalətçilik meyli yarada bilmədi. Arif sənətə və sənətkara ümumdünya meyarları ilə yanaşdı. Azərbaycan mədəniyyətinə ümumdünya mədəniyyətinin, eləcə də ümumdünya mədəniyyətinə Azərbaycan mədəniyyətinin gözü ilə baxdı. Azərbaycan folklorunu dərindən bilmək Arifə imkan verdi ki, dünya xalqlarının əfsanə və rəvayətlərini dilimizə ustalıqla tərcümə etsin, dünya xalqlarının mifologiyası barədə professional folklorşünas səviyyəsində məqalələr yazsın. Ümumtürk ədəbiyyatına, bütövlükdə dünya ədəbiyyatına bələd olmaq, C.Rumi, A.S.Puşkin, A.P.Çexov, A.Axmatova, M.Svetayeva, Ç.Aytmatov kimi dünya miqyaslı sənətkarların yaradıcılığına məqalələr həsr etmək, dünyanın bir çox görkəmli yazıçılarından əsərlər tərcümə etmək Arifə imkan verdi ki, Azərbaycan poeziyasına, nəsrinə və dramaturgiyasına aid nümunələri məhdud çərçivədə yox, böyük ədəbiyyat müstəvisində, yüksək poetik tələblər baxımından dəyərləndirə bilsin.

Sözü yavaş-yavaş çağdaş ədəbi proses üzərinə gətirmək istəyirəm. Xatırlatmaq istəyirəm ki, Arif namizədlik dissertasiyasını və müdafiə etməyə macal tapa bilmədiyi doktorluq işini klassik nəsrə həsr etsə də, həmişə ədəbi prosesin içində olub, yəni bu günün poeziya, nəsr və dramaturgiyasını, həmçinin tənqid və ədəbiyyatşünaslığını addımbaaddım izləyib, ədəbi prosesdəki müsbət və mənfi meylləri professional ümumiləşdirmələr əsasında üzə çıxaran "Milli poeziyamız: axtarışlar, problemlər", "Tənqidin qayğıları və tənqidə qayğılar" kimi mükəmməl məqalələr yazıb. Arif ədəbi proseslə məşğul olan qələm yoldaşlarının bir çoxundan fərqli olaraq, hər hansı zəif əsəri şişirdib göylərə qaldırmayıb, yazanda həqiqi sənətdən, həqiqi sənətkardan və həqiqi ədəbiyyatşünasdan yazmağa çalışıb. Amma bu yerdə bir məsələni aydınlaşdırmağa ehtiyac var: sənətkarlığı və alimliyi heç bir şübhə doğurmayan adamlardan hər təzə kitab münasibətilə, hər növbəti yubiley münasibətilə saysız-hesabsız məqalə yazmaq Arifin ürəyincəydimi? Ürəyincə deyildisə, bu qədər məqaləni niyə yazırdı? Bu cür "niyələrə" az-çox düzgün cavab vermək üçün öz başıma gələn və Arifin də müəyyən qədər iştirakçısı olduğu bir əhvalatı yada salmaq istəyirəm:

Əlimiz yenicə qələm tutan, ilk məqalələrimiz yazılan vaxtlardır. Arifin dövri mətbuatda bir neçə resenziyası çıxıb, amma məndə bir "irəliləyiş" yoxdur – populyar qəzet-jurnalda bir yazım da çap olunmayıb. Arif məni passivliyə görə qınayır və oturub məsləhətləşirik ki, uzağa getmədən Ədəbiyyat İnstitutunun elmi katibi Həsən Quliyevin çağdaş nəsrdən bəhs edən (və mənim namizədlik işimə az-çox uyğun olan) təzə kitabı haqda bir resenziya yazım. Resenziyanı yazıram və "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində çap etdirirəm. Böyük intizarla gözləyirəm ki, bizimlə bir İnstitutda çalışan Həsən Quliyev resenziya barədə öz fikrini bildirəcək. İntizarım gözümdə qalır, Həsən Quliyevdən səs çıxmır ki, çıxmır. Və mən resenziyaçılıqdan ilk ibrət dərsini belə alıram. İbrət dərsinin başlıca mahiyyəti məni düşündürüb-daşındırmasından ibarət olur: Ya Rəbb, bir yazı ki, oxucunun tükünü də tərpətməyə, o yazı kimə və nəyə lazımdır?

