Книга - Знатныя гісторыі: эліта Гродна ў перыяд XVI – XVIII стагоддзяў

Знатныя гiсторыi: элiта Гродна y перыяд XVI—XVIII стагоддзяy
Яyген Аснарэyскi


Кнiга знаёмiць з гiсторыямi каралёy, магнатаy i шляхты. Ад гучнага палiтычнага забойства да сямейнай сваркi каралеyскай пары, ад iнтрыг князёy да фрывольных баляy з напаyголымi шляхцянкамi, ад падрабязнага апiсання жыцця Стэфана Баторыя да бiяграфiй дробных дваран. Палiтыка i побыт элiты Рэчы Паспалiтай, паказаны з дапамогай вялiкай колькасць цытат са старажытных дакументаy. Знатныя гiсторыi, чытачу раскажуць iх вiдавочцы.





Знатныя гiсторыi: элiта Гродна y перыяд XVI—XVIII стагоддзяy



Яyген Аснарэyскi



© Яyген Аснарэyскi, 2023



ISBN 978-5-0056-1132-1

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero




Аб вядомым палiтычным забойстве i гэтай кнiзе


На сутыку XV i XVI стагоддзяy, у Вялiкiм княстве Лiтоyскiм было неспакойна. Нарастаy канфлiкт памiж магутнымi лiтоyскiмi панамi, а менавiта: Янам Юр'евiчам Забярэзiнскiм i князем Мiхалам Львовiчам Глiнскiм.

У 1508 годзе, становiшча Глiнскага, якi раней з'яyляyся амаль усемагутным фаварытам вялiкага князя Аляксандра, было не самым лепшым. Пры новым валадары, Жыгiмонце Старым, баявiты ваеначальнiк Мiхал Львовiч страцiy прыхiльнасць двара. Магчыма, больш разумным было б перачакаць буру i yзяцца за таемныя iнтрыгi y стылi «Гульнi стальцоy». Але Глiнскi, як вынiкае з яго бiяграфii, меy гарачую кроy, а вывераныя рашэннi, нягледзячы на яго несумненны досвед у палiтыцы, як пакажуць розныя пазнейшыя падзеi, давалiся князю вельмi цяжка.

Магутны дзяржаyны дзеяч рашыyся на вельмi радыкальныя меры. І адной з важных асабiстых мэт Глiнскага была помста. Мiхал Львовiч хацеy адплацiць таму, каго лiчыy вiнаватым у страце свайго становiшча.

Пра гэтыя падзеi распавядае y сваiм творы «Запiскi аб Масковii» Жыгiмонт фон Герберштэйн, якi быy сучаснiкам Глiнскага i Забярэзiнскага. Гэты аyстрыйскi пасол пiсаy наступнае:

«Скончыyшы справу з маскоyскiм гасударам у адпаведнасцi са сваiмi жаданнямi i палаючы прагай помсты, Мiхал iмклiва напаy на Яна Забярэзiнскага, якi быy у той час на сваёй вiле каля Гродна (на ёй я пасля начаваy аднойчы). Размясцiyшы каравулы вакол жылля, каб той не змог уцячы, ён паслаy у дом забойцу, а менавiта, аднаго мусульманiна, якi застаy Забярэзiнскага спячым на ложку, i адсек яму галаву».

Так, паводле Герберштэйна, пачалося паyстанне князёy Глiнскiх супраць уладцы ВКЛ, якое скончылася паразай мяцежнiкаy, што дзейнiчалi, варта сказаць, дастаткова хаатычна.

Мiхал i яго брат Васiль выехалi y Маскву. Там беглыя князi былi сустрэты вельмi цёпла. Дачка Васiля – Алена, якая, па розных дадзеных, нарадзiлася яшчэ y ВКЛ, цi yжо пасля ад'езду Глiнскiх да двара вялiкага князя маскоyскага, была выдадзена замуж выключна yдала. Гэты шлюб сапраyды быy неверагодным поспехам для сям'i лiтоyскiх эмiгрантаy. Мужам князёyны стаy сам маскоyскi yладар Васiль III.

Алена нарадзiла вялiкаму князю двух сыноy, але неyзабаве заyдавела i атрымала паyнамоцтвы фактычнай кiраyнiцы рускай дзяржавы. Дзядзька Мiхал, якi выступiy супраць некаторых дзеянняy Алены, так, вiдавочна, i не навучыyся абачлiвасцi, а таму апынуyся, па волi дзёрзкай пляменнiцы, у зняволеннi. Там забойца Яна Забярэзiнскага скончыy свае днi.

Аднак хутка, нягледзячы на малады yзрост, памерла i сама Алена. Мяркуюць, што яна была атручана.

Старэйшы сын Алены Васiльеyны, мабыць, успадкаваy буйны нораy Глiнскiх. Ён насiy iмя Іван. Хлопчыку наканавана было стаць адным з самых жудасных тыранаy у рускай гiсторыi i першым «царом Усяе Русi», вядомым як Іван Васiльевiч Грозны.

Вось так гiсторыя, распачатая y Гродне, скончылася эпахальнымi падзеямi, якiя мелi значэнне для yсёй Еyропы.






Смерць Алены Глiнскай. Ілюстрацыя з «Асабовага летапiснага збору», XVI стагоддзе.



У гэтай кнiзе чытач зможа знайсцi мноства гiсторый аб людзях, у свой час надзеленых рознымi, i часцяком немалымi, паyнамоцтвамi. Своеасаблiвым фонам для большасцi гэтых апавяданняy выступiць горад над Нёманам, то бок Гродна, але многiя з паказаных герояy мелi yплыy значна большы, чым той, якiм маглi пахвалiцца мясцовыя дваране Гродзеншчыны, таму кнiга, фактычна, прадстаyляе мноства найважнейшых персанажаy агульнаеyрапейскага, а не лакальнага, маштабу. Гаворка тут, напрыклад, пра Стэфана Баторыя i Станiслава Аyгуста Панятоyскага. Гэтыя, здавалася б, вельмi розныя манархi, правялi y Гродне шмат часу, i yжо толькi гэта, у пэyным сэнсе, яднае названых валадароy. Менавiта гродзенскiя эпiзоды iх бiяграфiй пакладзены y аснову шматстаронкавых апавяданняy пра гэтых удадцаy, якiя аyтар уключыy у кнiгу «Знатныя гiсторыi».

Прадстаyлены y выданнi таксама iншыя каралi польскiя i вялiкiя князi лiтоyскiя, i, акрамя таго, значныя вяльможы Рэчы Паспалiтай. Узгадваюцца таксама простыя шляхцiчы, некаторыя з якiх былi такiя бедныя, што не мелi нават каня.

Мэта выдання – паказ самых розных дэталяy жыцця кiруючага класа Рэчы Паспалiтай. Таму y кнiзе, акрамя складаных палiтычных гульняy, паказаны яшчэ i побыт лiтвiнскай шляхты.

Падобны падыход заклiканы прывесцi чытача y асаблiвы свет шляхецкай рэспублiкi, падобны i не падобны да свету еyрапейцаy XXI стагоддзя.

Выданне можа зацiкавiць тым, што героi расказваюць свае гiсторыi самастойна: у кнiзе сабрана вялiкая колькасць дзённiкаy, лiстоy, манiфестаy i iншых дакументаy тытульнай эпохi.

Аyтар хацеy, як мага радзей выступаць пераказчыкам займальных гiсторый мiнулага. Замест гэтага ён прапануе чытачу самому пабыць гiсторыкам i yгледзецца y старажытныя тэксты, створаныя працай шляхетных валадароy мiнулага.

Пераклады yсiх прадстаyленых у кнiзе дакументаy выкананы аyтарам.

Такiм чынам, перад вамi yступ-ключ да света «знатных гiсторый». Зрабiyшы наступны крок, вы апынецеся yнутры…




Стэфан Кароль, або першы вялiкi манарх Рэчы Паспалiтай





Паходжанне


Стэфан Баторый нарадзiyся y 1533 годзе, у горадзе са складанай назвай Шымлеу-Сiльваней, якi iнакш называюць Шом'ю або Шом'ё. Мясцовасць з не вельмi высокiмi, зялёнымi yзгоркамi, выразна нагадвае Гародню, i гэтым падабенствам часам тлумачаць любоy (цi тут нават дарэчы казаць каханне) Стэфана да горада над Нёманам.

Размяшчаyся радавы цэнтр Баторыяy, або як iх яшчэ называюць: Батары, на тэрыторыi Трансiльванii. Некалi яна была фармальна незалежнай краiнай. Назва гэтай гiстарычнай вобласцi адметна тым, што дастаткова добра замацавана y поп-культуры. Зразумела, адбылося гэта дзякуючы вялiкай папулярнасцi аднаго з персанажаy пiсьменнiка Брэма Стокера, а менавiта, графа Дракулы. Улад III Цепеш, рэальны прататып лiтаратурнага графа-вампiра, вёy шматлiкiя войны, а адным з яго надзейных баявых таварышаy быy Стэфан (Іштван) Баторый, праyда, не галоyны герой гэтага расповеду i валадар Польшчы i Лiтвы, а проста цезка караля i адзiн са значных прадстаyнiкоy роду, што жылi y XV стагоддзi.

Род Баторыяy, як мяркуецца, iдзе каранямi y нямецкiя землi.

На гербе гэтых венгерскiх магнатаy ёсць клiнаватыя элементы, так званыя «зубы цмока». Радавая легенда звязвае iх з мiфiчным цмокам, якога перамог продак караля i вялiкага князя. Цiкава, што вакол гербавага шчыта Баторыяy, нярэдка змяшчаyся цмок, з хвастом, закручаным да пашчы. Падобная выява была эмблемай Ордэна Цмока, членам якога акурат з'яyляyся бацька Улада Цепеша. Дзякуючы гэтаму факту Улад i атрымаy мянушку Дракул, гэта значыць, цмок. Дарэчы, у гэтае шаноyнае братэрства нiбыта yваходзiлi i yладцы ВКЛ: Ягайла i Вiтаyт.






Герб Стэфана Баторыя. Ян Матэйка, 1875 год.



Апроч чалавека, што злучае род з адным з самых вядомых герояy маскульту, Баторыi мелi y сваiх шэрагах i сваю yласную суперзорку сусветнай поп-культуры.

Лiзавета Батары, вядомая таксама як Крывавая графiня, падобна Уладу Дракуле, змагла стаць персанажам фiльмаy, кнiг, кампутарных гульняy i мультфiльмаy, хоць яе папулярнасць, вядома ж, вельмi моцна саступае папулярнасцi самага знакамiтага вампiра yсiх часоy.

Лiзавета, якая паводле сведчанняy, забiла сотнi юных дзяyчын, даводзiлася каралю i вялiкаму князю Стэфану Баторыю пляменнiцай.

Вось у такой цiкавай сям'i i нарадзiyся будучы манарх Рэчы Паспалiтай.




На вяршынях магутнасцi


Стэфан Баторый быy добра адукаваным i таленавiтым палiтыкам. За трон роднай Трансiльванii яму давялося пазмагацца з Каспарам Бекешам, якога лёс у вынiку прывядзе да сяброyства з манархам, i ён жа звяжа iмя венгерскага дваранiна з Гродна, у якiм гэты, дастаткова здольны, чалавек, завершыць свой зямны шлях.

Прабiваючыся да трона Трансiльванii, Баторый эфектна лавiраваy памiж Габсбургамi i султанам Асманскай iмперыi.

Але наперадзе яго чакала самае значнае кар'ернае дасягненне сярод усiх прадстаyнiкоy яго роду. Гаворка, канешне, аб атрыманнi yлады над Рэччу Паспалiтай.






Стэфан Баторый. Ксiлаграфiя невядомага аyтара, першакрынiца: В. Бродзскi, другая палова XIX стагоддзя. Нацыянальны музей Кракаy.



У канцы 1575 года, нягледзячы на канкурэнцыю з боку магутнага iмператара Свяшчэннай Рымскай iмперыi Максiмiлiяна II, якога yжо публiчна назвалi польскiм каралём, Стэфан Баторый здабыy галасы шляхты, у тым лiку i лiтоyскiх дваран, i быy абраны каралём польскiм i вялiкiм князем лiтоyскiм. Стэфан павiнен быy стаць каралём, але з абавязковай умовай жанiцьбы на Ганне Ягелонцы – апошняй прадстаyнiцы сваёй дынастыi, акрамя таго, Ганна фармальна мела б манаршыя правы, хоць рэальную yладу меркавалася аддаць Баторыю.

1 мая 1576 года Стэфан ажанiyся з Ганнай i быy каранаваны y вавельскiм саборы Кракава.

Цяпер венгерскi арыстакрат стаy каралём польскiм i вялiкiм князем лiтоyскiм, гэта значыць: валадаром вялiзных тэрыторый. I нават подпiс новага манарха Лiтвы i Польшчы, паведамляy аб яго новым статусе «Стэфан Кароль».






Арыгiнальны подпiс Баторыя на дакуменце: Stephanus Rex (Стэфан Кароль). Гродна, 1586 год. Бiблiятэка Чартарыйскiх.




