Книга - Mədəniyyətin Sancıları

Mədəniyyətin Sancıları
Ziqmund Freyd


Mədəniyyətin sancıları (Das Unbehagen in der Kultur) Sigmund Freud un ölümündən on il öncə yazdığı ən məşhur və ən çox müzakirə olunan, ən parlaq əsəridir. Eyni zamanda böyük alimin ən çox tənqid olunan, yalnış anlaşılan və analiz edilən əsəridir. İlk dəfə 1930-cu illərdə çağp edilən kitab insan cəmiyyəti və onun nizamlanması, təşkil edilməsi üçün təməl sayılan məsələlərə, sivilizasiyanın meydana gəlməsinə səbəb olan faktorlara aydınlıq gətirmək məqsədi daşıyırdı. Hər şey nə üçün və necə baş verdi? Mədəniyyətin yol xəritəsini müəyyən edən nələrdir? Freud un bu çalışmasında biliyin insanın var olmasındakı rolu və incəsənətin meydana gəlməsi daha çox diqqət mərkəzindədir.





Sigmund Freud

Mədəniyyətin Sancıları





I


Hər şeyin dəyərini saxta ölçülərlə dəyərləndirərək hakimiyyətə, uğura və maddi zənginliyə can atan və digər insanlarda da bu özəlliklərə heyranlıq duyan insanların, həyatın əsl dəyərlərini kiçik gördükləri təəssüratından qurtulmaq mümkün deyil. Lakin bu cür ümumi mühakimələr yürüdərkən insan dünyasının və onun ruhani aləminin rəngarəng müxtəlifliyini gözdən qaçırmaq təhlükəsinə düşə bilərik. Böyüklükləri, şəxsi keyfiyyətləri və nailiyyətləri kütlənin ideallarına və məqsədlərinə yad olduğu halda belə müasirləri tərəfindən ehtiram görən insanlar vardır. Fəqət bu böyük insanları yalnızca çox kiçik bir azlığın təqdir etdiyini, mütləq əksəriyyətin isə onlarla maraqlanmaq, onlar barədə eşitmək belə istəmədiklərini zənn etməyə asanlıqla qapılırıq. Lakin məsələ, insanları hərəkətə keçirən motivlərin müxtəlifliyi və insanların düşüncələriylə davranışları arasındakı uyğunsuzluq səbəbindən, bu qədər də sadə olmamalıdır.

Həmin böyük insanlardan biri mənə yazdığı məktublarda mənə bir dost kimi xitab edir. Dini illüziya kimi şərh edən kiçik essemi (Bir illüziyanın gələcəyi (1927) ) ona göndərmişdim, o isə cavabında dinlə bağlı mühakimələrimlə tamamiylə razılaşdığını, fəqət dini duyğunun həqiqi qaynağını lazımınca dəyərləndirmədiyimə görə üzüldüyünü bildirmişdi. Onun sözlərinə görə bu hissiyyat, xeyli sayda başqa insanlarda da sezib təsdiqlədiyi və milyonlarla insana xas olduğunu irəli sürə biləcəyi məxsusi bir duyğudan doğur. O, bu əhvalı “əbədiyyət hissi”, bir növ intəhasız, sərhədsiz, ucsuz-bucaqsız, “okeanvari” bir duyğu adlandırır. Ardınca deyir ki, bu duyğu xalis subyektiv faktdır, onun inanc ehkamlarıyla, etiqad simvollarıyla əlaqəsi yoxdur; o, fərdi ölümsüzlük barədə təminat də vermir, lakin kilsələrin və dini sistemlərin ələ keçirib bəlli kanallar vasitəsiylə idarə edib yönəltdiyi və şübhəsiz ki, eyni zamanda da tükətdiyi və gözdən saldığı dini enerjinin mənbəyi məhz bu duyğudur. Və bir kəs hər cür illüziyanı və inancı rədd etsə də belə, yalnızca bu “okeanvari” duyğuya əsaslanaraq özünü haqlı olaraq mömin insan hesab edə bilər.

Poetik illüziyalar yaratmağın misilsiz sənətkarı olan möhtərəm dostumun bu baxışları önümə az çətinlik çıxarmadı.[1 - “Liluli” [1919, 1923] – “Ramakrişnanın həyatı” (1929) və “Vivekanandanın həyatı” (1930) adlı kitabların işıq üzü görməsindən sonra, mətndə barəsində söhbət açdığım dostumun Romen Rollan olduğunu gizlətməyimə gərək qalmadı [qeyd 1931-ci ildə əlavə edilib]] Mən özümdə bu “okeanvari” duyğunu tapıb üzə çıxara bilmirəm. Hisslərlə elmi baxımdan məşğul olmaq asan iş deyil. Lakin onların fizioloji əlamətlərini təsvir etməyə çalışmaq mümkündür. Bu da yaramayanda- düşünürəm ki, okeanvari duyğu bu cür əlamətlərdən məhrumdur- onda əl atacağımız yeganə yol bu duyğuyla ən asan şəkildə assosiasiya olunan uyğun təsəvvür məzmununa baş vurmaqdır. Əgər dostumu doğru anlamışamsa, onda onun nəzərdə tutduğu şey, orijinal və xeyli ekssentrik bir dramaturqun öz seçimi olan ölümlə üz-üzə qalan qəhrəmanına təklif etdiyi təsəllinin eynisidir: “Biz bu dünyadan daha xilas ola bilmərik”.[2 - D. Kristian Qrabbe, “Hannibal”: “Bəli, bu dünyadan düşəcək deyilik. Əbədiyyən burdayıq”.] Bu, dünyayla olan qırılmaz bağ, ətraf aləmin bütün dolğunluğuyla iç-içə keçmək hissi deməkdir. Demək istəyirəm ki, bu hal mənimçün daha çox intellektual qavrayış dəyəri daşıyır, əlbəttə ki, onu müşayiət edən müəyyən hissi çalarlar da var, lakin oxşar hissi çalarlar eyni diapazonlu digər düşüncə aktları üçün də xarakterikdir. Öz şəxsi tərcübəm belə bir dini duyğunun ilkinliyinə məni inandırmır, lakin bu, mənə haqq vermir ki, sözügedən yaşantının digər insanların varlığında meydana çıxa biləcəyini inkar edim. Sualım sadəcə bundan ibarətdir: Görəsən, bu duyğu doğrumu izah olunur və onu nə dərəcədə dini ehtiyacların “mənbəyi və kupeli” saymaq olar?

Bu problemin çözümünə həlledici təsir göstərəcək arqumentlərim yoxdur. İnsanın ətraf aləmdən məqsədyönlü və dolayısız bir duyğu vasitəsiylə xəbərdar olduğu barədə ideya elə qəribə və psixologiyamızın toxumasına bağlanması elə çətin bir şeydir ki, bu duyğunu psixoanalitik, yəni genetik baxımdan araşdırmağa girişmək yerində olacaq. Onda da özlüyündən yaranan növbəti düşüncə xətti ilə qarşı-qarşıya qalırıq. Normal halda bizim üçün şəxsi “mən” (eqo) hissindən, fərdilik duyğusundan daha aydın heç bir hiss yoxdur. Bu “eqo” duyğusu bizə avtonom, vahid və qalan şeylərdən dəqiq, aydın cizgilərlə ayrılmış bir şey kimi görünür. Ancaq bu görüntünün bir illüziya olduğunu, eqonun daha çox kəskin bir sərhəd cizgisi olmadan “id” olaraq terminləşdirdiyimiz şüursuzluq halına bağlanacaq şəkildə içəriyə doğru yönəldiyini və bu “id” üçün sadəcə fasad rolunu oynadığını, “eqo”nun “id” ilə əlaqəsi barədə bizə daha çox bilgi verəcəyini umduğumuz psixoanalitik araşdırmalar sayəsində öyrəndik. Ancaq ən azından kənardan bizə elə görünür ki, “eqo” özünü ayıraraq ətrafına kəskin və aydın sərhədlər çəkib . Yalnızca bir halda, xəstəlik saya bilməyəcəyimiz müstəsna bir halda “eqo” belə görünmür: Eşqin ən pik nöqtəsində “eqo” ilə sevilən nəsnə arasındakı sərhədin silinmək təhlükəsi yaranır. Aşiq olan insan, bütün duyğularının və ağlının dəlillərinə rəğmən, sevdiyi insana xitabən söyləyir ki, “mən” və “sən” birdir, bütövdür və bunun fakt olduğunu qəbul etməyə səmimi qəlbdən hazır olur. Güclü fizioloji faktorun təsiriylə müvəqqəti olaraq ertələnəsi bir hal, əlbəttə ki, patoloji proseslər tərəfindən pozula da bilər. Patologiya, “eqo” ilə xarici dünya arasındakı sərhəd xəttinin bulanıqlaşdığı, yaxud yanlış çizildiyi xeyli sayda durumla bizi artıq tanış edib. Bədən üzvlərimizin, hətta şəxsi psixi həyatımızın bir çox fraqmentlərinin-qavrayışlarımızın, düşüncələrimizin və hisslərimizin- sanki yabançı və “eqo”muza aid deyilmiş kimi göründüyü durumlar vardır. Üstəlik, aşkar şəkildə “eqo”dan qaynaqlanan və onun tərəfindən qəbul edilməsi gərəkən halların xarici dünyaya aid edildiyi durumlar da mövcuddur. Bu o deməkdir ki, “eqo” hissi də pozulmağa meyillidir və onun sərhədlərini sabit hesab etmək olmaz.