Gənc tənqidçinin bu cür ağlamalı və gülməli vəziyyətə düşməsi Arifi narahat etməyə bilməzdi və narahat edirdi. Bu narahatlıq heç də sirrə, gizli qayğıya çevrilib Arifin ürəyində qalmırdı. Arif bu narahatlığı yeri gəldikcə öz yazılarında birbaşa və yaxud dolayı şəkildə ifadə etməyə çalışırdı. "Tənqidin qayğıları və tənqidə qayğılar" adlı məqaləsində Arif deyir: "Tənqidçi çap olunmaq naminə məşhur müəlliflərdən yazır; tənqidçi taktiki mövqe seçir – hansısa marağının, mənafeyinin həyata keçməsində rolu olanlardan və ya ola biləcəklərdən yazır; tənqidçi ya müəllifin, ya müəllifin dostlarından birinin xahişi ilə yazır". Deməli, hər şey çap olunub tanınmaq arzusundan başlayır. Gənc tənqidçi nüfuzlu müəlliflərdən resenziyalar yazıb çap etdirməklə tədricən ədəbi mühitdə tanınır və bu tanınma Arifin qeyd etdiyi xahişlər silsiləsinin ortaya çıxmasına səbəb olur. Tənqidçi bu xahişlərin bir qismini can-başla, bir qismini yarı könüllü, yarı könülsüz, bir qismini isə müəllifdən ehtiyat edərək candərdi yerinə yetirir və mütəmadi şəkildə ortaya çıxan portret yazıları tənqidçinin bütün vaxtını və enerjisini almağa başlayır. Tənqidçi bir də gözünü açıb görür ki, ömrün xəzan çağıdır və öz istədiklərinin heç onda birini də yazmağa macal tapa bilməyib.

Qələm yoldaşlarının, dostlarının çoxu ilə müqayisədə Arif daha ötkəm, daha prinsipial adam idi. Hər qohumla, hər tələbə yoldaşı ilə, hər iş yoldaşı ilə oturub-durmağı xoşlamayan, hər əsərə yaxşı əsər, hər yazıçıya yaxşı yazıçı, hər alimə yaxşı alim deməyən Arif yaxşılar barədə yazdığı saysız-hesabsız resenziya və oçerk müqabilində mehribanlıqdan, məhrəmanə münasibətdən başqa, müəlliflərdən xüsusi bir şey ummurdu. Haqqında yazdığı müəlliflərdən xüsusi umacağı olsaydı, Arif orda tam ştat, burda yarım ştat hesabı ilə 2–3 yerdə işləməzdi.

Yazılarında Arif "abırlı söz", "urvatlı söz" ifadələrini tez-tez işlədir və çətinlik qarşısında insanın sınıb-sınmamağından tez-tez söhbət açır. Bu, o deməkdir ki, çətinliklərə tab gətirməyib urvatsız sözə sığınmaq Arifin nəzərində ölümə bərabər bir şeydir. Arif ölümə bərabər tutduğu urvatsız sözdən qaçmağa, qorunmağa çalışan adam idi.

Bir yandan iqtisadi çətinlik təhlükəsi, bir yandan ədəbi mühitdə çəkisi olan adamların xahişini yerə salıb, onlara "diqqətsizlik" göstərib nəticədə təklənmək, arxasız-köməksiz qalmaq təhlükəsi, bir yandan da urvatsız söz deyib urvatdan düşmək təhlükəsi… Bütün bu təhlükələrdən sovuşmağa çalışan insan övladı – ucqar bir eldən çıxıb paytaxta pənah gətirmiş kəndli balası əvvəl-axır yorulmazmı? Yorular. Mən bilən, bir çoxumuz kimi Arif də yorulmuşdu.

Arif təkbaşına, minbir əzab-əziyyətlə qurduğu evinə, gözəl ailəsinə son dərəcə bağlı adam idi. Balaları ilə nəfəs alırdı. And içəndə gözünün ağı-qarası iki qızının canına and içirdi. Qızlarının ad günündə hərdən (söz arası, sağlıq arası) ləyaqətlə yaşamaq barədə danışardı, deyərdi, mən elə yaşamamışam balalarım nə vaxtsa mənim adım gələndə narahatlıq, nigarançılıq keçirsinlər. Bəli, Arif Əmrahoğlu bu fani dünyada tək ailəsindən, balalarından ötrü yox, həm də dostlarından, qələm yoldaşlarından ötrü əziz bir ad qoyub getdi.



    Muxtar Kazımoğlu,
    AMEA-nm Müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor.




Vaqif Yusifli

Onu unutmayacağıq…







Bu gün onun xatirə günüdür – 7 noyabr 2014-cü il. Bir payız günü. Özü də payızda dünyaya gəlmişdi. Amma mən heç vaxt onu payız adamı kimi xatırlamıram. Üz-gözündə, təbəssümündə sanki baharın gəlişini xatırladan cizgilər yuva salmışdı.