Гарадзенскае жыццё Стэфана Баторыя


Гiсторыя Баторыя i яго любiмага горада пачынаецца y той момант, калi кароль прыбыy у Гродна, у 1579 годзе.

Выехаyшы з Варшавы на пачатку студзеня, Баторый патрацiy крыху больш тыдня, каб дабрацца да Гродна. Каля горада яго сустрэла дэлегацыя лiтоyскiх паноy. Пазней ён раiyся з iмi наконт ваенных дзеяннях супраць Масквы.

Шмат звестак аб кiраваннi Баторыя ёсць у кнiзе польскага гiсторыка iтальянскага паходжання, якi працаваy у XVIII – XIX стагоддзях, Яна Альбертрандзi (Jan Albertrandy). Працы даследчыка апублiкаваy iншы гiсторык – Зегота Анацэвiч, якi, дарэчы, у свой час вучыyся y Гродне. Гэтыя матэрыялы з'яyляюцца цiкавымi дакументамi, якiя сведчаць пра добрае развiццё гiстарычнай навукi y позняй Рэчы Паспалiтай. Варта зiрнуць на цытаты з гэтых прац.

«Год 1579. Мялецкага з Варшавы адправiyшы дадому, каб ён падрыхтаваyся, кароль сам выехаy у Гродна, не без турботы аб тым, што грошы ад падаткаy павольна паступалi y казну, i нават калi б яны былi цалкам сабраны, здавалася, што гэтага недастаткова для такой вялiкай вайны. Аднак кароль змагаyся як мог з гэтым недахопам, то беручы y доyг, то аплачваючы грамадскiя патрэбы з уласнай прыватнай казны. Па yсёй Польшчы ён загадаy вербаваць салдат. Да Кшыштафа, свайго брата, трансiльванскага князя, ён адправiy пасланца, абавязваючы яго паслаць яму пэyную колькасць вугорскай пяхоты, прыдатнай для вайны, i некалькi рот кавалерыi.

Кшыштафу Разражэyскаму i Эрнэсту Вейхеру ён загадаy вербаваць салдат у Германii.

Лiтоyскiя паны, калi кароль расказваy iм пра свае цяжкасцi, прапанавалi дапамогу, i кожны з iх, у адпаведнасцi са сваiмi магчымасцямi, даy ваенны атрад.

Гэта yмацоyвала надзею караля на добры зыход.

Прыбыyшы y Вiльню, кароль загадаy адлiць гарматы такiя, якiя ён, зыходзячы са свайго досведу, лiчыy найлепшымi.

У Коyне кароль загадаy пабудаваць мост, якi вельмi спатрэбiyся ва yсёй гэтай кампанii. А таму што войска не сабралася yсё разам, а зiма y гэтых краях, у тым годзе, была доyгая, i аж да канца чэрвеня расцягнулася, пазбавiyшы коней магчымасцi пасвiцца, кароль патрацiy час на разгляд нявырашаных лiтоyскiх спраy. Пасля ён адаслаy Васiля Лапацiнскага з лiстамi да цара».

З вышэйпададзенага бачна, што кароль планамерна рыхтаваyся да вайны з Маскоyскiм царствам, выкарыстоyваючы свой немалы ваенны вопыт.



З фiнансамi кампанii сiтуацыя была не занадта добрая, але yсё ж справа рухалася i Баторый мог спадзявацца на yдалы зыход.

І такi зыход не прымусiy сябе доyга чакаць. Ужо y жнiyнi гэтага года Баторый адбiy у Івана Грознага Полацак.






Аблога Полацка войскамi Баторыя (1579). Георг Мак. Warhaffte Contrafactur vnd gewisse… Нюрнбэрг, 1579.



Вярнуyшыся з першага этапа вайны, Баторый, у кастрычнiку, зноyку быy у Гродне.

Кароль сабраy у горадзе лiтоyскiх паноy i абмяркоyваy з iмi ваенныя справы.

Быy там i даyнi супернiк, а зараз сябар, Каспар Бекеш. Гэты шляхетны вугорац, якi жорстка змагаyся з будучым манархам Рэчы Паспалiтай за трон Трансiльванii, атрымаy прабачэнне Баторыя i цяпер дапамагаy яму y ваенных дзеяннях супраць ворагаy падуладнай сябру-валадару вялiзарнай краiны. У савецкiя часы Бекешу часцяком прыпiсвалi незвычайныя для XVI cтагоддзя атэiстычныя погляды, хоць навукоyцы XXI стагоддзя лiчаць, што y гэтай сферы паплечнiк караля не быy такi радыкальны. Так цi iнакш, Бекеш памёр у Гродне, у лiстападзе 1579 года. Страта сябра павiнна была зрабiць на Баторыя цяжкае yражанне.

З Гродна Баторый адправiyся на варшаyскi сейм, а затым вярнуyся y горад над Нёманам. Альбертрандзi пiша пра гэта так:

«1580 год. Пасля сейма кароль з'ехаy у Гродна рыхтавацца да вайны з Масковiяй. Дзве рэчы былi для яго вялiкiмi перашкодамi: недахоп грошай i марудлiвасць вайсковых збораy. Пасля апошняй кампанii, стомленыя грамадзяне не спяшалiся ваяваць. За набор войска yзяyся Замойскi, якi хоць i не быy на вайсковай пасадзе, але пра яго ведалi, што бацька ягоны быy гетманам i продкi слаyнымi ваярамi, i вакол яго былi добрыя атрады, i рыцарскае акружэнне. Урэшце, пачуyшы аб гэтым, шматлiкiя ахвотнiкi yступiлi y войска. У дадатак, кароль у свайго брата Кшыштафа Трансiльванскага, папрасiy значную колькасць вугорскiх салдат.

Кароль меy намер пачаць свае ваенныя справы з Вялiкiх Лук. Каб лепш схавацца ад ворага, ён, аднак, загадаy войску сабрацца y Чашнiках».

Неyзабаве кароль, якi выношваy хiтрыя вайсковыя задумы, з'ехаy у Вiльню, дзе працягваy рыхтавацца да наступнага этапу вайны. Ваенныя дзеяннi зноy былi yдалымi i Баторый, пакiнуyшы войска, вярнуyся на пэyны час у Вiльню, а затым i y Гродна. Ян Альбертрандзi расказвае i пра гэтыя падзеi:

«Кароль, правёyшы непрацяглы час у Вiльнi, адправiyся y Гародню, i yжо тады ён думаy пра вайну y наступным годзе i рыхтаваyся да яе. Думаючы, што з-за сейма, позна распачатага, падаткi збяруць у казну не хутка, ён вырашыy лiквiдаваць гэтую цяжкасць. Таму ён адправiyся, дзеля таго, каб пазычыць грошы, да прускага князя Ежы Фрэдэрыка, Аyгуста Саксонскага i Яна Фрэдэрыка Брандэнбургскага (Мабыць, усё ж такi гаворка пра Яна Ежы, цi iнакш Ёгана Георга Брандэнбургскага. Заyвага Я. А.). Гэтыя князi прыслухалiся да каралеyскай волi i далi патрэбныя сумы».

І зноy Баторый паказаны мудрым i руплiвым кiраyнiком, здольным стратэгiчна планаваць ваенныя дзеяннi i yлiчваць розныя бакi ваенных кампанiй. Цяпер у манарха былi грошы для далейшых ваенных паходаy. З Гродна кароль выехаy у Варшаву. Альбертрандзi працягвае апiсваць падзеi:

«1581 год. Генеральны сейм у Варшаве пачаyся y першыя днi лютага (Насамрэч 23 студзеня. Заyв. Я.А.). Скончыyшы сейм, кароль загадаy Замойскаму як мага хутчэй набраць салдат i адправiцца з iмi y Лiтву, а сам – у Гродна, а адтуль i y Вiльню паспяшаyся, напiсаyшы Кшыштафу, брату свайму, князю Трансiльванii, каб паслаy яму новыя вугорскiя войскi.

Калi кароль ужо стаяy у Гродне, прыбыy ганец ад цара з лiстамi, паведамляючы, што галоyныя пасланцы маюць настолькi спрыяльныя загады, што можа наступiць мiр, тым часам ад караля хацелi, каб той не збiраy войскi i не прасоyваyся далей, бо можа зэканомiць свае намаганнi i выдаткi».

Баторый быy у Гродне, у красавiку 1581 года, а потым паехаy у Вiльню. Наступныя ваенныя дзеяннi былi менш удалымi: Баторыю не yдалося yзяць традыцыйна няyступлiвы Пскоy.






Ян Замойскi – паплечнiк Баторыя. К. Аляксандравiч, XVIII стагоддзе. Нацыянальная галерэя, Кракаy.



Умовы падпiсанага неyзабаве Ям-Запольскага мiру былi, аднак, нядрэннымi для Рэчы Паспалiтай.

У лiпенi 1582 года Баторый прыехаy у Гродна i зноy прымаy важныя рашэннi, напрыклад, займаyся пытаннем бяспекi iнфлянцкiх межаy.

У канцы 1583 года Баторый у чарговы раз наведаy горад над Нёманам. Альбертрандзi паведамляе, што:

«У канцы верасня кароль выехаy з Кракава, па дарозе крыху затрымаyся y Корчыне i Люблiне, i прыкладна з першымi днямi лiстапада спынiyся y Гродне. Туды прыехаy да яго Фарэнсбах, якому падчас апошняй вайны прыйшлося шмат нягод вытрываць, i тут ён атрымаy заслужаную yзнагароду».

Каляды гэтага года i пачатак новага 1584 Баторый правёy у Гродне.

У лютым кароль паслаy з Гродна яшчэ маладога i не надта yплывовага Льва Сапегу паслом у Маскву.

Альбертрандзi апiсвае i iншыя падзеi, якiя адбылiся з каралём, у яго любiмым горадзе, у лютым 1584 года:

«У гэтым годзе y лютым прыбылi Ян Лiнде, Конрад Ленка з гданьскага магiстрата, i Генрых Лемпка, гарадскi yраднiк (sendyk miasta) да караля y Гродна, а ён iх паслаy да канцлера Замойскага y Кнышын, i з пасрэднiцтвам яго пытанне было вырашанае.

Якраз у той час, калi гданьскiя паслы прыбылi, пасол Герберт ад англiйскай каралевы прыехаy, каб закласцi з каралём гандлёвае месца для англiйскага гандлю i правiлы для такога гандлю. Гандаль быy перанесены y Эльблонг з Гданьска, i гданчане гублялi немалыя сродкi з-за гэтага, i iмкнулiся вярнуць да сябе ангельскi гандаль. Тады ж узнiклi некаторыя спрэчкi з прускiм князем. Наконт правiльнага календара некалькi разоy кароль папярэджваy яго, што, прытрымлiваючыся прыкладу Кароны, членам якой ён быy, каляндар таксама прымаць павiнен. Князь упiраy на рознiцу веры i свае вольныя правы, але яму было даказана, што каляндар не мае нiчога агульнага з верай, таму што каляндар быy створаны не па волi Хрыста цi яго вучняy, а iдзе ад Юлiя Цэзара, якi не меy нiякага дачынення да хрысцiянства. Усё гэта, аднак, не пераканала князя, якi цвёрда трымаyся сваёй думкi».

Такiм чынам, у Гродне кароль вырашаy шэраг значных пытанняy, а менавiта: вёy перамовы з заyзятымi прадстаyнiкамi Гданьска, наконт партовых, падаткавых збораy, прымаy пасла англiйскай каралевы Лiзаветы I, якая планавала актыyна развiваць эканамiчнае супрацоyнiцтва з дзяржавамi Усходняй Еyропы – Рэччу Паспалiтай i Масковiяй, i прамаваy у Прусii сваё ж новаyвядзенне – Грэгарыянскi каляндар, праyда, без асаблiвага поспеху.

Акрамя таго, далей аyтар пiша аб прускiх шляхцiцах, якiя скардзiлiся на свайго князя i аб лiсце Баторыя, якi нагадаy уладару аб шляхетных вольнасцях, але пры гэтым i запэyнiy князя y яго аyтаномii i паабяцаy падтрымаць у выпадку сепаратызму y ягоным краi. Князь выклiкаy да сябе незадаволеных, але тыя, баючыся арышту, кiнулiся «пераследаваць караля y Кракаве, Вiльнi i Гароднi» закiдваючы яго просьбамi абаранiць iх ад князя.

У красавiку Баторый быy у Вiльнi i даведаyся там пра смерць Івана Грознага.






Выява Стэфана Баторыя y фарным касцёле Гродна.



У маi гэтага года Баторый жыy у Гродне, i тут ён раiyся з лiтоyскiмi вяльможамi наконт новых палiтычных магчымасцяy, якiя, без усялякага сумнення, адкрывала смерць рускага цара.

На пачатку восенi 1584 года, Баторый надоyга акапаyся y Гродне, палюючы y гродзенскiх лясах i разглядаючы палiтычныя справы да самага 1585 года.

Пасля новага года Баторый адправiyся y Варшаву, дзе вырашыy шэраг важных пытанняy, у прыватнасцi: дамогся канфiскацыi маёнткаy свайго супернiка Кшыштафа Збароyскага i адмовiyся ад планаy стварэння пiрацкага флота.