Sonrakı düşüncələrimiz bizi növbəti qənaətlərə gətirib çıxarır: Yetkin bir insana xas olan “mən” duyğusu lap əvvəldən belə olmamalıydı. “Mən” duyğusu və qavrayışı hansısa bir inkişaf yolu keçməliydi. Biz həmin inkişaf faktını etibarlı şəkildə isbat edə bilmərik, lakin ehtimal ki, onu rekonstruksiya edə bilərik. [3 - Bu mövzuyla bağlı, Ferençinin “Gerçəklik duyğusunun inkişaf mərhələri” kitabındakı (1913) çoxsaylı araşdırmalarına və P.Federnin məqalələrinə (1926, 1927 və sonrakılara) baxın.] Südəmər uşaq hələ ki öz “mən”ini varlığına bol-bol axıb tökülən duyğuların mənbəyi olan xarici dünyadan fərqləndirmir. O, bu fərqləndirməni tədricən, müxtəlif stimullar və qıcıqlandırıcılar sayəsində öyrənir. Südəmər uşaq üzərində ən güclü təəssürat yaradan fakt gərək ki, budur: gələcəkdə öz bədəninin orqanları olduğunu kəşf edəcəyi qıcıqlanma mənbələri ona istənilən anda müxtəlif hisslər yaşadarkən, digər qıcıqlanma mənbələri ondan zaman-zaman uzaqlaşır və ancaq onun tələbkar çığırtısı nəticəsində geri qayıdır. Südəmər uşağın ən çox arzuladığı bu cür mənbə anasının döşüdür. Beləliklə də ilk dəfə “eqo”nun qarşısına onun dışında bulunan və ancaq xüsusi bir davranış sayəsində geri gələn hansısa “obyekt” qoyulur. “Mən”i digər hissiyyatlar yığınından ayıran, yəni, “xarici” bir dünyanın, dış aləmin mövcudluğunu tanımasına yol açan növbəti stimul isə sərhədsizcəsinə hökm sürən həzz prinsipindən yayınmağa yaxud onu rəf etməyə səbəb olan sürəkli, çeşidli və qaçılmaz olan ağrılar və digər xoşagəlməz yaşantılardır. Beləliklə, bu cür xoşagetməz hisslərin qaynağı ola biləcək hər şeyi “eqo”dan ayırmaq, onları dışarı atmaq, yabançı və təhdidkar bir “dış aləm”in qarşısına saf bir “həzz-eqo”sunu qoymaq meyli ortaya çıxır. Bu primitiv “həzz-eqo”sunun sərhədləri qaçılmaz olaraq təcrübə tərəfindən düzəldilir. Həzzverici olduqları üçün uşağın itirmək istəmədiyi şeylərin bir qisminin “eqo”ya bağlı daxili şeylər deyil, xarici obyektlər olduğu, dışarı atılması istənilən bir çox ağrı-acıların isə “eqo”dan ayrılmaz olduğu, ona kökündən bağlı olduğu aşkara çıxır. Uşaq məqsəd yönlü sensor fəaliyyəti və əzələ aktivliyi vasitəsiylə nəyin daxilə, yəni “eqo”ya aid olduğunu, nəyin xaricdən, yəni dış dünyadan qaynaqlandığını fərqləndirməyə başlayır. Beləliklə, uşağın gələcək inkişafında da dominant rol oynayacaq reallıq prinsipinin tətbiqinə doğru ilk addım atılır. Əlbəttə, bu fərqləndirmənin ilk növbədə, duyulan yaxud təhdidkar xoşagəlməz hisslərdən qorunmaq kimi praktik bir məqsədi var. Fəqət “eqo”nun özünü daxildən gələn xoşagəlməz impulslardan qorumaq üçün istifadə etdiyi metodlar xaricdən gələn xoşagəlməz yaşantılardan qorunmaq üçün istifadə etdiyi metodların eynisi olduğundan, bu hal ciddi patoloji pozğunluqların çıxış nöqtəsi olur.

“Eqo” özünü xarici dünyadan bu yolla ayırır. Daha doğrusu, başlanğıcda “eqo” hər şeyi özündə ehtiva edir və yalnızca sonralar özünü zahiri ətraf aləmdən ayırmağa başlayır. Buna görə də bizim indiki, hal-hazırkı “eqo” hissimiz, ətrafdakı dünyayla daha dərin, məhrəm şəkildə uzlaşan daha əhatəli və əslində daha əngin bir hissin yığılıb kiçilmiş qalığıdır. Bu ibtidai “mən” duyğusunun, az və ya çox dərəcədə, əksər insanların psixi həyatında mövcud olduğunu güman edəriksə, onda bu duyğu yetkinlik çağının daha dar və kəskin sərhədli “eqo”sunun yanında sanki onun bir parçası, analoqu kimi yer alacaqdır və bu duyğuya xarakterik olan intəhasızlıq və kainatla birgəlik hissi, dostumun “okeanvari” adlandırıb açıqladığı hissin eynisi olacaqdır. Fəqət ilkin bir fenomenin, sonrakı mərhələlərdə ondan törəyən qalığın yanınca öz varlığını sürdürdüyünü güman etməyə haqqımız varmı?

Şübhəsiz vardır. İnsan mövcudluğunun nə digər sferalarında, nə də psixi həyatında bu cür fenomenin varlığı qəribə deyil. Heyvanlar aləmində də daha təkmil növlərin daha ibtidai növlərdən törədiyi barədə hipotezi müdafiə edirik. Hazırda da həyatlarını davam etdirən bəsit canlı formalarına rast gəlirik. Nəhəng dinozavrlar Yer üzündən silindilər və yerlərini məməlilərə buraxdılar, lakin dinozavr növünün xalis nümayəndəsi olan timsah hələ də bizimlə yan-yana yaşayır. Ola bilər ki, bu analogiya bir az mövzudan uzaq görü nür, üstəlik hazırda yaşayan ibtidai növlərin əksəriyyətinin bugünki təkmil növlərin əsl əcdadları olmaması da bu analogiyanı zəiflədir. Aralıq keçid mərhələlərini əmələ gətirən növlər bir qayda olaraq tələf olmuşdur və yalnızca elmi rekonstruksiyalar sayəsində onlar barədə öyrənirik. Psixi sferada isə ibtidai halın ondan törəyib dəyişiklik keçirən daha yüksək hal ilə yan-yana öz varlığını sürdürməsinə o qədər tez-tez rast gəlinir ki, bunu örnəklərlə isbatlamağa heç gərək də yoxdur. Bu cür gedişat çox zaman evolusyon inkişafın hissələrə ayrılıb müxtəlifləşməsinin nəticəsi olur: Davranışın yaxud instinktiv impulsun bir hissəsi (kəmiyyət bölümü) dəyişməz qalarkən, digər bölümü sonrakı inkişaf mərhələlərindən keçməyə davam etmişdir.