Bəlkə də bu, subyektiv fikrimdi, amma Arifin gülər üzü, bütün dostlarına işıqlı münasibəti məndə belə bir təəssürat oyadıb.

İndi ölüm haqqında, dünyadan köç edən adamlar barədə yazılar dərc edilir. Amma bu yazıda mən Arifin ölümündən doğan nisgilimi, kədərimi ifadə etməyəcəyəm. Onsuz da «Dünyaya gəlmək getmək üçündür, bu nə qəmdir» (S.Əzim)… Onsuz da nə qədər özümüzə təsəlli versək də, Arifi geri qaytara bilməyəcəyik. Arif haqqında, onun şəxsiyyəti, alimliyi, natiqliyi, tənqidçiliyi barədə düşündüklərimi yazmaq istəyirəm.

Biz ədəbiyyata yetmişinci illərdə gəlmişik. Aydın Məmmədov, Kamil Vəli, Nadir Cabbarlı, Cahangir Məmmədli, İsa Həbibbəyli, Rəhim Əliyev, Şirindil Alışanlı, Nizaməddin Şəmsizadə, Qurban Bayramov, Rahid Ulusel, Məryəm Əlizadə, İlham Rəhimli və əlbəttə, Arif Əmrahoğlu. Mən onun tələbəlik illəri barədə heç bir söz deyə bilmərəm – necə oxuyub, necə seçilib. Amma onu deyə bilərəm ki, Arif elə ilk yazılarından professionallığı ilə seçilirdi. Adətən, hər bir qələm əhlinin, xüsusilə, tənqidçinin böyük ədəbiyyat qapısı ağzında «məşqləri» olur, sonra formalaşma dövrü və nəhayət, o qapıdan şəstlə içəri girirsən. Arif böyük ədəbiyyat qapısına məşqsiz daxil oldu. Yazılarındakı məntiqi təfəkkür, mətn ardıcıllığı, fikir bütövlüyü dərhal nəzərə çarpırdı və bu sistem son yazılarına qədər onun qələmini tərk etmədi.

Bizim ədəbi prosesdə xalis, sırf tənqidçi tipi tapmaq çətindir və mən deyim ki, ədəbiyyatşünasların heç də hamısı tənqidçi deyil, amma tənqidçilərin hamısı həm də ədəbiyyatşünasdırlar. Arif özündə bu iki fəaliyyət sahəsini birləşdirmişdi. Daha doğrusu, o, elə əvvəldən sintez halında idi. Ədəbi tənqidə xas olan müasirlik hissini, emosionallığı Arifin «Nəsrin poetikası», «Epik sözün bədii gücü» monoqrafik tədqiqatlarında da hiss edirik. Eyni zamanda, ədəbiyyatşünaslıqdan gələn konseptuallıq, fakta, informasiyaya, mənbə və məxəz qaynaqlarına istinad edilməsi onun tənqidi yazılarına da təsir edirdi. Arifin şəxsində ilk növbədə, bir nəzəriyyəçi alim tipini görürük. Bu ən mühüm amil bir çoxlarına müyəssər deyildi. Nəzəriyyə ilə silahlanmadan nə ədəbiyyat tarixini, nə də müasir ədəbi prosesi anlamaq və qiymətləndirmək mümkün deyil.

Arifin tənqidçi-alim üslubu hamımızın yazdıqlarından seçilirdi və bu məqamda mənə doğma olan bir insanın – Cavanşir Yusiflinin Arif haqqında çox dəqiq bir mülahizəsini xatırlatmaq istəyirəm: «Onun bütün yazılarından, adi söhbət zamanı necə ağır-ağır danışırsa, dərinlərdən gələn inamlı səsini eşidirsən. Qəribə deyilmi: son dərəcə ağır, çətin başa düşülən üslub və adi danışıq tonu, müəllifin öz səsi… Qəribə deyil, son dərəcə orijinal bir üslub bəlirtisidir.

Bu üslub ənənəvi və moderndir, bu ikisinin gözəl vəhdətidir… Arif hər hansı bir əsərdən, yaxud ədəbi hadisədən bəhs edərkən çox uzaqlardan başlayır və çox uzaqlara gedir, ortada, oxunun hansı məqamındasa hiss edirsən ki, daha əsər, əsas mətləb yaddan çıxdı, ancaq bir azdan mahir ümumiləşdirmə qabiliyyəti üzə çıxır, mətnin bu və ya digər xüsusiyyətləri haqqında elə mülahizələr irəli sürülür ki, indiyə qədər deyilənlərin hədər olmadığına bir daha qəti şəkildə inanırsan».