Джон Дi (злева) i Эдвард Кэлi. Калаж аyтара. Арыгiналы y Музеi Ашмолу i Лонданскiм унiверсiтэце.



У 1585 годзе здароyе караля значна пагоршылася. Тады уладар, якi тады кватараваy на польскай тэрыторыi, прыняy пару ангельскiх мiстыкаy, знакамiтых Джона Дi i Эдварда Кэлi. Ангельцы паказвалi Баторыю сеанс з крыштальным шарам, у якi засяроджана yглядваyся Кэлi. Цiкава, што некаторыя словы Кэлi можна трактаваць як указанне на рэальныя акалiчнасцi жыцця манарха, а менавiта, язву на назе, якая шмат гадоy мучыла караля. Цi было гэта чымсцi рэальна мiстычным i навукова невытлумачальным, цi нечым iншым… Хто ведае. Аднак Баторый быy, мабыць, не надта yражаны, i нiякiх асаблiвых ушанаванняy ангельцы не атрымалi, хоць кароль расплацiyся з iмi за сеанс грашыма.

У будучынi чарадзеяy чакала яшчэ шмат чаго цiкавага. Напрыклад, праз пару гадоy пасля сустрэчы з Баторыем, Кэлi раптам адкрыy Дi, што анёлы сказалi яму падзялiцца з таварышам сваёй жонкай, а ён, у сваю чаргу, павiнен зрабiць тое ж самае. Дi не асмелiyся праiгнараваць анёлаy, i абмен адбыyся. Такiм чынам, парачка мiстыкаy з Альбiёна займалася свiнгам задоyга да закладкi першага свiнг-клубу.

Яркiя бiяграфii ангельцаy дапамаглi iм стаць папулярнымi персанажамi заходняй поп-культуры. Розныя згадкi пра гэтых чараyнiкоy прысутнiчаюць у вядомых мастацкiх творах, у тым лiку культавых галiвудскiх фiльмах: «Ведзьма з Блэр» i «Сэрца анёла».

Баторыю, аднак, трэба было займацца палiтыкай, а не толькi прымаць замежных вядзьмакоy. Альбертрандзi так пiша пра гэты перыяд:

«Пасля сейма кароль з'ехаy у Кракаy i там, а таксама y Непаламiцах, ён правёy лета i большую частку восенi. З надыходам зiмы кароль паехаy у Гродна, дзе займаyся yзвядзеннем будынкаy, але насамрэч яго займалi куды больш грандыёзныя задумы».

Па iншых звестках, Баторый быy у Гродне yжо y канцы лiстапада i склiкаy тут раду сенатараy. Абмяркоyвалiся yсё тыя ж маскоyскiя пытаннi. З гэтага моманту Гродна набывае па-сапраyднаму сталiчны статус, бо Баторый перастае бясконца раз'язджаць па розных кутках краiны i пасяляецца y горадзе над Нёманам. Увесь наступны 1586 Баторый праводзiць тут.

Чым жа займаецца манарх у Гароднi? Ёсць легендарныя звесткi аб рамане yладара з нейкай жыхаркай горада цi наваколляy. Нiбыта ад гэтай сувязi нарадзiyся Лжэдзмiтрый I, якi на сваiм самым вядомым партрэце нават падобны да Баторыя.

У лютым 1586 года з Баторыем нiбыта адбываецца непрыемны iнцыдэнт. Перапраyляючыся праз змёрзлае возера y наваколлях Гродна, кароль адчуy, што лёд пад iм трэснуy. Манарх забаранiy наблiжацца да яго i сам акуратна рухаyся па лёдзе, пакуль не дасягнуy бяспечнага месца.

Нягледзячы на праблемы са здароyем, кароль дазваляy сабе забавы i нават, як лiчыцца, удзельнiчаy у маскарадным балi.

У маi гэтага года манарх прыняy свайго маскоyскага пасла Гарабурду. А затым i царскага пасла Траякурава, дамовiцца з якiм па yсiх пытаннях не yдалося, хоць мiр памiж краiнамi працягнулi.

У Гродне Баторый выношвае планы персанальнай унii з Расiяй, гэта значыць, кароль бачыy сябе кiраyнiком аб'яднанай дзяржавы Польшчы, ВКЛ i Маскоyскага Царства. Такая дзяржава-цяжкавагавiк магла б змясцi асманаy i вызвалiць, родную для Баторыя, Трансiльванiю.

Тады да Баторыя заязджаy i яшчэ адзiн вельмi цiкавы госць – князь Генрых XI (Henryk XI Legnicki) з польскай каралеyскай дынастыi Пястаy. Гэты арыстакрат кiраваy Лягнiцкiм княствам i y пэyны момант не змог дамовiцца са сваiм сюзерэнам – iмператарам Рудольфам II. У вынiку, Генрых апынуyся y вязнiцы, адкуль змог уцячы y Польшчу, а затым наведаy i Баторыя y Гродне.






Генрых XI Лягнiцкi. Liegnitzische Jahr-B?cher, Worinnen so wohl… Thebesius G. Jauer, 1732—1733.



Найкаштоyнейшымi матэрыяламi, якiя iлюструюць жыццё караля y 1586 годзе, з'яyляюцца yспамiны нямецкага падарожнiка Самуэля Кiхеля.

Гэты госць горада над Нёманам бачыy як Баторый скача на службу з замка y касцёл. Выгляд караля, у шапцы з чорнымi пёрамi, здаyся падарожнiку надзвычай велiчным i шыкоyным. Манарха акружала свiта з рыцараy i самых шляхетных саноyнiкаy, а паабапал вулiцы Замкавай стаялi каралеyскiя гвардзейцы. Самуэль адзначае, што кароль застаецца y горадзе толькi y нядзелю, i менавiта y гэты дзень у Гродне праходзяць прыёмы, астатнi час манарх праводзiy на паляваннi.

Кiхелю наверагодна пашанцавала, i ён убачыy вельмi запамiнальную падзею, а менавiта: пажар у замку. Рэзiдэнцыя, зрэшты, не надта пацярпела, бо дакладна вядома, што Баторый менавiта y палацы Старога замка правёy свае апошнiя днi.

У свiце манарха Кiхель асаблiва вылучыy нейкага спадарожнiка, з якiм у гiсторыкаy звязана займальная загадка. Гэтага чалавека немец бачыy паблiзу ад караля, а потым, падчас пажару, незнаёмец вылез на дах замка. Самуэль называе чалавека Scotus, што можна перавесцi як «шатландзец» або зразумець, як iмя yласнае, што дазваляе выказаць здагадку: гэты той самы Скота з Пармы, якi нярэдка, на старонках спецыяльнай лiтаратуры, называyся архiтэктарам Старога замка яшчэ да таго, як галоyным дойлiдам прызначылi Санцi Гучы. У некаторых публiкацыях Скота нават завуць «вядомым архiтэктарам», i, мабыць, настолькi вядомым, што нават яго iснаванне выклiкае сумневы.






Замак Баторыя y Гродне. Гравюра Т. Макоyскага, 1600 год.



Агледзеyшы Гродна, Кихель паехаy далей i наведаy яшчэ шмат гарадоy, напрыклад, Пскоy, аб насельнiцтве якога ён распавёy у добра знаёмай манеры: дрэнныя дамы, зласлiвыя жыхары i шмат гарэлкi.

Цiкава, што рэдактар выдання шляхавых нататак Кiхеля, у сваiм пасляслоyi да кнiгi Самуэля, дзе пералiчваюцца розныя яркiя моманты вандравання аyтара, з усяго масiва дадзеных аб Рэчы Паспалiтай абраy менавiта эпiзод з гродзенскiм Scotus-ам, якога заве zauberer (чараyнiк).

Дакументы сапраyды паказваюць, што цiкавасць Баторыя да акультыстаy не абмяжоyваyся англiчанамi Дi i Кэлi.

Хоць манарх, як вынiкае з запiсак Кiхеля, працягваy выглядаць як моцны мужчына, аднак здароyе yладара iмклiва пагаршалася. Пры гэтым кароль i вялiкi князь працягваy паляваць, у прыватнасцi, у Кундзiнскiм лесе, якi знаходзiyся y раёне сучаснай Кузнiцы.




Хвароба, смерць, рэчы караля i яго пахаванне


Хвароба Баторыя i яго апошнiя днi нядрэнна апiсаны сучаснiкамi. Нейкi загадкавы чалавек – Ежы Х'якор (Jerzy Chiakor) за iмем якога хаваyся, як лiчаць, адзiн з лекараy караля – Мiкалай Бучэла, апiсаy фiнальны адрэзак жыцця выбiтнага манарха. Вось пераклад, зроблены па тэксце y кнiзе польскага гiсторыка Юлiяна Урсын-Нямцэвiча.

«У той момант, калi Весялiнi адпраyляе лiсты да прымаса Яго Мосцi i сенатараy, iнфармуючы iх пра фатальную смерць Найяснейшага караля Яго Мосцi, Пана нашага, я не хацеy упускаць выпадак для падрабязнага апiсання таго, як гэта адбылося, таму што кожны дзень я запiсваy усё, што мне, як сведцы, траплялася на вочы.

Не без пралiцця многiх слёз даводзiцца мне выконваць гэты абавязак. Хто ж гэтую смерць аплакваць не будзе, а менавiта мы, венгры, засталiся y гэтай краiне, як статак без пастыра, страцiyшы з гэтым героем, усiх заслуг нашых узнагароды i надзеi.






Сграфiта з Баторыем. Стары замак Гродна, рэканструкцыя 10-х гадоy XXI стагоддзя. Першапачатковы варыянт (злева) i з выпраyленай тытулатурай. Фота аyтара.



Чацвёртага чысла, месяца снежня, 1586 года, Найсвятлейшы Пан вярнуyся y Гродна i правёy тры днi на паляваннi. Праз два днi пасля гэтага, кароль выдатна сябе адчуваy, i доктару Бучэла дазволiлi паехаць да свайго маленькага пляменнiка, якi захварэy у яго маёнтку. Шостага, у нядзелю, кароль адчуy цяжар i нейкiя болi y целе, з усiм гэтым ён быy на службе i публiчна еy абед. Увечары ён не хацеy спаць, i згодна з рэцэптам Бучэла, ён хацеy, каб яму расцерлi yсё яго цела, але доктар Сiмонiус параiy толькi пацерцi рукi i ногi, а каралю, каб заснуць, параiy два кубкi старога вiна з кавалачкам хлеба. Так i сталася, i кароль пайшоy адпачываць.

З-за лiхаманкi, i ад галаyнога болю, кароль не мог заснуць, ён устаy i пайшоy у малы бакавы алькеж, дзе вокны былi заyсёды адчыненыя, каб астудзiцца. Калi ён вярнуyся адтуль, на яго навалiлася слабасць, i так, што ён без пачуццяy упаy на зямлю i аб лаyку моцна, але не глыбока, паранiy правае калена. На гэты шум прыбег Весялiнi, падняy караля i агледзеy крывавае месца. Кароль не памятаy, якiм чынам з iм адбылося такое; ён жа сам вярнуyся y ложак.

Паклiканы былi, адразу ж, Весялiнi i разам з iм доктар Сiмонiус. Гэты прыклаy яечныя бялкi да раны з невялiкай колькасцю мiры i сказаy, што y гэтым выпадку yсё адбылося з-за галавакружэння памiж абуджэннем i сном, а, акрамя таго, з-за дуyшага ветру, але гэта не будзе мець найменшых наступстваy, калi толькi кароль прыме крыху манны на наступны дзень i застанецца y ложку дзеля хутчэйшага гаення раны.

Кароль прачнуyся вельмi ранняй ранiцай, выклiкаy да сябе Весялiнi i загадаy яму пайсцi да канцлераy, каб яны не прыходзiлi да яго y гэты дзень з якiмi-небудзь справамi. Больш за тое, ён строга рэкамендаваy нiчога не згадваць пра выпадак, якi адбыyся yначы, i калi хто-небудзь спытае, варта сказаць, што з-за звычайнага гемарою ён застаецца y ложку.

Ён таксама загадаy, каб ключы ад пакояy аддалi Весялiнi. Нiкому, акрамя трох гэтых людзей, не дазвалялася yвайсцi да караля.

Сiмонiус прыгатаваy лякарства y пакоях, даy яго каралю, а пазней сам прынёс абед. Абед складаyся з ячменнай кашы, цяляцiны i сцю з каплуна. З дазволу Сiмонiуса ён таксама пiy вiно i ваду з карыцай столькi ж, колькi пiy звычайна, калi yстрымлiваyся ад вiна. Тым часам ужытае каралём лякарства мала цi нiчога не дало.

Увечары з'явiyся доктар Бучэла, выклiканы Весялiнi, i, пачуyшы пра хваробу з вуснаy караля, ён папрасiy, каб сам Найяснейшы Пан некалькi дзён устрымлiваyся ад вiна. Але кароль сказаy:

– Мне ж дазволiy вiно доктар Сiмонiус.

– У дадзеным выпадку, – сказаy Бучэла, – замест вiна павiнен кароль пiць прыгатаваны шалвей з цукрам або лiманад, як прыемны напой, што yмацоyвае галаву.