Bu bizi daha ümumi problemə, psixikanın əsas elementlərinin qorunması probleminə gətirib çıxarır. Bu problem üzərində az araşdırma aparılıb, lakin o qədər maraqlı və önəmli problemdir ki, üzərində durmağa kafi səbəbimiz olsa da belə, yenə də ona müəyyən dərəcədə diqqət yetirməyə dəyər. Sürətli unutmanın yaddaşdakı bütün izləri sildiyini, yəni yox etdiyini zənn edən yanlış qənaətdən qurtulduqdan sonra, psixi həyatda bir kərə formalaşan hər hansı bir elementin dağılıb yox olmayacağını, hər şeyin hansısa formada qorunduğunu və uyğun şərtlər altında, örnəyi, geriyə uzaqlaşan reqressiya nəticəsində təkrarən üzə çıxa biləcəyini ifadə edən əks mülahizəyə tərəf meyillənirik. Bu fərziyyənin nədən ibarət olduğunu başqa bilgi sferasından götürdüyümüz örnəklə açıqlamağa çalışaq. Örnəyimiz Əbədi Şəhərin inkişaf tarixi olacaq. [4 - Mənbə kimi “The Cambridge Ancient History”rəhbərliyiylə Hyu Lastın “Romanın qurulması”ndan istifadə edilmişdir.] Tarixçilərin dediyinə görə, qədim Roma Palatindəki hasarlanmış qəsəbə olan Roma Quadrata idi. Bu tarixi vəziyyəti ayrı-ayrı təpələrdəki qəsəbələri birləşdirən Septimontium dönəmi izlədi. Bunun ardınca ətrafına Servian divarları hörülən şəhər, onun ardıncasa cümhuriyyət və erkən imperatorluq epoxalarındakı dəyişikliklərdən sonra, İmperator Avrelianın əmriylə tikilən divarların əhatələdiyi şəhər dönəmi gəldi. Şəhərin dəyişimlərini izləməyi burada saxlayıb, tarix və topoqrafiyaya dair ən mükəmməl bilgilər lə təchiz olunmuş müasir bir səyahətçinin bugünki Romada həmin əski dönəmlərdən hansı izlər tapa biləcəyini özümüzdən soruşaq. O, yaranmış bir neçə deşiyi istisna etsək, Avrelianın divarlarının praktiki olaraq dəyişmədiyinin şahidi olacaq. Bəzi yerlərdə Servian divarlarının qazıntılar nəticəsində gün üzünə çıxarılmış bir çox hissələrini görəcək. Əgər səyahətçimiz dövrümüzün arxeologiyasından daha artıq bilgiyə sahibdisə, bəlkə də bu divarların bütün cizgilərini və Roma Quadratanın ümumi xətlərini plan şəklində təsvir edə bilər. Səyahətçimiz, bu divarların araya aldığı qədim ərazidə nə zamansa tikilmiş binaların heç birini tapmayacaq, ya da onların cüzi qalıqlarına rastlayacaq, çünki bu tikililər artıq mövcud deyil. Cümhuriyyət dövrünün Roması barədə malik olduğu ən mükəmməl bilgilər belə, olsa-olsa həmin dönəmin məbədlərinin və ictimai binalarının harada yerləşmiş olduqlarını bilməyə yetəcəkdir. İndi orada xarabalıqlar qalıb, fəqət bu xarabalıqlar həmin tikililərin yox, yanğınlar və təxribatlardan sonrakı restavrasiyaların qalıqlarıdır. Qədim Romanın bütün bu qalıqlarının, Renessansdan bəri keçən bir neçə əsr boyunca böyüyüb nəhəng meqapolisə çevrilən müasir bir şəhərin xaotik labirintlərinin arasına qarışıb dağılmış şəkildə ortaya çıxdığını xüsusən qeyd etməyə, mənə elə gəlir, gərək yoxdur. Yəqin ki, xeyli sayda antik əşya bu şəhərin və modern tikililərin altında gömülü halda durur. Roma kimi tarixi şəhərlərdə keçmiş məhz bu formada qorunur.

İndisə gəlin fantaziyamızın köməkliyilə Romanın insanlara aid bir yaşayış məkanı deyil, bənzər dərəcədə uzun və zəngin keçmişə sahib psixi varlıq olduğunu, yəni, daxilində bir kərə əmələ gələn halın daha heç zaman yox olub itmədiyini, erkən inkişaf mərhələlərinin də ən son inkişaf mərhələsiylə birgə öz varlıqlarını sürdürdüklərini təsəvvür edək. Bu Roma üçün, Septizoniy Septimiy Severusun və Sezarların saraylarının Palatin üzərində əvvəlki kimi yüksələcəkləri, Qotların Romanı mühasirəyə aldıqları zamana kimi Müqəddəs Angelo qəsrinin dişli divarlarını bəzəyən şahanə heykəllərin hələ də orada duracaqları və s. anlamına gəlir. Lakin bundan artığı da var. Palazzo Kafarellinin olduğu yerdə, onunla birlikdə Kapitoliy Yupiterinin məbədi duracaqdı, özü də təkcə imperatorluq epoxasında yaşayan Romalıların gördükləri formada deyil, Etruskların memari cəhətlərini özündə daşıyacaq və gildən qayrılmış antefikslərlə naxışlanmış halında duracaqdı. İndi Kolizeyin yerləşdiyi yerdə Neronun yox olub getmiş Qızıl Evinə heyranlıqla tamaşa edə biləcəkdik. Panteon meydanında təkcə imperator Adriandan qalan bugünki Panteonu deyil, Mark Aqrippanın tikdirdiyi ilk binanı da görəcəkdik. Hətta Santa Mariya sopra Minerva kilsəsi və üzərində bu kilsənin yüksəldiyi əski məbədgah da eyni yerdə olacaqdı. Tamaşaçının bu və ya digər mənzərəni görə bilməsi üçün bəlkə də sadəcə durduğu mövqeyi yaxud nəzərlərini dəyişdirməsi kifayət edəcəkdi.

Oxucular qarşısında bu fantazıyanı daha artıq genişləndirməyin anlamı yoxdur, əks halda təssəvvüredilməz və hətta absurd nöqtələrə vararıq. Əgər biz tarixi ardıcıllığı məkan terminləriylə sərgiləmək istəyiriksə, biz bunu yalnızca məkanlardakı obyektləri yan-yana sıralayaraq edə bilərik: eyni məkanın iki müxtəlif predmeti ola bilməz. Bu təşəbbüsümüz boş bir oyun kimi görünsə də ona bir cəhətinə görə bəraət qazandırmaq olar: Apardığımız xəyali təcrübə bizə göstərir ki, psixi həyatın özünəməxsus özəlliklərini çeşidli rəsm və görüntülərin köməkliyilə anlaya bilmək beyhudədir.

Üstəlik bir etirazı da diqqətə almağımıza gərək var: Kimsə psixi keçmişi nə üçün bir şəhərin keçmişiylə müqayisə etdiyimizi soruşa bilər. Məsələ burasındadır ki, bütün keçmişin qorunduğu barədə gümanımız, yalnızca psixi orqanın sağlam qalması, onun toxumasının iltihab və zədə görməməsi şərtiylə keçərlidir. Lakin bu xəstəlikləri ortaya çıxaran səbəblərə bənzər dağıdıcı təsirlər, Romanın keçmişindən daha az fırtınalı keçmişi olan, yaxud London kimi demək olar ki, heç bir zaman düşmən hücumuna məruz qalmamış şəhərlərin tarixindən də əskik olmamışdır. Bir şəhərin sülhlə dolu ən sakit inkişaf mərhələsində belə köhnə binaların dağıdılıb yerlərinə yenilərinin tikilməsi hallarına rast gəlinir. Buna görə də hansısa şəhəri psixi orqanizmlə müqayisə etmək apriori olaraq əlverişsizdir.

Beləliklə, bu etirazın qarşısında geri çəkilir və fövqəladə bir kontrast təsvir etmək cəhdini boşlayaraq, daha aydın və yaxın müqayisələndirmə obyekti olan insan, yaxud heyvan vücuduna yönəlirik. Lakin burda da əvvəlki çətinliklə qarşılaşırıq. Orqanizmin inkişafının erkən fazaları heç bir şəkildə qorunmamış, udulmuş, ərimiş və materialını əmələ gətirdikləri sonrakı fazaların içinə qarışaraq itmişlər. Yetkin orqanizmdə embriona rast gələ bilmərik. Uşaqlarda olan timus vəzi yeniyetməlikdən sonra bağlayıcı toxumayla əvəzlənərək yox olur. Yetkin insanın boruşəkilli sümüklərində onların uşaqlıq zamanlarındakı sümüklərinin xarici cizgiləri sezilsə də, bu sümüklər zamanla qalınlaşmış, uzanaraq möhkəmlənmiş və uşağa xas olandan fərqlənən son formalarını almışlar. Nəticədə anlaşılan budur ki, yalnızca psixi həyat sferasında bütün keçmiş fazalar son fazanın yanınca mühafizə oluna bilir və biz bu fenomeni əyani şəkildə təsvir etmək iqtidarında deyilik.

Bəlkə də bu mülahizəni yürütməklə çox irəli gedirik. Bəlkə də, psixi həyatda keçmişin qoruna biləcəyini, illah da yox olmasının gərəkmədiyini iddia etməklə kifayətlənməliyik. Psixi həyatda da- norma yaxud istisna olaraq- bir çox keçmiş yaşantıların yenidən bərpa olmayacaq yaxud canlanmayacaq dərəcədə silinmiş yaxud tükənmiş olması, yaxud o yaşantıların qorunmasının bəlli uyğun şərtlərə bağlı olması da mümkün haldır. Bu mümkün haldır, lakin bu mövzu barədə heç bir şey bilmirik. Biz yalnızca, psixi həyatda keçmiş xatirələrin qorunmasının qəribə istisnadan ziyadə bir norma olduğu faktına möhkəmcə sarıla bilərik.