Ariflə əməkdaşlığım səksəninci illərdən başlandı. «Azərbaycan» jurnalında tənqid və ədəbiyyatşünaslıq şöbəsi mənə tapşırılmışdı və mən yaşıdım olan, ya məndən yaşca kiçik olan cavan həmkarlarımla tez dil tapdım. İlk növbədə, Arifə müraciət etdim. Yaxşı yadımdadır ki, Ramiz Rövşənin «Göy üzü daş saxlamaz» şeirlər kitabı haqda bir neçə tənqidçiyə sifariş verdim, amma heç kim yazmadı. Arifsə yazdı. O, Ramiz Rövşənin təkcə şeirlərindən danışmadı, həm də onun şair portretini yaratdı. Ramiz Rövşəndən çox məqalələr yazılıb, amma deyərdim ki, Arifin yazısı onların hamısından seçilir. O məqalədən bir neçə cümləni yaddaşımda əbədi həkk eləmişəm: «Şərti olaraq poeziyanı iki yerə ayırmaq mümkündür: qapının kandarına qədər gəlib çıxan – dünyanın çölündən danışan poeziya və qapını açıb keçən – dünyanın içindən danışan poeziya. Ramiz Rövşənin şeirləri dünyanın içindən, insanın təfəkkür dramından, anlamaq faciəsindən danışan poetik nümunələrdir. Yəqin elə buna görədir ki, şair cavabı insanın ömrü boyu tapa bilmədiyi suallara meyil göstərir, adi, vərdiş eləmədiyimiz düşüncə tərzinə, anlayışlara yeni gözlə, qapının arxasındakı dünyanın məntiqinə və özünəməxsusluğuna uyğun mövqedən yanaşmağa üstünlük verir. Onun şeir dünyası real həyatın ölçülərinə, məntiqinə və prinsiplərinə uyğun gəlmir».

Əgər belə demək mümkünsə, Arif Əmrahoğlu istər tənqidçi, istərsə də ədəbiyyatşünas kimi mühakimə yürütməyi çox sevirdi, ancaq bu mühakimələr quru bir tonda aparılmırdı, Arif ona emosional ovqat qatmağı bacarırdı. Mən bunu «Natəvan» klubunda keçirilən tədbirlərdə Arifin aparıcı olduğu məqamlarda daha çox hiss etmişəm. O, bu tədbirlərdə həmişə sözü birinci deyirdi, yəni tədbirin məzmununu şərh edirdi. Bu, adicə şərh deyildi, həm də haqqında danışılan əsərin, ya yazıçının yaradıcılığının düsturu idi. Yaxşı yadımdadır: Arif mərhum şair İsa İsmayılzadənin xatirə gecəsində mümkün qədər qısa, amma son dərəcə maraqlı giriş sözü söylədi. Sonralar, İsanın 70 illiyində Arif «Azərbaycan» jurnalında İsa İsmayılzadənin xatirəsini yad edən bir yazı ilə çıxış etdi. O yazıdan bir neçə sətri burada misal gətirmək istəyirəm: «Şeir İsa İsmayılzadə üçün həyatın hələ adiləşməmiş tərəflərinin ifadə vasitəsi idi. Onun şeirlərini oxuduqca bəzən mənə elə gəlir ki, o, bir çoxları kimi sadəcə olaraq bu gün hökmən şeir yazmalıdır, deyə əsər yaratmamışdır. Gündəlik ömründə bəzən susaraq hirsini içinə töküb, bəzən etiketlərə əməl etməklə boğula-boğula qalıb, bəzən başqasını qızartmamaq üçün özünü görməzliyə, eşitməzliyə, bilməməzliyə vurub, bəzən də normal insani kodeksə uyğun gəlməyən halları norma kimi təqdim etməyə çalışanların əvəzinə utanıb… İsa İsmayılzadə şairliyin Siziflik olduğunu dərk edə-edə yazıb-yaratmağını davam etdirirdi. Yox, özünü aldatmırdı, susmağa üstünlük verdiyi fərqli bir mənəvi dünya yaradırdı. Yaratdığı mənəvi dünyada bəndə termos şüşəsi kimi çilik-çilik olub içinə tökülmür, bir zaman qanadlarının olduğunu etiraf edə bilir, sevinc oyuncağının xiffətini dilinə gətirə, payızın fikrini bilmək üçün ağac, yarpaq, budaq olmaq lazım gəldiyini deyə bilir».





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/arif-mrahoglu/h-r-k-s-ucun-yaxsi-68371253/) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.