Тым часам Сiмонiус даведаyся, што Весялiнi прывёз Бучэла з вёскi, i пачаy яго папракаць, што выглядае гэта так быццам уласных ведаy Сiмонiуса недастаткова i трэба яшчэ кагосьцi паклiкаць. Угневаны ён на вячэру не прыйшоy да караля.

Падчас гэтай трапезы кароль настойлiва прасiy вiна, i Бучэла, хоць i доyга супрацiyляyся гэтаму, але дазволiy нарэшце вiно, змяшанае з вадой. Кароль, паспрабаваyшы толькi, палiчыy за лепшае пiць ваду з карыцай. Сiмонiус прыйшоy пасля вячэры. У прысутнасьцi Весялiнi Бучэла сказала яму:

– Па-мойму, гэта хвароба, з якой не трэба жартаваць, i перамагчы яе трэба альбо кровапусканнем, альбо моцным слабiльным.

– Няма нiчога небяспечнага, – адказаy Сiмонiус, – не патрэбны кровапусканне цi слабiльнае, не трэба караля турбаваць, ён ледзь-ледзь i на гэтыя лекi згадзiyся, дастаткова даць хвораму персiкавую цукерку, якую той хоча прыняць.

Бучэла доyга спрачаyся са сваiм калегам, але yрэшце яму давялося замаyчаць.






Баторый i Гейдэнштэйн, яго гiсторык. Кiпрыян Дзiльчынскi, 1886 год. Нацыянальны музей у Кракаве.



На наступны дзень кароль з дазволу Сiмонiуса з'еy за абедам персiкавую цукерку, выпiy вiна i yвесь астатак дня весялiyся.

Падчас вячэры, бачачы, што Бучэла вельмi крывiцца, калi прынеслi вiно, ён выпiy толькi адзiн кубак i два вады з карыцай.

Пасля вячэры, перавязаyшы рану, Сiмонiус сказаy:

– Май добрую надзею, Твая Каралеyская Вялiкасць, небяспекi нiякай няма.

– Я добра ведаю, што няма, – сказаy кароль нецярплiва, але тут жа выкiнуy ногi з ложка, закацiy вочы i пачаy скрыгатаць зубамi. Напалоханыя людзi сталi рукi заломваць i крычалi, каб кароль супакоiyся.

– Што вы робiце? – усклiкнуy кароль.

– Табе дрэнна, Твая Каралеyская Вялiкасць, – сказаy Весялiнi. – Праyда, – адказаy кароль, – я адчуваю гарачку i жудасны галаyны боль.

Гэтыя словы перарывалiся з-за цяжкага дыхання. За iмi рушылi yслед неспакой i млоснасць. Толькi тады было заyважана, што гэты параксiзм здарыyся y той час, што i апошнi.






Стэфан Баторый. Па некаторых звестках, партрэт створаны y Гродне, у год смерцi караля. Нацыянальны музей у Кракаве.



Затым Сiмонiус пагадзiyся, каб Бучэла даy каралю пiлюлi, а як iх кароль не любiy, iх растварылi y вадзе ландыша з пяццю грамамi экстракта марознiка. Гэта выклiкала лёгкi панос у караля, чатыры разы.

За абедам зноy разгарэлася сварка з-за вiна, але перамагло меркаванне Сiмонiуса аб наблiжэннi параксiзма i аб тым, што вада можа нашкодзiць. Тады Бучэла настаяy, каб хаця б вiно было змяшана з вадой.

– Спачатку я хачу выпiць вiно, – адказаy кароль, – а потым саму ваду.

Але пасля таго як ён выпiy два кубкi самага старога вiна кароль сказаy, што гэтага дастаткова i вада не патрэбна. На абед былi яйкi, булён з каплуна i печаныя яблыкi з цукрам.

Праз гадзiну ён шмат размаyляy з каронным канцлерам, дыхаy павольна, i амаль не было вiдаць, што ён хворы. Пры гэтым Бучэла, бачачы, што кароль мае намер не адмаyляцца ад вiна i лiчачы яго самым небяспечным пры гэтай хваробе, папрасiy кароннага кухмiстра папярэдзiць канцлера аб стане караля, бо гэтая хвароба была вельмi цяжкай i яшчэ цяжэй ад таго, што y лячэннi не згаджалiся абодва лекары. Так што няхай сенатары вырашаюць, што iм у гэтым выпадку рабiць. Гэта ж самае ён сказаy падканцлеру Лiтвы, папрасiyшы яго паведамiць пра гэта вiленскаму кашталяну, але, аднак, самым таемным чынам, з-за каралеyскай забароны.

Надышоy час вячэры, i кароль не жадаy пiць ваду, кажучы, што пасля яе заyсёды становiцца горш.

Калi ён збiраyся спаць, здарыyся трэцi параксiзм, але ён быy лягчэйшы за першы.

Потым параксiзмы здаралiся кожны дзень. Бучэла заклiнаy караля i yгаворваy Сiмонiуса, каб перасталi даваць вiно.

Нарэшце кароль паабяцаy.

Тут зноy успыхнула спрэчка памiж лекарамi аб тыпе хваробы, Бучэла, называy яе эпiлепсiяй, Сiмонiус астмай. Прычына гэтай спрэчкi заключалася y тым, што яны з цяжкасцю згаджалiся наконт лекаy, якiя трэба было даць. У вынiку, яны пагадзiлiся на адвар iсопа, бо ён не шкодны нi пры якiх захворваннях, дадалi некалькi кропель купарваснага экстракта, змясцiлi чатырох п'явак яму на спiну, двух на крыж – гэтыя да васьмi yнцый крывi высмакталi, дадалi крыху безаара i ласiнага капыта, якiя кароль заyсёды з задавальненнем ужываy.






Камень безаар. Падобным спрабавалi лячыць Баторыя.



Падчас абеду Сiмонiус не паказваyся, бо паабяцаy Бучэла, што y гэты дзень ён будзе маyчаць пра вiно.

Бучэла, каб папярэдзiць усе просьбы аб гэтым напоi, прыгатаваy разнастайныя запраyленыя воды, памiж якiмi адна была з цукрам i грэнкамi з пшанiцы, а кароль астылым пiy гэта падчас абеду.

Стравы былi амаль такiя ж, як i раней.

Пасля абеду кароль аб звычайнай для яго падчас лiхаманкi вадзе папрасiy, у якой растваралi кансерваваную ружу. Выпiyшы гэта, ён моцна спаy на працягу двух гадзiн.

Прачнуyшыся, ён загадаy паклiкаць лiтоyскiх канцлераy.

Апоyначы зноy вярнулася цяжкае дыханне. Сiмонiус прашаптаy Весялiнi, што калi кароль не вып'е вiна, то хутка памрэ. І зноy дактары параiлiся, i было вырашана даць тыя ж таблеткi, што i раней, але яны не дапамаглi.

У час абеду кароль рашуча загадаy даць сабе вiна, на што Сiмонiус з радасцю дазволiy. Адразу ж Бучэла паслаy свайго пляменнiка да лiтоyскага падканцлера, сказаць, што кароль хутка памрэ i што, хоць ён, здаецца, весела размаyляе i не такi змучаны хваробай, ён не можа yстаць i iсцi, i калi Бог не пашкадуе, то найвялiкшая небяспека застаецца. Пачуyшы тое, падканцлер неадкладна паведамляе аб гэтым прысутным сенатарам, не згадваючы, аднак, аб тым, што атрымаy гэтае пасланне ад Бучэла, бо гэтага доктар не хацеy.

Абодва канцлеры адправiлiся адразу ж у замак. К вечару кароль зноy выпiy сваё вiно, макаючы y яго хлеб, таму што ён адчуваy жудасную смагу, быy надзвычай сумны i маyчаy, а калi Бучэла падтрымлiваy яго i прасiy спадзявацца на лепшае кароль сказаy:

– Я yжо аддаy сябе y рукi Бога, я падрыхтаваны да смерцi, мяне гэта не палохае, калi я i не буду адказваць, дык гэта таму, што y мяне цяжкая галава i я хацеy бы заснуць.

Тут канцлеры падышлi да каралеyскага пакоя, папракаючы лекараy у тым, што яны не папярэдзiлi аб небяспецы. Бучэла адказаy, што калi кароль загадваy нiкога не yпускаць яны баялiся не выканаць каралеyскi загад, але цяпер, калi яны y яго пытаюцца, ён павiнен сказаць, што кароль неyзабаве развiтаецца з жыццём.

Толькi ён сказаy гэтыя словы i y караля здарыyся жорсткi параксiзм. Менавiта тады Сiмонiус упершыню сказаy сенатарам, што ён таксама зразумеy, што каралеyская хвароба была смяротнай, але як доyга кароль зможа пражыць, толькi пасля другога параксiзму ён зможа судзiць.

Потым яго паклiкалi расцерцi караля, яму дапамагаy сам Весялiнi, але адразу ж другi быy жудасны параксiзм, такi, што наш лепшы пан, найхрабрэйшы з каралёy, аддаy падчас яго свой дух.

Залiты слязьмi Весялiнi выйшаy да сенатараy i павёy iх да yжо нябожчыка караля. Ён неадкладна аддаy iм ключы ад скарбнiцы i yсё, што y яго было з сабой. Тут сказаy Бучэла:

– Калi панства думаюць, што смерць караля павiнна быць утоена на карысць грамадства, гэта можна зрабiць лёгка.

– Мы пракансультуемся, з гэтай нагоды, з сенатарамi, – адказалi яны, – але казаць пра гэта пакуль не варта.

Калi надышла ноч, паслалi за падскарбiямi, каб тыя таемна прыйшлi y замак. Яны неадкладна запячаталi скарбнiцу i пакоi, дзе знаходзiлiся каралеyскiя рэчы, i yсю ноч неслi вахту, з двума падкаморыямi i двума дактарамi, у цела караля.

Ранiцай вестка аб каралеyскай смерцi разнеслася па Гродне. Паны радныя, дваране, гараджане, са слязамi накiравалiся да замка.

У тую ноч Сiмонiус выслаy жонку з горада з грашыма i маёмасцю.

На наступную ранiцу, па загадзе сенатараy, цела yскрылi, калi яно yжо пачынала пухнуць. Прысутнiчалi Бучэла, Сiмонiус, Гослас (Мабыць, лекар Гаслаyскi. Прым. Я.А.) хiрург, медык i iншыя.

Сiмонiус абвясцiy, што yсе знойдзеныя ворганы здаровыя, за выключэннем дробных каменьчыкаy у пузыры, i што ён напоyнены не жоyцю, а чыстай вадой.

Гэта сумная прыгода, якую нельга да канца аплакаць, i я пасылаю яе Пану са шчырай праyдай апiсанай. Я нiчога не пакiдаю сабе. Я вырашыy, што як толькi належнае мне атрымаю, так i паспяшаюся да Яснавяльможнага Пана, жадаючы, каб Яснавяльможны Пан i адукаваны князь доyгiя шчаслiвыя гады жыy.

Дадзена y Гродне 19 снежня 1586 г. Ежы Х'якор».



Баторый памёр 12 снежня 1586 года, у сваiм гродзенскiм замку, у пакоi, якi знаходзiцца y паyднёвай частцы палаца. Каралю было yсяго 53 гады.

Варта адзначыць, што паведамленнi аб дэталях апошнiх дзён караля дастаткова значна адрознiваюцца y розных дакументах.

У ананiмным апiсаннi «Смерць Стэфана польскага караля y Гродне 12 снежня 1586 года», аyтарам якога лiчаць каралеyскага лекара Гаслаyскага, ёсць адрозненнi ад прыведзенага апiсання, да прыкладу, акрамя вiна i вады манарх п'е яшчэ i гарэлку з карыцай, ды прымае бабровы струмень.

Аднак няма сумневаy, што лекары Баторыя спрачалiся пра яго лячэнне, i разумнасць yжывання вiна, выкарыстоyвалi расцiраннi i розныя лекi, эфектыyнасць якiх, зразумела, не магла быць высокай, бо наyрад цi караля магло выратаваць ласiнае капыта або бабровы струмень.

Баторый памёр падчас аднаго з прыступаy са стратай прытомнасцi. Бучэла казаy, што падобныя прыпадкi адбывалiся з будучым каралём яшчэ на радзiме.

Менавiта y мекванным пасланнi Гаслаyскага паведамляецца аб незвычайных нырках караля, якiя нагадваюць ныркi вала. Акрамя таго, у жоyцевым пузыры быy вялiкi камень.

Але праблемны адток жоyцi, зразумела, не мог забiць Баторыя. Што ж стала прычынай смерцi гэтага манарха?