Beləliklə də, əgər biz “okeanvari” duyğunun çox sayda insana xas olduğunu təsdiqləməyə hazırıqsa və bu duyğunu “mən” hissinin ən erkən fazasına bağlamağa bu qədər meyilliyiksə, onda başqa sual qarşımıza çıxır: Bu duyğunu dini ehtiyacların mənbəyi hesab etməyə nə dərəcədə iddia edə bilərik?

Bu cür iddia mənə o qədər də inandırıcı görünmür. Bir duyğunun enerji mənbəyi olması, ancaq o duyğu özü güclü bir ehtiyacın ifadəsi olarsa mümkündür. Dini duyğuya gəldikdə isə, onun çağalıq dönəminin köməksizliyindən və o halın doğurduğu ata həsrətindən yaranmasını vurğulayan ideya, xüsusən də bu duyğunun sadəcə uşaqlıq dönəmindən uzanıb gələn duyğu deyil, həm də Taleyin qüdrətli gücü qarşısında hiss edilən əndişə üzündən sürəkli var olan və qorunan bir duyğu olduğunu nəzərdə saxlayarıqsa, mənə rəddedilməz görünür. Ata himayəsinə duyulan ehtiyac qədər güclü olan başqa bir uşaqlıq ehtiyacının mövcudluğu ağlıma gəlmir. Beləliklə də sərhədsiz narsisizmin yenilənməsinə yönəlik meyil ola biləcək “okeanvari” duyğunun rolu arxa plana sıxışdırılır. Dini davranışların köklərini aydın bir surətdə araşdıraraq, onun uşaqlıq dövrünün acizliyinə bağlı olduğu qənaətinə varmaq mümkündür. Çağa köməksizliyinin arxasında başqa məsələlər də ola bilər, lakin onlar bizə hələlik naməlum qalıb.

“Okeanvari” duyğunun din ilə sonralar qovuşduğunu təsəvvür edə bilərəm. Bu duyğunun intellektual məzmununu əmələ gətirən “Kainatla birlik içində olmaq” yaşantısı bizə, ilkin dini təsəlli cəhdi kimi, “eqo”nun xarici dünyadan gəldiyini sezdiyi təhlükəni inkar etməyinin digər bir yolu kimi görünür. Bir daha etiraf etmək istəyirəm ki, bu cür qeyri-maddi, ələkeçməz incəliklərlə və hadisələrlə məşğul olmaq mənimçün çox çətindir. Bilgiyə duyduğu doymaqbilməz aclığı ucbatından ən əcaib eksperimentlərə sürüklənən və bu fəaliyyəti nəticəsində ensiklopedik bilgilərə yiyələnməsiylə bədgümanlaşıb əllameyi-cahan halına gələn başqa bir dostum, yoqa təmrinləri zamanı, dış dünyadan qopub uzaqlaşmağın, diqqətini vücud funksiyalarının üzərində toplamağın və bəlli formada nəfəs alıb-vermə metodunun onda, psixi həyatın ən əski, çoxdan üstü örtülmüş əzəli hallarına qayıtmaq kimi izah etdiyi yeni hisslər və koenesteziya əhvalı doğurduğuna məni inandırdı. Bu dostum, necə deyərlər, bir çox mistik bilgəliklərin fizioloji təməllərinin bu əhvalda yatdığını düşünür. Lakin biz bununla psixi və zehni həyatın trans və ekstaz kimi qaranlıq və qeyri-müəyyən özəllikləri sferasına keçmiş oluruq. Bu vəziyyətə uyğun olaraq isə mənim içimdən Şillerin dalğıcının bu sözlərini hayqırmaq gəlir:

“Nə xoşbəxtdir burada pənbə ziya içində nəfəs alan kəs!”




2


“Bir illüziyanın gələcəyi” adlı yazım dini duyğunun ən dərin qaynaqlarından çox siravi insanın dindən nə anladığı barəsindəydi; yəni, bir tərəfdən bu dünyanın müəmmalarına qibtə ediləcək bitkinliklə aydınlıq gətirən, digər tərəfdənsə qayğıkeş bir İnayətin onun həyat yoluna nəzarət edəcəyi və burada yaşayarkən üzləşdiyi məyusluqların o biri dünyada əvəzini ödəyəcəyi barədə təminat verən vədlər və təlimlər sistemi haqqındaydı. Siravi bir insan bu qayğıkeş İnayəti öz təsəvvüründə müstəsna dərəcədə yüksəldilmiş ata obrazından başqa şəkildə canlandıra bilməz. Yalnızca belənçi bir ata insan-övladlarının ehtiyaclarını anlaya bilər və onların dualarıyla yumşala, peşmanlıqlarıyla, tövbələriylə sakitləşə bilər. Bütün bunlar o dərəcədə infantil, o dərəcədə reallığa yaddır ki, fanilərin böyük əksəriyyətinin həyatın bu şəkildə şərh olunması səviyyəsini heç zaman aşa bilməyəcəyini anlamaq insansevər bir zəkaya ağrı-acı yaşadır. Dövrümüzün, bu cür dinin gələcəyinin ümidsiz olduğunu qəbul etməsi gərəkən əksər insanlarının həmin dinin parçalarını şiddətlə qorumaqdan ötrü arerqard müharibələr apardığına şahid olmaq daha da utancvericidir. Adam istəyir ki, bu möminlərin arasına girib, dinin Tanrısının yerinə şəxssiz, kölgəli və abstrakt prinsiplər qoymaqla onu xilas edəcəklərini dü şünən bu filosoflara “Tanrının adını hədər yerə xatırlamayın!” xəbərdarlığı göndərsin. Keçmişdə bəzi böyük insanlar bu cür davransalar da burada onları örnək götürmək doğru deyildir. Çünki, nə üçün bu cür davranmağa məcbur qalmış olduqlarını bilirik.

Gəlin, siravi insana və dininə – din adına layiq olacaq yeganə din örnəyinə- qayıdaq. Bu yerdə ağlımıza, böyük şair və mütəfəkkirlərimizdən birinin dinin sənət və elmlə əlaqəsi barədə söylədiyi mülahizəsi gəlir:

Elmlə sənəti olanın, demək, dini də vardır,
Bunlardan məhrum kəssə dinə sarılmalıdır. [5 - Höte, “Yumuşaq epiqramlar”, IX (Poetik irs).]

Bu kəlam bir yandan dini bəşəriyyətin iki yüksək nailiyyətiylə qarşı-qarşıya qoyur, digər tərəfdənsə onların həyatdakı dəyərləri baxımından bir-birinin yerini tuta biləcəklərini, yaxud bir-birinin yerinə keçə biləcəklərini iddia edir. Əgər biz (sənəti və elmi olmayan) siravi insanı dindən məhrum etməyə can atsaq, o zaman şairimizin avtoriteti bizdən yana olmayacaq. Ona görə də şairimizin bu aforizmini təqdir etmək üçün başqa bir yola əl ataq. Çiynimizə yüklənmiş həyat bizimçün çox ağırdır; bizim qarşımıza xeyli sayda ağrı-acı, xəyal qırıqlığı, məyusluq və öhdəsindən gəlməyin mümkünsüz olduğu görəvlər, problemlər çıxarır. Buna görə də həyatı dözüləsi hala gətirmək üçün sakitləşdirici, yüngülləşdirici vasitələrə əl atmaya bilmərik. Teodor Fontane “yardımçı dirəklər olmadan yaşaya bilmərik” söyləmişdi. Bu cür yüngülləşdirici vasitələrin üç növ olduğunu yəqin etmək olar: səfalətimizi aşağılayıb kiçiltməklə onu yüngülləşdirən güclü başqatmalar, bu səfaləti azaldacaq dolayı məmnuniyyətlər, bizi bu səfalətə qarşı qeyri-həssaslaşdıracaq kefləndirici maddələr. Bu cür bir nəsnə zəruridir. [6 - Bunu daha kiçildilmiş tərzdə Vilhelm Buşun “Mömin Yelena”sında görürük: “Dərdi olanın likörü də vardır” (“Wer Sorgen hat, hat auch Likör”).] Volter “Kandid” əsərinin sonunda hər kəsin öz baxçasıyla uğraşmalı olduğunu söyləyərkən başqatmanı nəzərdə tutur. Elmi məşğuliyyət də bu cür bir başqatmadır. Sənətin bəxş etdiyi həzzlər reallıqla təzad təşkil edən illüziyalar olsalar da, fantaziyanın psixi həyatdakı sağlam mövqeyi səbəbindən böyük psixoloji təsirə malikdilər. Kefləndirici maddələrsə vücudumuza təsir göstərir və onun kimyasını dəyişdirirlər. Bu sırada dinin yerini təyin etmək asan deyil. Geniş araşdırmaya ehtiyac yaranır.

İnsan həyatının mənasıyla bağlı sual dəfələrlə soruşulub; ancaq indiyə qədər qənaətbəxş bir cavabı olmayıb. Bəlkə də belə cavab ümumiyyətlə yoxdur. Bu sualı verənlərin bir çoxu əlavə edirlər ki, əgər həyatın mənasız olduğu aydınlaşarsa, o zaman həyat onların gözündə dəyərini itirər. Lakin bu təhdid heç nəyi dəyişmir. Bu təhdid, bir çox örnəyindən agah olduğumuz insan lovğalığından qaynaqlandığı üçün, həyatın mənasıyla bağlı sualın bu cür qoyuluşundan imtina etmək də olar. Taleləri insana qulluq etmək olmadığı təqdirdə, heyvanların həyati məramından heç bəhs edilmir. Ancaq bu cür yanaşma da tənqidə tab gətirməz, çünki insanlar heyvanların çoxuyla- onları təsvir etməyi, klassifikasiya etməyi, öyrənməyi istisna etsək- heç bir iş görmürlər, üstəlik saysız-hesabsız heyvan növü də insanların gözünə görünmədən həyatlarını bitirib yerüzündən silinmiş və bu cür istifadədən uzaq qalmışlar. Bir daha təkrar edim ki, həyatın mənası və məramıyla bağlı suala ancaq din cavab verə bilər. Həyatın anlamı ideyasının dini baxışlar sistemiylə birgə qorunduğunu və ya çökdüyünü söyləsək, səhv etmiş olmarıq.

Buna görə də ciddi, lakin daha iddiasız suala yönələk: Görəsən, insanlar nəyi öz fəaliyyətləri vasitəsiylə həyatın anlamı və məramı kimi ortaya çıxarırlar, onlar həyatdan nə istəyirlər, həyatda nəyə çatmaq istəyirlər? Bu sualların cavabı heç bir şübhəyə yer verməyəcək qədər aydındır: insanlar xoşbəxt olmağa can atırlar; onlar xoşbəxt olmaq və xoşbəxt qalmaq istəyirlər. Bu canatmanın, biri neqativ, digəri pozitiv olmaqla iki qayəsi vardır. İnsanlar bir yandan ağrı-acıdan və məmnuniyyətsizlikdən qaçmaq istərkən, digər tərəfdən maksimum həzzə və sevinclərə çatmaq istəyirlər. “Xoşbəxtlik” sözü dar mənada bu ikinci meylə aiddir. Bir kəsin davranışı və fəaliyyəti də hədəflərinin bu dixotomik xarakterinə və bu hədəflərin hansına çatmaq istəyinə bağlı olaraq iki istiqamətə yönlənir.

Gördüyümüz kimi həyatın məqsədini yalnızca elementar həzz prinsipi müəyyən edir. Bu prinsip ən başdan bəri psixi aparatın işləyişinə nəzarət edir. Bu prinsipin efektivliyinə şübhə yoxdur, ancaq onun bu proqramı bütün dünya ilə, makrokosmosla olduğu qədər mikrokosmosla da konflikt içindədir. Sözügedən prinsipin son dərəcəyə qədər reallaşması mümkün deyildir, çünki dünyanın öz quruluşu zatən ona müvafiq deyil, onun reallaşmasına mane olur. Adam istəyir lap desin ki, insanın “xoşbəxt” olması “Yaradılış”ın planında yoxdur. Bizim “xoşbəxtlik” adlandırdığımız yaşantı, dar anlamda, çoxdan bir yerə toplanmış bir yığın ehtiyacın doyurulmasından doğan qəfil, anlıq və yüksək dərəcəli məmnuniyyətdir, hansı ki, bu da öz təbiəti etibarilə yalnızca kiçik bir epizodik hadisə sayıla bilər. Həzz prinsipinin həsrətində olduğu durumlardan biri sürəkli hala gələrsə, yalnızca mülayim bir məmnuniyyət duyğusu yaradar. Bizim varlığımız elə qurulub ki, yalnızca kəskin kontrastlardan intensiv bir ləzzət alırıq, sürəkli durumlardan aldığımız həzz isə çox nadirən olur.[7 - Höte hətta xəbərdarlıq edir: “Ard-arda gələn gözəl günlər qədər dözülməz olan heç nə yoxdur”.] Beləliklə xoşbəxt olmaq imkanlarımız vücudumuzla məhdudlaşır. Bədbəxtliyə tuş gəlməyimiz isə daha asanlıqla baş verir. Ağrı-acı bizi üç tərəfdən təhdid edir: çürüyüb dağılmağa məhkum olan və xəbərdaredici siqnal rolu oynayan ağrılarsız və əndişəsiz keçinə bilməyən bədənimiz; acımasız, qarşısıalınmaz, dağıdıcı gücləriylə bizi məhv edən xairici dünya və digər insanlarla olan münasibətlərimiz. Sonuncu mənbədən doğan ağrı-acılar bəlkə də digərlərindən daha əzabvericidir. Bu ağrı-acı digər mənbələrdən qaynaqlanan ağrı-acılar qədər qaçılmaz olsa da, onu gərəksiz yerə yaşadığımız əlavə bir yaşantı kimi görmək meylindəyik.

Təəccüblü deyil ki, bu əzab ehtimallarının təzyiqi altında insanlar xoşbəxtlik iddialarını müəyyən qədər azaltmağa adət edirlər. Buna bənzər olaraq həzz prinsipi də xarici dünyanın təsiriylə daha iddiasız bir reallıq prinsipinə çevrilir, hansı ki, bu halda insan bəd hadisədən can qurtara bildiyində və əzabın öhdəsindən gəldiyində belə özünü artıq xoşbəxt sayır; ümumiyyətlə əzabdan qaçmaq istəyi həzz prinsipini arxa plana itələyir. Bu mövzu barədə düşünmək bizə göstərir ki, bu problemin həllində çeşidli yollara baş vurmaq olar. Bu yolların hamısı müxtəlif həyat bilgəliyi təlimləri tərəfindən tövsiyyə olunmuş və insanlar tərəfindən sınanmışdır. Hər növ ehtiyacın sərhədsiz şəkildə təmin edilməsi ən şirnikləndirici həyat tərzi kimi görünsə də, bu cür həyat tərzi keçirməyi ön plana qoymaq ehtiyatkarlığı gözardı etmək deməkdir və bu səhvin cəzası tezliklə çəkilir. Əsasən məmnuniyyətsizliklərdən qaçmağı hədəfləyən digər metodlar isə maraqlandıqları bədbəxtlik mənbələrinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Həlim və aşırı, bir yöndən yaxud çox yöndən işə girişən metodlar vardır. İnzivaya çəkilmək, digər insanlardan uzaq durmaq insanlararası münasibətlərdən doğan əzablardan qorunmağın ağlagələn ilk metodudur. Anlaşıldığı kimi bu yolla əldə olunan xoşbəxtlik sakitliyin, dincliyin bəxş etdiyi xoşbəxtlikdir. Bizi təhdid edən xarici dünyadan qorunmağın ən yaxşı yolu isə, əgər bunu istəyən yalqız insandırsa, xarici dünyadan üz çevirməkdir. Lakin daha yaxşı başqa bir yol da mövcuddur: insan cəmiyyətinin bir nümayəndəsi kimi digər insanlarla birgə, elmin öndərliyiylə ərsəyə gəlib idarə olunan texnikanın yardımıyla təbiətə qarşı hücuma keçmək və onu insan iradəsinə tabe etmək. Bu durumda hər kəs digərləriylə birgə hamının xoşbəxtliyi uğrunda çalışır. Ancaq əzablardan qorunmağın ən maraqlı üsulları orqanizmimizə təsir göstərən üsullardır. Nəticədə hər ağrı-acı sadəcə bir hissiyyatdir; o, biz onu duyduğumuz dərəcədə özünü hiss etdirir, biz isə onu öz orqanizmimizin bəlli quruluşu sayəsində hiss edirik.