Інтрыгi y гэтую сiтуацыю дадае лiст вядомага еyрапейскага «чарнакнiжнiка» Леанарда Турнэйсера. Гэты чараyнiк, якi займаyся лекаваннем, пiсаy Баторыю з Берлiна, у 1578 годзе:

«Я атрымаy лiст Вашай Каралеyскай Вялiкасцi праз пана Баяноyскага са Львова 21 траyня да мяне напiсаны. Я пасылаю Вашай Каралеyскай Вялiкасцi пэyнае процiяддзе (antydotum), гэта значыць Alexipharmacum супраць усякай атруты, прыстасаванае да натуры i камплекцыi Вашай Каралеyскага Вялiкасцi. Бальзам гэты я з немалой працай зрабiy, у адпаведнасцi з правiламi кабалiстыкi i натуральнай магii, таму што людская злосць зараз да такой ступенi дайшла, што асцярожным варта быць не толькi y ежы i пiтве, але нават i y адзеннi, мыццi i дотыку, таму што здрада можа быць утоена y самых розных рэчах: столiках i лавах, iх калi хто кране або пераступiць – можа памерцi. Пры гэтым вынiк часам праз 15, а нават i 30 дзён прыходзiць, а яд праз мускулы, нервы i жылы пранiкае y сэрца. Таму гэтага каштоyнага бальзаму, якi моцна yмацоyвае здароyе i ахоyвае ад яду, я пасылаю Яго Каралеyскай Вялiкасцi чатыры порцыi. Іх я, паводле звычаяy каралеyскага двара, пакаштаваy у прысутнасцi пана Баяноyскага, i ён за мной тое самае зрабiy».






Леанард Турнэйсэр. Нацыянальная бiблiятэка медыцыны ЗША.



Дык цi быy прычыннай смерцi караля яд, аб якiм папярэджваy Баторыя Леанард? Гэта версiя яркая, аднак жа вельмi сумнеyная. Тады ад чаго ж памёр Баторый? Аб гэтым разважалi не толькi дактары XVI стагоддзя, але i спецыялiсты найноyшага часу.

Найбольш укаранёнай версiяй з'яyляецца здагадка аб урэмii – сiндроме вострай або хранiчнай аутоiнтаксiкацыi, выклiканай дрэннай працай нырак. Плыyнае пагаршэнне здароyя манарха i прыступы са стратай прытомнасцi, якiя адбывалiся з даyнiх часоy (дарэчы, венгерскi арыстакрат, як было сказана раней, пакутаваy яшчэ i ад язваy на нагах) падштурхоyваюць да сумневаy наконт версii, што апавядае пра смерць ад атруты. Пры гэтым, хоць прыпадкi, падобныя да эпiлепсii, на першы погляд, не занадта добра тлумачацца yрэмiяй, няхай нават моцна запушчанай, але астатнiя сiмптомы, такiя як апатыя, смага, дрэнны апетыт, мурашкi на скуры, праблемы з дыханнем – могуць суправаджаць гэта захворванне.

У цяжкiх выпадках можа развiвацца энцэфалапатыя i, як следства, зблытансць, курчы i абамленнi. Язвы на нагах, якiя з'явiлiся яшчэ y маладога Баторыя, могуць быць сiмптомамi цукровага дыябету, якi y сваю чаргу, здольны прыводзiць да yрэмii. Пры гэтым i трафiчныя язвы часам з'яyляюцца як следства запушчанай урэмii.

Бугрыстасць нырак, бачная падчас укрыцця, можа казаць аб спадчынным полiкiстозе нырак, якi, iзноy жа, здольны прыводзiць усё да той жа yрэмii.

А вось упэyнена звязваць меркаваную yрэмiю караля з празмерным ужываннем алкаголю, як гэта робяць многiя аyтары артыкулаy пра Баторыя, на самай справе не варта, бо п'янства з'яyляецца толькi адным з фактараy здольных, у тэорыi, выклiкаць нырачную недастатковасць, аднак менавiта генетычныя захворваннi венгерскага магната выглядаюць больш праyдападобнымi прычынамi для развiцця y яго сур'ёзных праблем з ныркамi.

Непасрэднай прычынай смерцi караля магло стаць спыненне сэрца y час урэмiчнай комы.

Пасля Баторыя y гарадзенскiм замку засталося мноства рэчаy. Іх апiсанне прадстаyляе пэyную цiкавасць, бо менавiта прадметы побыту часцяком могуць нямала распавесцi аб сваiм уладальнiку.

Такiм чынам, што ж захоyвалася пры двары Баторыя y Гродне.

Сярод iншага:

Некалькi скрыняy з кнiгамi i шкатулка з лiстамi ад iмператара Рудольфа II.

Белая скрыня з ручнiцамi (агнястрэльная зброя. Заyв. Я.А.)

Вялiкi гадзiннiк, падораны князем Ансбаха (Мабыць, гаворка пра Георга Фрыдрыха Гогенцолерна. Заyвага Я. А.)

Некалькi табурэтаy з чырвонымi пакрыццямi i шкатулка, упрыгожаная бурштынам.

Ложа з чырвоным, узорыстым балдахiнам i срэбнымi навершамi, а разам з iм пара yзорыстых, чырвоных матрацаy, чырвонае, узорыстае, падгалоyе ложка, пярына з шаyковым пакрыццём.

Некалькi карт.

Медныя ёмiстасцi для мыцця галавы.






Мяркуюць, што гэта сталовыя прыборы Стэфана Баторыя. Страчаныя y перыяд II Сусветнай. Фота з архiваy Нацыянальнага музея y Кракаве



У гардэробе караля польскага i вялiкага князя лiтоyскага было нямала yбораy, у тым лiку адзенне, выкананае паводле вугорскай моды.

Значная частка адзення Баторыя была чырвонага колеру. Гэта yвогуле адзiн з любiмых колераy мясцовых дваран.

Многiя yборы мелi залатыя гузiкi i аздабленне сабалiным мехам. Аб адным з убораy, а менавiта кабяняку (капеняку), гэта значыць, своеасаблiвым шырокiм плашчы, асобна сказана, што y iм кароль ляжаy пасля смерцi. Гэта быy кабеняк чырвонага колеру з адным чырвоным гузiкам. Мяркуючы па вопiсе y караля было больш за дваццаць убораy, у тым лiку тры штукi сабалiных футраy.

На сталовым срэбры Баторыя красаваyся яго герб. Тут былi пляшкi, мiскi, талеркi, кубкi, сальнiца i iншыя рэчы. У зборы срэбра, прывезенага з Венгрыi, знаходзiлася больш за 60 прадметаy.

З гэтага сталовага збора былi yзяты два прадметы для стварэння каралеyскiх кароны, скiпетра i дзяржавы. Гэтыя знакi манаршай годнасцi выкарыстоyвалi падчас цырымонii пахавання.






Карона Стэфана Баторыя. Мабыць, тая самая, якую зрабiлi са срэбнага посуду, што застаyся y Гродне.



Акрамя таго, у распараджэннi каралеyскага двара быy каштоyны посуд з польскай каралеyскай скарбнiцы. Тут было больш за сотню прадметаy, у тым лiку i залатая лыжка з залатымi вiдэльцамi.

Улiчвалiся i страты каралеyскай маёмасцi. Вядома, што адна са срэбных лыжак згубiлася пад Полацкам, адно срэбнае блюда y Гродне.

Сярод прывезеных прадметаy была шкляная варонка для пляшак, зробленая y Гродне.

Акрамя таго, сярод рэчаy караля знаходзiлiся: залатое сядло, якое належала яшчэ каралю Жыгiмонту Аyгусту, вадзяны гадзiннiк (клепсiдра), гадзiннiк, вiдаць, прызначаны для вежы так званай Фары Вiтаyта, паляyнiчыя трафеi, гэта значыць, рогi ласёy i аленяy, а таксама шкуры рысяy.

У падвале караля, паводле вопiсу, знаходзiлася 51 бочка вiна.

У манарха была i велiзарная стайня, прычым згадваюцца не толькi конi, але нават вярблюды.

Вядомы iмёны лепшых i найбольш пародзiстых коней. Напрыклад, белы турэцкi конь насiy iмя Івашка. А цёмна-гнядога гiшпанскага скакуна клiкалi Балага. Быy там i жарабец, якi атрымаy iмя y гонар гаспадара – Баторы.

Слых манарха павiнны былi цешыць музыкi, у карыстаннi якiх знаходзiлiся клавесiн, скрыпкi, некалькi асобнiкаy папулярнага яшчэ y сярэднявеччы духавога iнструмента пад назвай шалмей, i iншыя прылады: агулам не меней двух дзясяткаy.






Музыкi. Ханс Бургкмайр старэйшы, пачатак XVI стагоддзя.



Сваiм завяшчаннем кароль i вялiкi князь падтрымаy будаyнiцтва гродзенскага калегiума езуiтаy, прысутнасць якiх ён лiчыy надзвычай важнай для асветы падуладнага яму краю.






Копiя завяшчання Баторыя. Тэкст аб гродзенскiм езуiцкiм калегiуме з подпiсам. Ultima voluntas D. Stephani… 1585 год. Курнiцкая бiблiятэка.



Асноyная частка пахавання Стэфана Баторыя прайшла y Кракаве. Аднак урачыстыя абрады пачалiся yжо y Гродне. Звесткi аб гэтым можна yзяць з працы Юлiяна Нямцэвiча. Згодна з яго публiкацыяй, цела Баторыя адправiлi з Гродна 29 красавiка 1588 года.

Такiм чынам, цела караля знаходзiлася y Гродне больш за год i чатыры месяцы, або некалькi больш за 500 дзён.

Месца, у якiм захоyвалi парэшткi памерлага, таксама з'яyляецца прадметам дыскусiй. Найбольш лагiчнымi варыянтамi выглядаюць замак, а таксама пабудаваны Баторыем храм, вядомы пазней як Фара Вiтаyта, i будынак насупраць гэтага храма, якi стаяy на месцы палаца Тэкстыльшчыкаy. У Нямцэвiча пазначана, што выносiлi цела з будынка, названага y арыгiнале «gmach». На думку аyтара, гэта сведчыць на карысць нейкага палаца, а не храма.

Існуе, акрамя таго, гiпотэза аб тым, што yнутраныя органы караля засталiся недзе y Гродне, бо y тыя часы цела маглi пахаваць асобна ад, напрыклад, сэрца.

Перад адпраyкай астанкаy манарха была праведзена служба, а несцi цела Баторыя павiнны былi дваране, у тым лiку i важныя саноyнiкi ВКЛ, сярод якiх, адзiн з лепшых палкаводцаy краiны за yсю яе гiсторыю, Кшыштаф Радзiвiл Пярун.

Ролi y цырымонii былi строга абумоyлены. Многiя шляхцiчы неслi y руках свечкi. Цела караля паклалi на воз-катафалк, аздоблены чорнай тканiнай i з чорным полагам, на якiм быy вялiкi белы крыж. Каля касцёлаy, з якiх чуyся звон, усталi сотнi жабракоy, апранутых у спецыяльнае адзенне. Воз быy запрэжаны коньмi y чорных капюшонах з гербамi караля. Наперадзе iншых, падчас вынасу цела манарха, iшлi капеланы караля, пасля рухалiся харунжыя са сцягамi, а за iмi неслi астанкi Баторыя, далей крочылi вiленскi, полацкi i наваградскi ваяводы, якiя неслi карону, скiпетр i дзяржаву манарха. Уся гэтая працэсiя накiравалася да маста праз Нёман i пакiнула горад.

Пасля yрачыстага выезду з Гродна, цела караля даехала да польскай сталiцы y маi 1588 года.






Надмагiльны помнiк Баторыя y Кракаве. Фота Ігнацыя Крыгера. 1896 год. Нацыянальны музей у Кракаве.



Цырымонiя пахавання y Кракаве доyжылася некалькi дзён, i яе yдзельнiкi выконвалi розныя сiмвалiчныя дзеяннi, у прыватнасцi, абрад меркаваy нават уезд у касцёл вершнiка на канi i y даспехах, а потым падзенне яго, з гучным шумам, што павiнна было абазначаць смерць караля-рыцара.

Над магiлай Баторыя yзвялi прыгожы помнiк, якi турысты могуць убачыць у кафедральным саборы Вавеля.

І yсё ж, воля караля не была выканана, i манарха пахавалi не y горадзе над Нёманам, дзе ён сам жадаy спачываць, а гэта значыць, што было б справядлiва, калi б у Гродне з'явiлася сiмвалiчная магiла (кенатаф) Стэфана Баторыя, якi навечна yпiсаy сябе y гiсторыю яго любiмага места.




Noblesse oblige, або свет шляхты каралеyскага горада





Станаyленне шляхты y ВКЛ


Традыцыйна, прывiлеяванае саслоyе ВКЛ называлi баярамi. Гэта назва перайшла y сiстэму класавых найменняy Вялiкага княства Лiтоyскага з папярэднiх яму княстваy Русi. Аднак паланiзацыя, якая набiрала абароты yжо y XV стагоддзi, дадала ва yжытак ВКЛ новую назву – шляхта. Само гэтае слова было, па некаторых дадзеных, прыyнесена y Польшчу з Чэхii. На землях Вялiкага княства Лiтоyскага такая назва феадальнага класа прыжывалася паступова, выцясняючы yжыванне слова «баяры» у якасцi iменi феадалаy, хоць пры гэтым баярамi працягвалi зваць людзей, занятых у вайсковай справе. Некаторыя з такiх падданых ВКЛ займалi як бы прамежкавую пазiцыю памiж шляхтай i сялянамi, а пазней многiя бедныя прадстаyнiкi баяраy патрапiлi y сялянскае саслоyе. Такiм чынам, найменне шляхта зацвердзiлася y якасцi назвы прывiлеяванага класа, цi, iнакш кажучы, дваранства.