Bu cür təsirləndirici metodların ən qabası, lakin eyni zamanda da ən işəyararı kimyəvi metod, yəni kefləndirici maddə istifadəsidir. Mənə elə gəlir ki, bu metodun işləmə mexanizmini tam şəkildə anlayan kimsə yoxdur, ancaq fakt budur ki, qanımıza və toxumalarımıza daxil olduqda bizə dolaysız həzz bəxş edən və hissiyatımızı tənzimləyən halətimizi dəyişməklə bizi xoşagəlməz impulslara qarşı qeyri-həssaslaşdıran yabançı maddələr vardır. Bu iki təsir təkcə eyni zamanda ortaya çıxmır, həm də sanki bir-birinə bağlıymış kimi görünürlər. Ancaq bədənimizin özündə də analoji efekt oyadan maddələrin təbii halda mövcud olması böyük ehtimaldır, çünki ən azından hansısa bir patoloji vəziyyətdə, yaxud maniya halında, ona oxşar təsiri göstərən hər hansı bir kefləndirici maddə verilmədiyi halda belə bir xəstənin sərməstlik eyforiyası yaşadığı durumların olduğunu bilirik. Bundan başqa normal psixi həyatımız da, kefsizliyə qarşı artan və azalan həssaslıqla paralel olaraq, həzz almağın nisbətən asanlaşdığı və nisbətən çətinləşdiyi durumlar arasında gedib-gəlir. Psixi həyatın sözügedən maddələrlə bağlı olan bölümünün bugünədək elmi baxımdan araşdırılmaması təəssüfləndirici durumdur. Kefləndirici maddələrin xoşbəxtlik uğrunda aparılan mücadilə və iztirablardan uzaq durmaq baxımından dəyəri elə böyük nemət sayılır ki, həm fərdlər, həm də xalqlar özlərinin libido ekonomikalarında bu maddələrə əsaslı yer ayırırlar. İnsanlar onlara təkcə bizə bəxş etdikləri həzzə görə deyil, həm də çox arzulanan bir məqamı- dünyadan qopub uzaqlaşmağı da yaşatdıqları üçün minnətdar olmalıdılar. Biz bilirik ki, “qayğısızlıq tabletkası”nın köməkliyilə istənilən zaman reallığın təzyiqindən uzaqlaşıb daha yaxşı hissi şərait yaradan öz dünyamıza qaça bilərik. Fəqət o da məlumdur ki, kefləndirici maddələrin təhlükə və zərərləri məhz bu özəlliklərindən qaynaqlanır. Və məhz bu maddələr, bəlli durumlarda, insanlığın həyatını yaxşılaşdımağa sərf edilə biləcək nəhəng enerjinin hədər getməsinə görə məsuliyyət daşıyırlar.

Ancaq psixi aparatımızın mürəkkəb quruluşu digər təsirlənmə metodlarına da imkan tanıyır. İnstinktlərin doyurulması bizə xoşbəxtlik gətirdiyi kimi, xarici dünyanın ehtiyaclarımızın təminatını rədd etməsi və bizə məhrumiyyət yaşatması da ağır əzablara səbəb olur. Buna görə də insan, instinktiv impulslara təsir göstərməklə bu ağrı-acıların müəyyən qismindən qurtulmağı uma bilər. İztirabdan qurtulmağın bu cür yolu bizim sensor aparatımıza təsir göstərmir, ehtiyaclarımızın daxili mənbələrinə doğru yönəlir. Bu üsulun ən ifrat örnəyi Şərqin instinktlərin öldürülməsini hədəfləyən bilgəlik təlimləri və onlarla bağlı olan yoqa təcrübələridir. Və əgər bu üsul uğurla həyata keçirilirsə, o zaman insan bütün digər fəaliyyətlərdən də vaz keçmiş olur (yəni, həyat fəda edilir), fəqət digər tərəfdən mütləq hərəkətsizliyin doğurduğu dinclik xoşbəxtliyinə qovuşur. Daha iddiasız, mötədil hədəflərə yetmək istəyəndə, örnəyi, instinktiv həyatımıza hakim olmaq istəyəndə də eyni üsuldan istifadə edirik. Bu halda isə idarəedici elementlər, özünü reallıq prinsipinə tabe edən daha yüksək psixi instansiyalardır. Bu durumda məmnunluq hissindən tamamilə vaz keçilmir, lakin instinktlər üzərindəki nəzarəti səbatlı saxlamaqla, əngəllənməmiş instinktlərin səbəb olduğu əzablardan bəlli dərəcədə qorunmaq mümkün olur. Lakin bunun müqabilində həzz almaq imkanları danılmaz olaraq azalıb zəifləməyə başlayır. “Eqo”nun cilovlamadığı vəhşi instinktlərin doyurulmasından doğan məmnuniyyət hissi, cilovlanmış instinktin doyurulmasından yaranan xoşhallıqdan müqayisəolunmaz dərəcədə şiddətlidir. Azğın instinktlərin rəfedilməzliyi və ümumiyyətlə yasaqlanmış nəsnələrin çəkiciliyi bu yerdə öz rasional izahına qovuşur.

Ağrı-acıdan müdafiə olunmağın digər bir metodu da, psixi aparatımızın imkan yaratdığı və ona funksional bir çeviklik qazandıran libido yerdəyişmələridir. Burada məqsəd, instinktlərin hədəflərinin dış dünya tərəfindən əngəllənməyəcək bir sferaya ötürülməsidir. Buna instinktlərin sublimasiyası, yəni ucaldılması kömək olur. Bu məqamda, öz işindən psixi və intellektual baxımdan maksimum məmnunluq duyan insan həzz almaq baxımından da ən yüksək nəticələrə çatır. Tale bu durumda belə insanlara adətən lütfkar davranır. Sənətkarın xəyalındakı əsərin yaranıb cisimləşməsindən, alimin qarşısına çıxan çətin problemi çözməsindən və həqiqəti tapmasından doğan bu cür sevinc hissinin, nə zamansa metapsixoloji terminlərlə xarakterizə edəcəyimiz, spesifik bir keyfiyyəti vardır. İndilik isə əyani analogiyaya əl ataraq bədii formada deyə bilərik ki, bu cür sevinc yaşantıları bizə “daha yüksək, zərif və incə” görünür. Lakin onların intensivliyi ibtidai və kobud instinktiv impulsların təminatından doğan həzzlə müqayisədə çox zəifdir, bu cür sevinc anlarının yaratdığı həzz bizim fiziki varlığımızı sarsıtmır. Lakin bu metodun ən zəif nöqtəsi odur ki, o, hər kəs tərəfindən yoxlanıla bilməz; çünki xüsusi qabiliyyətlər və istedadlarla bağlı olduğundan çox az sayda insan üçün əlçatandır. Üstəlik, bu qabiliyyət və istedadlara sahib olan azsaylı insanı belə bu metod ağrı-acılardan tamamiylə uzaq tuta bilməz. Bu metod da taleyin oxlarına qarşı keçilməz bir zireh ola bilməz və əgər ağrı-acıların mənbəyi şəxsin vücudu olursa, onda bu metod ümumiyyətlə uğursuzluğa düçar olub heç bir işə yaramır.[8 - Xüsusi qabiliyyətlərin və həyati maraqların əməyə hansı tərəfə yönəlməyini diktə etmədiyi durumlarda, hər kəsə uyğun olan, professional, siravi iş Volterin müdrik öyüdünə əsasən öz yerini tuta bilər. Əməyin libidonun rasional sərfiyyatındakı önəmini qısa bir icmal içindəcə hərtərəfli şəkildə işıqlandırmaq və dəyərləndirmək mümkün deyil. Fərdi reallığa, ən azından reallığın aşkar bir parçasına- insan cəmiyyətinə ən çox bağlayan həyat tərzi əməkdir. Libidonun narsistik, aqressiv və erotik elementlərinin əsaslı hissəsini iş həyatına və onunla bağlı olan insani münasibətlərə köçürtmək imkanı əməyə böyük dəyər qatır, hansı ki, insan bunun əsasında cəmiyyət içində öz varlığını möhkəmlədir və ona haqq qazandırır. İstəklə seçilən, yəni vücud tərəfindən gücləndirilən instinktiv meyilləri sublimasiya yoluyla yararlı edən professional fəaliyyət xüsusi məmnunluq bəxş edir. Lakin bütün bunlara rəğmən, çox sayda insan iş fəaliyyətinə əməyə və həzzə aparan yol kimi dəyər vermir və instinktiv meyillərini doyurmaq üçün işləməkdənsə, digər həzz imkanlardan istifadə etməyə daha çox üstünlük verir. İnsanların böyük əksəriyyəti yalnızca məcburiyyətdən işləyir və ən ağır ictimai problemlər də işləməkdən duyulan bu təbii ikrahdan qaynaqlanır.]

Bu metodda, məmnuniyyət hissini daxili, psixi proseslərdə arayıb tapmaq məqsədilə xarici dünyadan qurtulmaq meyli aşkar şəkildə görünsə də, eyni özəlliklər digər bir metodda daha efektiv şəkildə ortaya çıxır. Həmin metodda isə reallıqla olan bağlantı daha da zəiflədilmişdir; məmnunluq hissi isə aldanışlar olduğu bilinən, fəqət reallıqdan sapsalar da, yaşanan həzzi azaltmasına izin verilməyən illüziyalardan alınır. Bu illüziyalar fantaziya bölgəsindən yaranır. Bu bölgə, vaxtiylə, reallıq duyğusunun inkişaf mərhələsində reallığın nəzarətindən çıxarılıb azad edilmiş və gerçəkləşməsi çətin olan arzuların təminatı üçün ayrılmışdır. Belənçi fantaziyalardan alınan həzzlər aləmində ilk sırada sənət əsərlərindən alınan həzzlər gəlir, hansı ki, sənətkarın sayəsində yaradıcı olmayan insanlar üçün də əlçatan olur.[9 - Z.Freyd. “Psixi prosesin iki prinsipinin formulə olunması” (1911) və “Psixoanalizə giriş barədə mühazirə”yə (1917) baxın.] Sənətin təsirinə açıq olan, onu dərk etməyə qabil olan insanlar üçün sənət, bir həzz mənbəyi və həyati təsəlli kimi nə qədər yüksək dəyərləndirilsə, yenə də azdır. Lakin sənətin bəxş etdiyi xəfif narkoz reallığın çətinliklərindən sadəcə qısamüddətlik qaçış imkanı yaradır və həqiqi səfalətmizi unutduracaq qədər güclü deyildir.

Digər bir üsul isə daha enerjik və əsaslı formada təsir göstərir. Bu üsula görə, reallıq yaşam üçün yararsızdır, bütün iztirablarımızın mənbəyi və yeganə düşmənimizdir və əgər hər hansı bir şəkildə xoşbəxt olmaq istəyiriksə, gərək onunla olan əlaqəmizi kəsək. Zahid dünyaya arxasını çevirir və onunla heç bir işinin olmasını istəmir. Ancaq insan daha artığını etmək, bu dünyanı yenidən formalaşdırmaq, onun dözül məz özəlliklərinin yerinə arzuladığı özəllikləri keçirərək real dünyanın yerinə yeni bir dünya qurmaq istəyə bilər. Xoşbəxt olmaqdan ötrü bu yola ümidsiz bir hiddətlə üz tutan insan, ümumən desək, heç bir şeyə nail ola bilməyəcək. Çünki reallıq onun imkanlarından çox güclüdür. Və o insan öz sayıqlamasını gerçəkləşdirmək yolunda əksərən köməksiz qalacağı üçün dəli olacaqdır. Lakin bu hal təsdiq edir ki, biz özümüz də hansısa dərəcədə paranoik kimi davranırıq, dünyanın bizə dözülməz gələn hansısa aspektini arzuladığımız kimi dəyişmək məqsədilə sayıqlamalarımızı reallığa daşıyırıq. Xeyli sayda insanın birlikdə, xoşbəxtlik təminatı əldə etmək və iztirablardan qorunmaq məqsədiylə hansısa sayıqlamanı reallığa tətbiq etməyə cəhd etdiyi durumlara xüsusi önəm vermək gərəkdir. Bəşəriyyətin dinləri də bu cür kütləvi aldanışlar hesab olunmalıdır. Təbii ki, kimsə bu cür aldanışa inanarsa və onu digər insanlarla paylaşarsa, onun sayıqlama, aldanış olduğunun əsla fərqinə varmaz.

İnsanların xoşbəxtliyə yetmək və ağrı-acılardan qurtulmaq üçün əl atdıqları bu metodlar siyahısının qüsursuz olduğunu sanmıram, üstəlik düşünürəm ki, bu material başqa cür də təsnif edilə bilər. Doğrudur, bir metod barədə danışmadım, ona görə yox ki, onu unutmuşdum, ona görə ki, onun barəsində irəlidə və digər bağlantıda danışacağam. Yaşamaq sənətinə dair həmin metodu məgər unutmaq olarmı? Sözügedən metod səciyyəvi özəlliklərin son dərəcə qəribə birləşməsi kimi nəzərə çarpır. Əlbəttə ki, onun da məqsədi insanı, belə deyək, Taleyin hökmranlığından azad etməkdir. Və bu metod zamanı həzz təminatı daxili psixi proseslər sahəsində yerini tapır, bunun üçünsə, bir az əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi libidonun yerdəyişməsindən yararlanma baş verir. Ancaq insan bu halda xarici dünyadan üz çevirmir, əksinə ondakı obyektlərə sarılır və xoşbəxtliyi bu nəsnələrə yönələn emosional münasibətdən alır. Əsasən yorğun və təslimiyyətçi bir hədəf olan “kefsizlikdən qaçmaq” da onun marağında deyil, əksinə bu hədəfə diqqət etmədən, pozitiv yüklü xoşbəxtliyə çatmağı hədəfləyən köklü, ehtiraslı cəhdlərə yönəlir. Və bəlkə də bu hədəfə digər metodların çatdığından daha uğurla çatır. Təbii ki, sevgini mərkəzə qoyan, bütün məmnunluğu sevmək və sevilməkdə arayan həyat tərzindən bəhs edirəm. Bu cür psixi münasibət tamamiylə təbii və gözləniləndir, çoxuna tanışdır; sevginin təzahür formalarından biri olan seksual sevgi bizə bənzərsiz həzz və məmnunluq hissinin ən intensiv təcrübəsini yaşatmış və beləliklə də xoşbəxtlik cəhdimizinin bir örnəyi olmuşdur. Buna görə də xoşbəxtliyi, onunla ilk dəfə qarşılaşdığımız yolda aramaqda inad göstərməkdən daha təbii nə ola bilər? Lakin bu yaşam metodunun da zəif tərəfi açıq-aşkar nəzərə çarpır; yoxsa ki heç kim xoşbəxtliyi, bu yolu boşlayaraq başqa yolda aramazdı. Məsələ burasındadır ki, əzablar qarşısında ən müdafiəsiz qaldığımız zaman sevdiyimiz zamandır; ən çarəsiz olduğumuz zaman isə sevdiyimiz nəsnəni ya da onun sevgisini itirdiyimiz zamandır. Lakin sevgi vasitəsiylə yetə biləcəyimiz xoşbəxtlik mövzusunu bir kənara ata bilmərik, bu mövzuda söylənəcək hələ çox şey var.

Buradan hərəkət edərək digər bir maraqlı faktla da- duyğularımızın və mühakimələrimizin qarşısına çıxan gözəlliklərdən- insan vücuduna xas olan formaların və jestlərin gözəlliyindən, təbiətə xas olan nəsnələrin və mənzərələrin gözəlliyindən, bədii və hətta elmi-texniki əsərlərin gözəlliyindən alınan həzzin həyatdakı xoşbəxtlik arayışına çevrildiyi məqamla- qarşılaşa və onu araşdıra bilərik. Həyatın anlamına dair bu estetik yanaşma bizi təhdidkar əzablardan kifayət qədər qoruya bilməsə də, hər halda çox itkinin əvəzini ödəyə bilir. Gözəllikdən alınan həzz bizim duyğularımıza məxsusi, xəfif bir kefləndiricilik bəxş edir. Gözəlliyin yararlı olub-olmadığını müəyyən etmək çətindir, onun bizim mədəniyyətimizdə praktik baxımdan zəruri bir yeri də görünmür, lakin yenə də biz həyatımızı onsuz təsəvvür edə bilmirik və sivilizasiya onsuz keçinə bilməz. Estetika elmi bu və ya digər predmetin bizə gözəl göründüyü, gözəl hiss edildiyi şəraitləri araşdırır, lakin gözəlliyin mənşəyi və təbiəti barədə heç bir izah verməyib və bu uğursuz vəziyyət də, adətən olduğu kimi, bol miqdarda gurultulu və boş sözlərlə ört-basdır edilib. Çox təəssüf ki, psixoanalizin də gözəllik haqda söyləyəcəyi çox fikri yoxdur. Lakin bəlli bir qənaət kimi bunu söyləmək olar: gözəllik seksual hissiyyat sahəsindən törəyib. Gözəllik sevgisini, hədəf baxımından cilovlanıb qarşısı alınan impulsun mükəmməl bir örnəyi hesab etmək olar. “Gözəllik” və “cazibə, təhrik” mənşəcə seksual obyektin özəllikləridir. Görünüşcə hər zaman təhrikedici efekt göstərən cinsi orqanların, demək olar ki, heç zaman gözəl sayılmaması qəribədir. Gözəllik keyfiyyəti ikinci dərəcəli bəlli cinsi əlamətlərə aidmiş kimi görünür.