У перыяд XVI – XVIII стагоддзяy гэтая праслойка насельнiцтва ВКЛ адчувала моцны yплыy польскай культуры, але y масе так нiколi i не страцiла цалкам самасвядомасцi лiтвiнаy, якая была адрозная ад уласна польскай.

Разам з тым, трэба прызнаць, што y многiх выпадках «лiтвiнства» было праявай «краёвасцi», гэта значыць, жыхары ВКЛ усведамлялi сябе жыхарамi рэгiёна Польшчы, «Лiтоyскай правiнцыi», як цяпер жыхары, напрыклад, Шчучыншчыны, могуць усведамляць сваю рэгiянальную самабытнасць, але звычайна не адлучаюць сябе ад беларускага народа.

У асобна yзятых персаналiй, зразумела, былi розныя погляды на гэтае пытанне: ад выразнага адмаyлення yласна польскай iдэнтычнасцi, да поyнага яе прыняцця, таму абагульненнi тут варта рабiць асцярожна.

Найважнейшай падзеяй, якая абумовiла масавую паланiзацыю, стала вядомая Люблiнская yнiя 1569 года.




На ваенных аглядах


Паланiзацыя канкрэтна гродзенскай шляхты можа быць добра прасочана, у прыватнасцi, вельмi простым спосабам: з дапамогай дадзеных «попiсаy», цi, iнакш кажучы, ваенных аглядаy шляхты. Там гарадзенцы прадстаyлялi свой павет, якi yваходзiy у Троцкае ваяводства. Свайго ваяводства y горада не было да самага канца XVIII стагоддзя, хаця фактычнае значэнне Гродна yжо y XVI стагоддзi было вышэй, чым у ваяводскага цэнтра – Трок.

У пералiку войска 1565 года, зробленым незадоyга да фармальнага аб'яднання ВКЛ i Польшчы y канфедэрацыю, якую мянуюць Рэччу Паспалiтай, згадваюцца, сярод многiх гродзенскiх воiнаy, наступныя людзi: гродзенскi харунжы Богуш Пятровiч Мiцута, Іван Карп, Сiдар Касцюковiч, Ждан Паyловiч Эйсмантовiч, Нячай Тышык ды iншыя прадстаyнiкi русiнскiх i балцкiх па паходжаннi мясцовых родаy.

Часцяком, байцы yзбройвалiся ашчэпамi, гэта значыць, дрэyкавай зброяй. Аб некаторых гродзенцах сказана, што яны мелi, корд або сякеру, а часам лук i стрэлы.






Конныя воiны Польшчы i ВКЛ у прадмесцi Гродна. Панарама Адэльгаузера-Цюндта, 1568 год.



У пералiку ёсць i жанчыны, напрыклад, Федзя Сяньковая, якая, канешне, не была ваеннаабавязанай, але выставiла маладога чалавека на канi i з ашчэпам.

Агнястрэльная зброя yсё яшчэ была рэдкiм задавальненнем для мясцовых шляхцiчаy, аднак сёй-той з дваран валодаy i такiм небяспечным для ворага прадметам. Напрыклад, Станiслаy Глядавiцкi, якi зрабiy нядрэнную кар'еру y павеце, меy у арсенале аркебузу.

На пачатку XVII стагоддзя на сцягу гродзенскага павета была выява «Пагонi». Коннiк на гродзенскiм палотнiшчы сядзеy на чорным канi, чорны i чырвоны колеры вылучалiся i ва yборы самога «рыцара збройнага».






Рыцар на харугве Гродзенскага павета y часы Жыгiмонта Вазы. Малюнак аyтара, па матывах арыгiнала.



Перапiс 1765 года таксама цiкавы. Пара соцень гадоy, вядома ж, значны перыяд, i згаданыя y спiсе паны прыкметна адрознiваюцца ад сваiх прашчураy з XVI стагоддзя.

8 лiпеня 1765 года гродзенскi харунжы Мiхаiл Эйсмант выдаy унiверсал, якi загадваy шляхце сабрацца на агляд. Сярод прыбылых шляхцiчаy ёсць людзi, якiя мелi такiя iмёны: Шымон Кульбацкi, Рох Снарскi, Шымон Пурскi, Каспер Тамашэyскi. Вось тут якраз i можна заyважыць, што нават самi iмёны прадстаyнiкоy гродзенскага павета гавораць пра yплыy польскай культуры.






Пiсталет XVIII стагоддзя. Нацыянальны музей у Кракаве.



Агнястрэльная зброя, у той час, ужо не была вялiкай рэдкасцю, i шляхцiчы выкарыстоyвалi як халоднае yзбраенне, i перш за yсё шаблю, так i зручныя для кавалерыстаy пiсталеты. Аднак бедныя прадстаyнiкi шляхты часам не мелi нават каня. Напрыклад, пан Якук Кажэнеyскi быy на перапiсе пешым, хоць i меy пры сабе шаблю.




Высакародныя сарматы


Ваенная справа, безумоyна, займала асаблiвае месца y жыццi шляхецкага саслоyя ВКЛ, у тым лiку i гродзенскiх дваран.

Укаранёная y асяроддзi шляхты, якраз у перыяд XVI – XVII стагоддзяy, iдэалогiя сарматызму, якая абгрунтоyвае асаблiвае паходжанне мясцовай элiты, нiбы адрознай па крывi ад сялян, была прасякнута культам сiлы i вайсковай доблесцi. Шляхцiц-сармат павiнен быy быць сапраyдным рыцарам, абаронцам айчыны i сваёй веры.

Прадэманстраваць свае баявыя навыкi высакародны воiн мог падчас паспалiтага рушэння, то бок, усеагульнай ваеннай мабiлiзацыi шляхты.

Цiкава, што сарматызм, у значнай ступенi, арыентаваyся на yсходнюю культуру, i перш за yсё гэта выяyлялася ва yзорах адзення i yзбраення.






Наплечнiк гусара Рэчы Паспалiтай ХVІІ стагоддзя. Гарадзенскi гiсторыка-археалагiчны музей.



Адной з прыкметных праяy сармацкай культуры, i яе своеасаблiвым сiмвалам, з'яyляецца цяпер так званы сармацкi партрэт, а адным з лепшых прыкладаy такога мастацтва – выява Кшыштафа Весялоyскага, маршалка ВКЛ, заснавальнiка гродзенскага кляштара брыгiтак, дзе гэты yплывовы саноyнiк быy пахаваны.

Кшыштаф намаляваны y палацавым iнтэр'еры. На магнаце досыць строгае, але багатае адзенне. На стале ляжыць шапачка з каштоyным упрыгожаннем. У правай руцэ Кшыштафа жазло – сiмвал улады маршалка. Жазло yпрыгожвае каралеyская манаграма Жыгiмонта Вазы. Левая рука на шаблi. Значэнне гэтага вiду зброi yвогуле было надзвычайным, бо шабля з'яyлялася адным з абавязковых атрыбутаy шляхцiца, знакам яго высакароднага паходжання.






Кшыштаф Весялоyскi. Партрэт з манастыра брыгiтак у Гродне, 1636 год. Нацыянальны мастацкi музей Беларусi.



Тут дарэчы yспомнiць, што англiйскi падарожнiк Уiльям Кокс, якi наведваy Гродна i iншыя гарады рэгiёну y другой палове XVIII стагоддзя, атрымаy ад мясцовага дваранiна параду насiць зброю, калi падарожнiкi сапраyды належаць да дваранскага саслоyя. Сарматызм усё яшчэ квiтнеy у мясцовай культуры i кантраст ментальнасцi лiтоyскiх шляхцiчаy з ментальнасцю адукаванага англiйскага джэнтльмена, цi нават караля польскага i вялiкага князя лiтоyскага Станiслава Аyгуста, можна заyважыць i y мемуарах Кокса, i ва yспамiнах апошняга манарха.






Шабля караля Станiслава Ляшчынскага, XVIII стагоддзе. Нацыянальны музей у Кракаве.



Тут варта яшчэ адзначыць важны элемент сарматызму – веру y рэспублiканскi лад, i жаданне абмежаваць уладу караля. Падобныя iдэалы могуць выглядаць надзвычай прагрэсiyнымi, у межах перыяду iснавання Рэчы Паспалiтай, аднак менавiта шляхецкая вольнiца, у вынiку, i загубiла гэтую магутную еyрапейскую дзяржаву.




Рэлiгiя


Акрамя мiлiтарызму, у падмурку iдэалогii мясцовай шляхты ляжаy яшчэ адзiн найважнейшы элемент. Асновай светапогляду лiтвiнскага дваранства была вера, i нягледзячы на рэлiгiйную талерантнасць, наяyнасць у краiне шляхты праваслаyнага, пратэстанцкага, унiяцкага веравызнання, усё ж найбольш зручным для прасоyвання па кар'ернай лесвiцы, у перыяд XVII—XVIII стагоддзяy, быy менавiта каталiцызм. Не выпадкова таму, што гарадзенскi стараста Фрэдэрык Сапега, якi жыy у першай палове XVII стагоддзя, перайшоy у каталiцтва, перастаyшы быць «схiзматыкам», i нават заснаваy у Гродне кляштар дамiнiканаy, як бы дэманструючы сваю актыyную падтрымку каталiцкай веры.

Варта тут адзначыць i магутны гродзенскi род Валовiчаy, радавой пахавальняй якiх была старадаyняя Прачысценская царква, пабудаваная яшчэ y XII стагоддзi.

Але y XVII стагоддзi yсе заyважныя прадстаyнiкi гэтага дома з'яyляюцца каталiкамi, i y iх шэрагах знаходзiцца нават кiраyнiк каталiцкай царквы ВКЛ, вiленскi бiскуп Яyстафiй Валовiч.

Спроба шэрагу магнатаy XVI стагоддзя, такiх як Астафiй Валовiч, прасоyваць у ВКЛ пратэстантызм, увогуле была няyдалай.

Значныя праваслаyныя роды актыyна пераходзiлi y каталiцтва, i на пачатку XVIII стагоддзя вышэйшая праслойка дваранства была амаль выключна каталiцкай.

Панаваy каталiцызм i y асяроддзi гродзенскай шляхты XVIII стагоддзя.

Па yспамiнах Яна Ахоцкага, выхаванне шляхцiча-каталiка, у веры касцёла, пачыналася yжо y калысцы. Нядзiyна таму, што фанатычна настроеных каталiкоy сярод шляхты было шмат.




Маёмаснае расслаенне


Фармальная роyнасць усiх прадстаyнiкоy шляхецкага саслоyя, вядома, нiяк не перашкаджала шырокаму ранжыру дваран ВКЛ на аснове iх рэальнага yплыву.

Расслаенне шляхты было надзвычай моцным, i беззямельнага шляхцiца-галоту аддзяляла ад самых забяспечаных дваран, прынамсi y маёмасным плане, значна шырэйшая прорва, чым тая, што размяжоyвала яго з сялянамi.

Бедны шляхцюк мог хадзiць у драyляных лапцях i жыць у доме свайго гаспадара, напрыклад, сярэдняга шляхцiца, у якасцi слугi. У гэты ж самы час, верхняя праслойка шляхты, гэта значыць, магнатэрыя, валодала вялiкай колькасцю рухомай i нерухомай маёмасцi. Гарады, вёскi, землi i незлiчоныя сяляне – усё гэта складала yласнасць алiгархiчнага класа элiты ВКЛ.






Тоyсты i п'яны шляхцiц. Я. П. Норблiн, 1784. Нацыянальны музей у Кракаве.



Сярод досыць шырока прадстаyленых у гродзенскай павятовай iерархii дамоy, маркiраваць магнацкiм статусам можна Валовiчаy, Храптовiчаy, Масальскiх i, з некаторымi агаворкамi, Сцыпiё-дэль-Кампа.

Зразумела, магнатамi былi Сапегi i Хадкевiчы, якiя мелi дастаткова цесную сувязь з Гродна.

Статус тых цi iншых высакародных фамiлiй мог мяняцца на розных гiстарычных адрэзках, i, хоць, найбольш уплывовыя магнаты, такiя як Радзiвiлы, Сапегi i Чартарыйскiя, нязменна вылучалiся сваёй магутнасцю на працягу yсяго перыяду XVI – XVIII стагоддзяy, усё ж нават у гэтых знакамiтых паноy здаралiся моманты некаторага заняпаду.

Да сярэдняй гродзенскай шляхты можна аднесцi, да прыкладу, вядомыя y павеце роды Аляксандровiчаy, Катовiчаy, Эйсмантаy, Кiрдзеяy i Вальмераy, якiя y розныя перыяды гiстарычнага адрэзка ад XVI да XVIII стагоддзя, дабiвалiся дастаткова значных пазiцый у мясцовай iерархii.

Менш магутныя роды, такiя як Сапоцькi i Баyфалы, таксама мелi y сваiх шэрагах людзей, займаючых важныя пасады y гарадзенскiм павеце.

Найбяднейшая частка шляхты не дабiралася да пастоy у гродзенскiм павеце, i канешне, звычайна, не магла зрабiць адчувальнага yкладу y гiсторыю рэгiёна i краiны, хоць яе дзеi, нярэдка, цiкавяць прамых нашчадкаy, якiя капаюць архiвы дзеля знаёмства з беднымi, але ганарлiвымi павятовымi сарматамi.




Палiтычнае жыццё


На yзроyнi палiтычнага жыцця, найважнейшай для шляхты ВКЛ, у тым лiку i гродзенскiх дваран, была сiстэма сеймiкаy, якая прыжылася, а затым i была лiквiдаваная y Лiтве, якраз у перыяд XVI – XVIII стагоддзяy.

Сеймiк уяyляy сабой сход шляхцiчаy павета цi ваяводства, на якiм мясцовая элiта вырашала розныя пытаннi.

Па сутнасцi, сеймiк нагадваy старажытнарускае веча, з той, праyда, рознiцай, што верхаводзiла тут толькi прывiлеяваная частка грамадства – праслойка дваран, а не yсе свабодныя главы гарадскiх сем'яy.

Сеймiкi дзялiлiся паводле свайго прызначэння.






Сейм у Сенатарскай зале Баторыеyкi, у Гродне. Малюнак XVIII стагоддзя.



Перадсеймавы сеймiк быy прызначаны для выбару рэгiянальных паслоy на агульнадзяржаyны сейм Рэчы Паспалiтай.

Рэляцыйны сеймiк заслухоyваy даклады паслоy, што прыбылi з агульнадзяржаyнага сейма i, тэарэтычна, мог адмовiцца прыняць прадстаyленыя рашэннi фактычнага парламента краiны. Важным пытаннем такiх сеймiкаy з'яyлялiся пытаннi падаткаy, збор якiх маглi i не зацвердзiць. Напрыклад, паводле дзённiка Яна Храпавiцкага, гарадзенскi рэляцыйны сеймiк у снежнi 1669 года, прайшоy з удзелам малой колькасцi шляхты, i паседжанне завяршылася без ухвалення падаткаy.

Элекцыйны сеймiк быy прысвечаны элекцыi, гэта значыць, выбару шляхцiчаy на некаторыя пасады, напрыклад, на пасаду мясцовага падкаморыя.

Каптуравы сеймiк збiраyся пасля смерцi караля i меy характар арганiзаванага замяшчэння каралеyскай улады, быццам згубленай у вынiку смерцi манарха, у прыватнасцi, шляхта выбiрала членаy каптуровага суда, якi быy неабходны y сувязi з тым, што суды, якiя дзейнiчалi ад iмя yладцы, пераставалi працаваць. Пасля yзыходжання на трон новага караля i вялiкага князя, каптуровыя суды спынялi працу, а манарх павiнен быy зацвердзiць iх рашэннi.

Дэпутацкi сеймiк выбiраy дэпутатаy, цi iнакш кажучы, суддзяy, у Трыбунал ВКЛ, то бок, у вышэйшы дзяржаyны суд краiны.

На гаспадарскiм сеймiку вырашалiся пытаннi падаткаy.

Гарадзенскiя сеймiкi праходзiлi y розных месцах, напрыклад, у касцёле бернардынцаy, iнтэр'ер якога быy распiсаны гербамi мясцовай шляхты.






Галасаванне на сеймiку y касцёле. Я. П. Норблiн, 1801. Нацыянальны музей, Кракаy.



Шляхцiчы, абраныя дэпутатамi y лiтоyскi трыбунал цi пасламi на сейм, натуральна, мелi yсе падставы ганарыцца сваiмi статусамi. Для прадстаyнiкоy не надта заможных родаy сярэдняй шляхты, удзел у сеймах i трыбуналах мог стаць адным з найвышэйшых дасягненняy у кар'еры. Не выпадкова таму, што статус пасла i выкананне абавязкаy суддзi згаданы y рыфмаванай эпiтафii гродзенскага шляхцiца Мiцуты, пахаванага y фарным касцёле Гродна.






Адвакат у судзе. Я. П. Норблiн, пасля 1750. Нацыянальны музей, Кракаy.



Выбраныя паслы рэгiянальных сеймiкаy ездзiлi на сеймы y Варшаву, Кракаy або Гродна, дзе прадстаyлялi iнтарэсы сваiх рэгiёнаy у спецыяльнай Пасольскай iзбе.

Верхняя праслойка шляхты, якая займала пэyныя вышэйшыя пасады краiны, мела месцы y Сенаце. Такiх шляхцiчаy называлi, адпаведна, сенатарамi. Сенатары i паслы, разам з манархам, вяршылi лёсы Рэчы Паспалiтай, хоць удзел у сеймах, паводле некаторых звестак, прымалi яшчэ i мяшчанскiя дэлегацыi асобных гарадоy, у тым лiку i Гродна, але yсё ж улада y краiне належала шляхце.

Самi паседжаннi сейма часцяком напаyнялiся звадамi, i палiтычны працэс iшоy пад акампанемент мноства крыкаy разгарачаных шляхцiцаy. Дадаткова yскладняла гэтыя сесii магчымасць выкарыстання знакамiтага права «liberum veto», паводле якога любы дэпутат мог спынiць працу сейма, толькi па сваiм жаданнi. Некалькi парадаксальным, на гэтым фоне, выглядае захаванне дастаткова складанага цырыманiялу. Перад паседжаннямi адбывалася абавязковае набажэнства, шляхцiчы агучвалi yступныя прамовы, i нават рассаджвалiся yдзельнiкi паводле iерархii: на першых месцах у Сенатарскай залi сядзелi вышэйшыя царкоyныя саноyнiкi, а потым ужо сенатары свецкiя.

У Пасольскай iзбе паслы займалi месцы i галасавалi таксама y пэyным парадку.

Старшынстваваy на сейме сеймавы маршалак. Для таго, каб суняць хаас, якi напаyняy паседжаннi, яму даводзiлася прыкладаць немалыя высiлкi. Тут маршалку быy вельмi прыдатны сiмвал яго yлады – жазло. Вiльгельм Шлемюлер успамiнае, як на гродзенскiм сейме 1752 года, сеймавы маршалак, i радавiты гродзенскi шляхцiц, Юзаф Андрыян Масальскi, стукаy жазлом па падлозе, патрабуючы цiшынi.

Арыстакратычныя сем'i, як было сказана вышэй, абапiраючыся на сваю эканамiчную моц, кантралявалi размеркаванне вышэйшых пасад, таму менавiта магнаты займалi iх.

Зрэдку да верхавiны шляхецкай iерархii мог дабрацца i якi-небудзь сярэднi шляхцiц, да прыкладу, Андрэй, прадстаyнiк гродзенскага роду Катовiчаy, змог стаць кашталянам вiленскiм i, адпаведна, увайсцi y Сенат.






Сенатар i Смерць. Фрагмент палатна «Танец Смерцi», манастыр брыгiтак у Гродне, XVII—XVIII ст.



Паслы, якiя, звычайна, прадстаyлялi не самыя бедныя, па мерках павета, сем'i, атрымлiвалi iнструкцыi ад свайго сеймiка i павiнны былi вырашыць мясцовыя пытаннi на агульнадзяржаyным узроyнi.

Часам шляхта магла аб'яднацца y своеасаблiвы саюз, заклiканы забяспечыць iнтарэсы шляхецкага саслоyя, так званую «канфедэрацыю». Звалiся канфедэрацыi, часцяком, па месцы стварэння.

Гародня з'яyлялася адным з самых папулярных месцаy для такiх саюзаy. У горадзе над Нёманам было створана некалькi канфедэрацый, у тым лiку i адно з апошнiх шляхецкiх аб'яднанняy – Гродзенская канфедэрацыя 1793 года.

Шляхта ВКЛ магла звяртацца y розныя суды, а працэсы y iх нярэдка мелi палiтычнае значэньне.

Дваранам, у тым лiку i гродзенскiм, служылi, сярод iншых: асэсарскi, земскi, падкаморскi i гродскi суды. Кожны з iх меy пэyныя асаблiвасцi. Напрыклад, асэсарскi суд, цi iнакш «асэсорыя», займаyся, апроч iншага, пытаннямi, якiя былi звязаныя з каралеyскiмi маёнткамi. Старшынстваваць там павiнен быy канцлер цi падканцлер.

Вядома, што y «асэсорыi», якая праходзiла y Гродне y 1751 годзе, старшыняваy князь Мiхаiл Фрэдэрык Чартарыйскi, падканцлер ВКЛ i гарадзенскi стараста.

Па yспамiнах аднаго з асэсараy, Марцiна Матушэвiча:

«На гэтую асэсорыю з'ехалася амаль уся Лiтва, i для спраy, i для розных выгод, i дзеля будучых сеймiкаy дэпутацкiх, i каб спадабацца князю падканцлеру».

У гэтым паведамленнi адлюстроyваецца найважнейшы момант палiтычнай сiстэмы Рэчы Паспалiтай, а менавiта: важнасць пратэкцыi найбольш уплывовых магнатаy, якiя запраyлялi не толькi дробнай i сярэдняй шляхтай, але нават менш магутнымi магнатамi. Падобная сiстэма завецца «клiенцкай». Клiентам у такiх адносiнах выступаy менш магутны шляхцiц, а патронам больш уплывовы, якi нярэдка валодаy магнацкiм статусам. Менавiта тут залатое правiла «клiент заyсёды мае рацыю» можа быць пераасэнсавана y iранiчным ключы.

Патронам, дарэчы, магла быць i жанчына магнатка, i аб пратэкцыi «вяльможнай панны дабрадзейкi» прасiлi не менш лiслiва, чым аб пратэкцыi магната мужчыны.




Пасады


Кар'ера шляхцiца не абмяжоyвалася атрыманнем статусу пасла на сейм цi дэпутата-суддзi y судовым органе. Доyгi пералiк дзяржаyных пасад вабiy дваран сваiмi перспектывамi. Пасты шляхцiчу маглi даць яго таварышы на сеймiку, або манарх. Назвы пасад i фармальныя абавязкi гэтых чыноyнiкаy XVI – XVIII стагоддзяy, безумоyна, могуць быць вельмi цiкавымi.

У гарадзенскiм павеце шляхцiц мог заняць наступныя пасады цi, iнакш кажучы, урады:

Войскi – прыглядаy за парадкам у павеце. Пасада была па-свойму yнiкальнай, бо такi чалавек павiнен быy забяспечваць жыццё сем'яy шляхты, што пайшла на вайну. Такiм чынам, выконваючы абавязкi войскага шляхцiц заставаyся y адноснай бяспецы, пакуль яго таварышы па зброi ваявалi. Зразумела, на падобную «амаль сiнякуру» лагiчна было ставiць пажылых мужчын з добрай рэпутацыяй, аднак на практыцы часта атрымлiвалася iнакш.

Гараднiчы – павiнен быy прыглядаць за гарадамi i замкамi, захоyваy ключы ад важных дзвярэй горада.

Земскi суддзя – з'яyляyся кiраyнiком земскага суда.

Лоyчы – першапачаткова чалавек, якi займаyся арганiзацыяй манаршага палявання.

Маршалак земскi або павятовы маршалак – кiраyнiк мясцовых сеймiкаy, якi меy i некаторыя iншыя важныя паyнамоцтвы. Адзiн з найважнейшых чыноyнiкаy павета.






Гарадзенскi маршалак упаy з каня. Фрагмент роспiсу лаy у Кангрэгацкай каплiцы фарнага касцёла Гродна. Фота М. Супрон.



Мечнiк – асоба, якая наглядае за yзбраеннем уладцы.

Пiсар земскi – той, хто клапацiyся пра кнiгi земскiх судоy, займаyся напiсаннем судовых пратаколаy.

Падкаморы – галоyны суддзя y падкаморскiм судзе.

Падстараста – намеснiк старасты.

Падстолiй – першапачаткова намеснiк стольнiка, якi нават нёс перад iм ягонае жазло.

Падсудак – намеснiк земскага суддзi.

Падчашы – ураднiк, якi першапачаткова займаyся каралеyскiм кубкам, клапоцячыся аб тым, каб патрэбны напой заyсёды быy даступны для манарха.

Стараста градовы – адмiнiстратар староства i старшыня гродскага суда.

Стольнiк – першапачаткова падобная пасада быy звязана з клопатам пра стол манарха.

Харунжы – тытулярны сцяганосец, якi аб'яyляy ваенны збор мясцовай шляхты i камандаваy ёй, часам з дапамогай памочнiкаy – ротмiстраy.

Чашнiк – яшчэ адзiн «алкагольны» пост. Абавязкi чашнiка паходзiлi на абавязкi падчашага, якi першапачаткова быy яго памагатым.

Акрамя вышэй пералiчаных iснавала яшчэ мноства пасад-тытулаy, да прыкладу: мастаyнiчы, ляснiчы, дзераyнiчы, крайчы, будаyнiчы, неваднiчы, пiyнiчы.

Большасць урадаy паступова сталi толькi ганаровымi пасадамi.