Dediklərimin natamamlığına baxmayaraq bu araşdırmamızı sona çatdıracaq bəzi qeydlər etməyə cəsarət göstərəcəyəm. Həzz prinsipinin xoşbəxt olmağımız üçün bizə qəbul etdirdiyi proqramın gerçəkləşməsi o qədər də inandırıcı deyil, ancaq buna baxmayaraq insan bu proqramı müəyyən bir formada gerçəkləşdirməyə yaxınlaşmaq üçün səy göstərməkdən vaz keçməməlidir; heç vaz keçə bilməz də. Bundan ötrü çeşidli yollara baş vurmaq olar; ya hədəfin pozitiv aspekti, yəni həzz almaq, ya da neqativ aspekti, yəni narazılıqdan qaçmaq ön planda tutula bilər. Bu yolların heç biriylə arzu etdiklərimizin hamısına birdən qovuşa bilmərik. Mümkünlüyünə inanıb qəbul etdiyimiz mülayim ölçülü xoşbəxtlik, individual libidonun rasionalizə olunmasıyla bağlı problemdir. Bu mənada istisnasız hər kəsin xoşbəxtlik arayışına kömək ola biləcək, hər kəsin həyatına tətbiq oluna biləcək qızıl bir qayda, yaxud universal məsləhətlər yoxdur; hər kəs hansı yolla xilas olacağını, hansı yolla xoşbəxt olacağını gərək özü özüyçün aydınlaşdırsın. Bu halda insanın seçiminə yol göstərmək üçün müxtəlif faktorlar dövrəyə girəcək. Burada önəmli olan, həmin insanın dış dünyadan nə qədər gerçək həzz ummaq imkanına malik olduğu, dış dünyadan azad olmağa hansı dərəcədə hazır olduğu və son olaraq da, dış dünyanı öz arzularına uyğun olaraq dəyişdirməkdən ötrü lazım olacaq gücün nə qədərinə malik olduğudur. Bu nöqtədə, xarici şərtlərin necəliyindən başqa fərdin psixi quruluşu da önəmli rol oynayacaq. Əsas etibariylə erotizmə meyilli olan insan birinci yerə digər insanlarla quracağı emosional münasibətləri qoyacaq; özünəyetərli narsist isə özünün əsas həzz mənbəyini psixi həyatının daxili proseslərində arayacaq; fəaliyyətə meyilli insan isə öz gücünü sınaya biləcəyi xarici dünyadan vaz keçməyəcəkdir. Bu tiplərin ikincisinə gəldikdəsə, onun öz maraqlarını hansı tərəfə yönəltməsi, istedadının və qabiliyyətlərinin növündən və instinktlərinin nə qədərini sublimasiya edə biləcəyindən asılı olaraq müəyyənləşəcək. Hər ekstrimal seçim insanı, seçmiş olduğu yaşam metodunun yetərsiz qaldığı yerlərdə ortaya çıxacaq təhlükələrlə üz-üzə qoyaraq cəzalandıracaqdır. Necə ki, ehtiyatlı biznesmen bütün kapitalını bircə sahəyə yatırmaqdan yayınırsa, həyat bilgəliyi də bizə məsləhət verir ki, bütün meyillərimizin doyurulmasından doğan həzzin hamısını sadəcə bircə cəhdin bizə bəxş edəcəyini gözləməyək. Bir metodun uğurlu olacağı heç bir zaman mütləq deyil, çünki bir metodun uğurla həyata keçməsi xeyli sayda faktorun bir araya gəlməsindən, bəlkə də ən əsası, şəxsi psixi quruluşun öz funksiyalarını həzz almaq məqsədilə çevrəsinə uyğunlaşdıraraq, bu çevrədən yararlanmağı nə qədər bacaracağından asılıdır. Xüsusən də əlverişsiz libido quruluşuna sahib olan və həzz almaq üçün zəruri olan libido strukturunu düzgün şəkildə yeniləməyi bacarmayan insan özünün xarici vəziyyətindən çətinliklə xoşbəxtlik əldə edə biləcək, ələxsus da çətin problemlərlə qarşı-qarşıya qaldıqda. Ona ən azından əvəzləyici məmnunluq vəd edən sonuncu yaşam metodu isə nevrotik pozğunluğa qaçışdır; bu qaçış da adətən gənc yaşlarda gerçəkləşdirilir. Xoşbəxt olmaq səylərinin fiaskoya uğradığını daha yuxarı yaşlarda görənlər isə xroniki kefləndirici sərxoşluqdan həzz alaraq təsəlli tapır, ya da çarəsiz bir üsyan olan psixoza sığınırlar.[10 - Yuxarıdakı açıqlamalara dair bir boşluğu doldurmaq üçün əlavə etməliyəm ki, insanın xoşbəxtliyə yetmək imkanları, narsisizmin obyektə yönəlik libidoyla olan münasibəti nəzərə alınmadan araşdırılmamalıdır. Öz daşıyıcısına yönəlməyin rasional libido üçün hansı önəm daşıdığını öyrənməyimiz zəruridir [1931-ci ildə əlavə olunmuş qeyd].]





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/zigmund-freyd/m-d-niyy-tin-sancilari-68341979/) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



notes



1


“Liluli” [1919, 1923] – “Ramakrişnanın həyatı” (1929) və “Vivekanandanın həyatı” (1930) adlı kitabların işıq üzü görməsindən sonra, mətndə barəsində söhbət açdığım dostumun Romen Rollan olduğunu gizlətməyimə gərək qalmadı [qeyd 1931-ci ildə əlavə edilib]




2


D. Kristian Qrabbe, “Hannibal”: “Bəli, bu dünyadan düşəcək deyilik. Əbədiyyən burdayıq”.




3


Bu mövzuyla bağlı, Ferençinin “Gerçəklik duyğusunun inkişaf mərhələri” kitabındakı (1913) çoxsaylı araşdırmalarına və P.Federnin məqalələrinə (1926, 1927 və sonrakılara) baxın.




4


Mənbə kimi “The Cambridge Ancient History”rəhbərliyiylə Hyu Lastın “Romanın qurulması”ndan istifadə edilmişdir.




5


Höte, “Yumuşaq epiqramlar”, IX (Poetik irs).




6


Bunu daha kiçildilmiş tərzdə Vilhelm Buşun “Mömin Yelena”sında görürük: “Dərdi olanın likörü də vardır” (“Wer Sorgen hat, hat auch Likör”).




7


Höte hətta xəbərdarlıq edir: “Ard-arda gələn gözəl günlər qədər dözülməz olan heç nə yoxdur”.




8


Xüsusi qabiliyyətlərin və həyati maraqların əməyə hansı tərəfə yönəlməyini diktə etmədiyi durumlarda, hər kəsə uyğun olan, professional, siravi iş Volterin müdrik öyüdünə əsasən öz yerini tuta bilər. Əməyin libidonun rasional sərfiyyatındakı önəmini qısa bir icmal içindəcə hərtərəfli şəkildə işıqlandırmaq və dəyərləndirmək mümkün deyil. Fərdi reallığa, ən azından reallığın aşkar bir parçasına- insan cəmiyyətinə ən çox bağlayan həyat tərzi əməkdir. Libidonun narsistik, aqressiv və erotik elementlərinin əsaslı hissəsini iş həyatına və onunla bağlı olan insani münasibətlərə köçürtmək imkanı əməyə böyük dəyər qatır, hansı ki, insan bunun əsasında cəmiyyət içində öz varlığını möhkəmlədir və ona haqq qazandırır. İstəklə seçilən, yəni vücud tərəfindən gücləndirilən instinktiv meyilləri sublimasiya yoluyla yararlı edən professional fəaliyyət xüsusi məmnunluq bəxş edir. Lakin bütün bunlara rəğmən, çox sayda insan iş fəaliyyətinə əməyə və həzzə aparan yol kimi dəyər vermir və instinktiv meyillərini doyurmaq üçün işləməkdənsə, digər həzz imkanlardan istifadə etməyə daha çox üstünlük verir. İnsanların böyük əksəriyyəti yalnızca məcburiyyətdən işləyir və ən ağır ictimai problemlər də işləməkdən duyulan bu təbii ikrahdan qaynaqlanır.




9


Z.Freyd. “Psixi prosesin iki prinsipinin formulə olunması” (1911) və “Psixoanalizə giriş barədə mühazirə”yə (1917) baxın.




10


Yuxarıdakı açıqlamalara dair bir boşluğu doldurmaq üçün əlavə etməliyəm ki, insanın xoşbəxtliyə yetmək imkanları, narsisizmin obyektə yönəlik libidoyla olan münasibəti nəzərə alınmadan araşdırılmamalıdır. Öz daşıyıcısına yönəlməyin rasional libido üçün hansı önəm daşıdığını öyrənməyimiz zəruridir [1931-ci ildə əlavə olunmuş qeyd].