Жанчыны не займалi пасад, але выкарыстоyвалi тытул мужа цi бацькi. Напрыклад, жонка ваяводы – гэта ваяводзiна, а дачка – ваяводзянка. Чытачы могуць самастойна, у рамках практыкума, утварыць жаночыя формы тытула дзераyнiчы. А чытачкi, акрамя таго, спытаць сябе: хацелi б яны быць дачкой дзераyнiчага i насiць адпаведны тытул цi yсё ж такi не.

У канцы iснавання Рэчы Паспалiтай, Гародня нарэшце атрымала сваё ваяводства, i y iерархii гродзенскай шляхты з'явiлiся значныя пасады ваяводы i кашталяна.

Канешне, прадстаyнiкi мясцовых родаy далёка не заyсёды абмяжоyвалiся yнутранай кар'ерай, i часам даходзiлi да агульнадзяржаyных пасад. Некаторым удалося атрымаць нават найважнейшыя свецкiя, ваенныя i духоyныя пасады ВКЛ, то бок, заняць урады маршалка вялiкага, канцлера, вялiкага гетмана i вiленскага бiскупа.




Паyсядзённае жыццё





Рэлiгiйны светапогляд i вучоба


Як ужо было сказана раней, рэлiгiйны светапогляд вызначаy канву жыцця сярэднестатыстычнага шляхцiча ВКЛ у перыяд XVI – XVIII стагоддзяy. Гарадзенскiя дваране не былi выключэннем.

Шляхта жыла y сiстэме царкоyных святаy i рэгулярна наведвала храмы. Напрыклад, гетман вялiкi лiтоyскi Мiхаiл Масальскi, любiy падоyгу малiцца y гарадзенскiм езуiцкiм касцёле.

Жонка вiцебскага ваяводы Яна Храпавiцкага неяк адправiлася на богаслужэнне y Гродна, з найблiжэйшага маёнтка. Яна iшла пешшу i прыхапiла з сабой дзяцей. Зроблена гэта было, вiдаць, дзеля дэманстрацыi асаблiвай рэлiгiйнай стараннасцi, аналагiчнай той, што дэманструюць пешыя паломнiкi XXI стагоддзя.

Рэлiгiйны складнiк прывiваyся дамашнiмi настаyнiкамi, а таксама y езуiцкiх калегiумах i Вiленскiм унiверсiтэце, якi заснаваy Стэфан Баторый, пераyтварыyшы y езуiцкую акадэмiю вiленскi калегiум.

Важкi yклад у развiццё мясцовай адукацыi yнеслi i iншыя каталiцкiя ордэны, у прыватнасцi, дамiнiканцы: iх гродзенская навучальная yстанова была адной з найлепшых у краiне i магла пахвалiцца адной з самых вялiкiх бiблiятэк у ВКЛ.

Канешне, багатая шляхта нярэдка выязджала вучыцца за мяжу.




Паляванне i рыбалка


Адным з базавых заняткаy гродзенскiх шляхцiчаy, самых розных узростаy, з'яyлялася паляванне. Падобнае баyленне часу дапамагала (аyтар тут не пасаромеецца каламбура) забiць адразу некалькiх трусаy.






Паляванне на аленя. Стэфана дэла Бэла. XVII стагоддзе. Нацыянальная бiблiятэка Польшчы.



Паляванне служыла забавай, разнавiднасцю ваеннай трэнiроyкi, а трафеi, безумоyна, былi карысныя i маглi выкарыстоyвацца для прыгатавання страy з дзiчыны, а, акрамя таго, у шляхецкай гаспадарцы не былi лiшнiмi i шкуры здабытых жывёл.

Гарадзенскiя лясы славiлiся як выдатнае месца для пераследу дзiчыны, i нездарма пакоi Стэфана Баторыя, у яго замку, былi запоyнены шматлiкiмi паляyнiчымi трафеямi, а на гербе горада красуецца алень святога Губерта (альбо Яyстафiя) гэта значыць, нябеснага заступнiка палявання.

Не цуралiся шляхцiчы i рыбалкi. У 1699 годзе, Кшыштаф Завiша лавiy рыбу y вельмi элiтнай кампанii, i напiсаy пра гэта так:

«Я адправiyся y Гродна, разам з чашнiкам ВКЛ Тарло, дзе ён ладзiy сваiм слугам вяселле. Падчас знаходжання y Гродне, мы yвесь час вялi гутаркi на розных вячэрах i паседжаннях. Калi мы выязджалi з Гродна, нас запрасiлi на рыбалку да пана Язерскага, дзе былi пан гетман, пан чашнiк i iншыя».

Тут варта заyважыць, што рыбакi тых гадоy, гэтак жа як паляyнiчыя, мелi магчымасць здабываць значна больш шматлiкiя i разнастайныя трафеi. Гарадзенскi рыбак мог злавiць цудоyнага ласося, стронгу цi нават вялiзнага асятра, i шляхта, варта заyважыць, з задавальненнем смакавала рыбныя стравы.




Транспарт i сувязь


Больш-менш буйныя саноyнiкi шмат ездзiлi па краiне, удзельнiчая y палiтычным жыццi Рэчы Паспалiтай.

Перамяшчацца памiж гарадамi, або па вулiцах аднаго населенага пункта, можна было на канi, або y экiпажы.

Вядома, што Марцiн Матушэвiч ехаy у карэце гетмана Масальскага ад гродзенскага езуiцкага касцёла да замка.

Часам выкарыстоyваyся i рачны транспарт.

Суднаходства на гродзенскай зямлi было развiта з даyнiх часоy, i y басейне Нёмана нават будавалi асаблiвыя судны, якiя лiчылiся характэрнымi менавiта для гродзенскага карабельства. Гаворка пра вялiзныя вiцiны, даyжыня якiх, паводле некаторых звестак, перавальвала за 40 метраy. У 60-х гадах XVII стагоддзя, шляхцiц Мiланоyскi, слуга Яна Храпавiцкага, плыy на такiм судне па Нёмане, але п'яны рулявы не справiyся са сваёй справай i лёс «Тытанiка» вiцiна не паyтарыла, паводле Храпавiцкага, дзякуючы таму, што «Цудоyным чынам яе Бог выратаваy».






Шляхцiцы едуць на сеймiк. Мiхал Ключэyскi. XIX стагоддзе. Нацыянальны музей у Кракаве.



Акрамя важных палiтычных сходаy, мэтай паездак нярэдка быy манастыр, якi наведвалi з рэлiгiйных памкненняy, або сядзiба iншага шляхцiца, якi запрашаy знаёмых дваран на вяселлi, хрэсцiны, пахаваннi, рэлiгiйныя святы цi проста сяброyскiя пасядзелкi.

Пры гэтым адсутнасць тэлефонаy i iнтэрнэту не перашкаджала падтрымлiваць сувязь з патрэбнымi асобамi. Шляхцiц мог напiсаць у дзень некалькi лiстоy. Вядома, што Ян Храпавiцкi, знаходзячыся на занёманскiм прадмесцi Гродна, пiсаy лiст на правы бераг, не маючы для зносiн патрэбы y асабiстай сустрэчы з адрасатам – гетманам ВКЛ, Мiхаiлам Казiмiрам Пацам, якi кватараваy паблiзу. Храпавiцкi мог сабе дазволiць карыстацца кур'ерамi, у якасцi лёгкадаступнай сiстэмы сувязi, прыкладна так, як калi б ён тэлефанаваy свайму суседу y XXI стагоддзi.




Кухня i посуд


Асаблiва прыемнымi зносiны маглi быць падчас сяброyскiх пасядзелак.

Вядома, што застоллi былi звычайнай справай для мясцовых дваран. Падчас баляванняy госцi i гаспадары банкетаy, канешне ж, часцяком ужывалi гарачыльныя напоi.

У Гродне былi даyнiя традыцыi пiваварства, многiя бровары размяшчалiся, да прыкладу, у далiне Гараднiчанкi.

Карысталiся папулярнасцю i iмпартныя вiны, сярод iншых, венгерскiя. Шляхцiчы ведалi таксама гарэлку, якая нават была ходкiм напоем.

Як i людзi ХХІ стагоддзя, шляхта часоy Рэчы Паспалiтай далёка не заyсёды прытрымлiвалася yмеранасцi.

Напрыклад, апiсана тыднёвая гарадзенская папойка знакамiтага Караля Радзiвiла па мянушцы «Пане Каханку», якi купiy у Гродне венгерскага вiна на велiзарную суму, а затым паехаy, з гэтым вiном, далей, працягваючы сваволiць у мястэчках, якiя траплялiся па дарозе.

Рацыён шляхцiца, як не цяжка здагадацца, моцна залежаy ад яго фiнансавых магчымасцей.

Вышэйшая праслойка арыстакратаy магла дазволiць сабе атрымлiваць асалоду ад самых дзiyных прысмакаy.

Напрыклад, на дне нараджэння караля Аyгуста III, калi манарх святкаваy у Гродне, у 1752 годзе, на дэсерт, як паведамляе Вiльгельм Шлемюлер, былi прынесены асаблiвыя прысмакi:



«Тры гадзiны доyжылася бяседа. У канцы yнеслi дэсерты, а яны былi такiя цудоyныя, што сапраyды вартыя каралеyскага стала. Перш за yсё звярталi на сябе yвагу дзве святынi, вельмi yмела зробленыя: усiх добрых якасцяy i славы, як пра гэта казалi надпiсы. А y сярэдзiне трыyмфальная арка, на якой уяyная Постаць Славы. У адной руцэ яна трымала трубу, а y другой надпiс наступнага зместу: [Аyгуст II кароль, народжаны y 1696 годзе.] Ну а далей вялiкiя, па-майстэрску выкананыя, сады, лаyкi, i yсё гэта дзiyна прыгожае i вельмi каштоyнае».

Беззямельны шляхцiц мог толькi памарыць пра такiя рэчы, бо яго рацыён больш-менш адпавядаy рацыёну сялян i звычайна yключаy розныя злакi, гарох i саланiну.

Сярэдняя i багатая шляхта ела шмат мясных страваy: ялавiчыну, свiнiну, розную дзiчыну.

Станiслаy Панятоyскi, будучы yладар ВКЛ, назiраy у гродзенскiм палацы Мiхаiла Радзiвiла Рыбанькi, у 1752 годзе, страву з мясам i шпiнатам, якая, зрэшты, не здалася госцю апетытнай.

У модзе былi заправы, напрыклад, перац ды шафран, якiя часта выкарыстоyвалi y вялiкiх колькасцях.

Траплялася на столе i рыба, бо, як сказана вышэй, нават магнаты не цуралiся рыбалкi.

У вялiкай пашане быy бiгас, гэта значыць, страва з капусты i мяса.

Кашы, салаты i супы, а таксама садавiна i гароднiна, былi жаданымi гасцямi на сталах дваран.

Ва yжытку XVI—XVII стагоддзяy за сталом часцяком выкарыстоyвалi практычны посуд з металу.






Сярэбраная лыжка XVI – XVII стагоддзяy, з польскiм рыфмаваным надпiсам «Ты запомнi чалавек, у цябе нядоyгi век» (пераклад Я.А.). Нацыянальны музей у Кракаве.



Ужывалi таксама глiняны, шкляны i драyляны.

Зразумела, забяспечаная шляхта магла сабе дазволiць сярэбраныя вырабы, а вось бяднейшая, часам абыходзiлася посудам з некаштоyных металаy.

У Стэфана Баторыя, якi жыy у гродзенскiм замку, мелiся нават залатыя сталовыя прыборы.

У другой палове XVIII стагоддзя, дастаткова шырокае распаyсюджанне атрымалi фарфор i крышталь, прычым апошнi выдатна рабiлi i y гродзенскiм рэгiёне, напрыклад, у Налiбоцкай мануфактуры. Падобная вытворчасць шкла мелася i y самiм Гродне.

Імпарт, вядома ж, быy прадстаyлены вырабамi з усяго свету.

Ян Ахоцкi назiраy, у 1793 годзе, у сваiх сяброy у Гродне, не толькi еyрапейскi, але i японскi, i кiтайскi фарфор.

Зроблены на замову посуд багатай шляхты i манархаy нярэдка yпрыгожваyся радавымi гербамi.






Келiх з гербавым арлом Радзiвiлаy, якi, як мяркуецца, належаy Мiхалу Радзiвiлу Рыбаньку. Нацыянальны музей у Кракаве.



Пасля застолляy надыходзiла пара танцаy i розных азартных гульняy. Хоць, часам шляхцiцы абмяжоyвалiся душэyнай гутаркай.




Суды


У многiх выпадках, амаль паyсядзённай справай для мясцовых дваран былi суды, прычым нярэдка судзiлася нават з самымi блiзкiмi сваякамi. Тут шляхце, вядома ж, была прыдатнай разгалiнаваная, хоць i не самая лепшая, судовая сiстэма Рэчы Паспалiтай, пра якую была гаворка вышэй.

У якасцi прыкладу тут можна назваць жыццёвыя перыпетыi гродзенскага войта Андрэя Станiслава Сапегi, сына аднаго з найлепшых палкаводцаy ВКЛ, Яна Пятра Сапегi.





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/yaugen-asnareuski/znatnyya-gistoryi-elita-grodna-u-peryyad-xvi-xviii-stago-67215991/chitat-onlayn/) на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.