Книга - Minima Moralia

Minima Moralia
Theodor W. Adorno


Theodor W. Adorno nun şah əsəri sayılan “Minima Moralia” 1951-ci ildə nəşr olunub. Müəllif bu kitabında, demək olar ki, onu maraqlandıran bütün mövzuları – fəlsəfi məsələləri, gündəlik həyat, siyasət, ədəbiyyat və musiqi, faşizm, irqçilik, hakimiyyət, fəhlə hərəkatının tarixi və başqa problemləri – diqqət mərkəzinə gətirmiş və öz baxış süzgəcindən keçirmişdir. Kitab qısa fraqmentlər şəklində yazılıb. Kitabın iç yarımbaşlığı Zədələnmiş Yaşam Haqqında Düşüncələr adlanır. Bu yarımbaşlıq həm Adorno nun şəxsi tarixini açıqlamaq həm də o tarixlərdən etibarən formalaşmağa başlamış olan ictimai həyatı ortaya qoymaq baxımından olduqca mənalıdır. Modern həyat yadlaşma nəticəsində zədələnmişdir və başqa yandan Adornonun Nasist iqtidarı zamanı sürgündə, yəni fərdi anlamda da ayrıca olaraq zədələnmiş bir həyatı vardır. Fraqmentlər, həm bu ümumi həm də özəl tarixi izləyərək oxuna bilər. Adorno nun öz sözüylə desək, bu kitab çoxdan unudulmuş olan düzgün yaşamaq qaydaları haqqındadır. Bu baxımdan kitab yeri gələndə ümidli axtarışları dilə gətirir və yeri gələndə də bədbin və kədərli bir çıxılmazlığı nəzərə çarpdırır. Bir çox başqa arqument və təklifin olmasıyla birlikdə, Adorno nun bütün tənqidlərini və dəyərləndirməsini kitabdakı bu sözlərilə ortaya qoymaq mümkündür: Yanlış yaşam doğru yaşanmaz Minima Moralia, eksiztensializm və psixoanaliz kimi bir sıra düşüncə sistemi ilə yanaşı olaraq; Kant, Nietzsche, Heidegger kimi bir çox mütəfəkkirlə aparılan tənqidi dialoqun məhsuludur. Kitabda şəxsi məsələlərdən ümumi tarixə və mövzuyla bağlı bütün sistemlərə uzanan bir açıqlama üslubundan istifadə edilir və buradan çıxan nəticələr fəlsəfi yöndə inkişaf etdirilir.

Bundan əvvəl Alatoran Yayınlarında Theodor W. Adorno nun “Avtoritar Şəxsiyyətin Necəliyi” (2016) əsəri çap olunmuşdur.





Theodor W. Adorno

Minima Moralia



Zədələnmiş yaşam haqqında düşüncələr





Maks üçün,

Təşəkkür edərək və vəd verərək







BIRINCI HISSƏ

1944


Yaşam yaşamır

    (Ferdinand Kürnberger)




1


Marsel Prust üçün – İstedad, yaxud zəiflikləri ucbatından sənətçi, yaxud mütəfəkkir olaraq “intellektual” fəaliyyətlərə baş vuran varlı ailə uşaqları tezliklə anlayırlar ki, həmkar adlandırdıqları şəxslərlə yola getmək heç də asan deyil. Məsələ təkcə onların müstəqilliklərinin qısqanılması, niyyətlərinin ciddiliyindən şübhələnilməsi, yaxud da hakim güclərin gizli nümayəndələri kimi görünmələrində deyil. Bu cür şübhələr dərinköklü hiddəti əks etdirsə də, çox vaxt haqlı çıxır, lakin gerçək müqavimətin qaynağı başqa yerdədir. Günümüzdə zehni mövzularla məşğulluğun özü belə “praktik”ləşib, ciddi iş bölgüsü, departamentləri və giriş məhdudiyyətləri olan ticari bir fəaliyyət halına gəlib. Pul qazanmağın gətirdiyi alçalmadan iyrəndiyi üçün intellektual fəaliyyəti seçən varlı ailə uşağı isə zehni fəaliyyətin bu cür ticariləşməsi gerçəyi ilə heç cür barışmır və buna görə də cəzalandırılır: “Peşəkar” olmadığı üçün, öz işini nə qədər yaxşı bilsə də, rəqabətçi iyerarxiyada onu həvəskarlar sinfinə yerləşdirəcəklər və əgər karyerada yüksəlmək istəsə, ən qatı mütəxəssislərdən daha qətiyyətlə parlamaq, öz sahəsinin içinə daha çox həbs olunmaq məcburiyyətindədir. Varlı ailə uşaqlarına qarşı ən çox qəzəb oyandıran şey maliyyə durumlarının yaxşı olması ilə əlaqədar müəyyən həddə qədər gerçəkləşdirə bildikləri iş bölgüsünü arxa plana atmaq istəkləridir. Bu istək cəmiyyətin ona dayadığı işləmləri yerinə yetirməyə çox da könüllü olmadığının sübutudur. Avtoritar yetərlilik anlayışı isə bu cür qəribə davranışlara qarşı çox amansızdır. Düşüncə mütləq departamentləşdirilməlidir. Və düşüncənin departamentləşdirilməsi rəsmi bir sözləşməyə bağlı qalmadan mövcud olan zehni fəaliyyətin aradan qaldırılmasıdır. Bunu həyata keçirmək çox da çətin deyil, çünki gördüyü işdən zövq alaraq belə iş bölgüsünü inkar etmiş şəxs bu işin standartları nöqteyi-nəzərindən bəzi boşluqlar buraxacaqdır – öz üstünlüyü ilə əlaqəsi olmayan boşluqlar. Beləcə, sistem də davam etdirilmiş olur:bəziləri başqa cür yaşaya bilməyəcəkləri üçün oyuna qatılmağa məcbur qalırlar, başqa cür yaşamağı bacaranlar isə oyuna qatılmaq istəmədikləri üçün kənarda saxlanılırlar. Müstəqil maariflənmənin tərk etdiyi sinif özünün tələblərini qaçaqların sığındığı sahənin içindən irəli sürərək intiqamını alır.




2


Gül-çiçəkli təpəcik (1) – Valideynlərimizlə münasibətlərimiz ağır böhran içərisindədir. İqtisadi gücsüzlük bir vaxtlar sahib olduqları heybətli, qorxuducu avtoritarizmi onların əlindən alıb. Bizə zorla qəbul etdirməyə çalışdıqları reallıq prinsipinə (2), asan təslim olmayanlar qarşısında dərhal qəzəbə çevrilən ciddilik və ayıqlığa üsyan etmişdik. İndiysə gənc olduğunu iddia edən, amma bütün reaksiyalarında qocalardan daha müdrik, daha qartımış bir nəsil görürük qarşımızda – qaşqabaqlı, avtoritar, dayanıqlı gücünü heç bir toqquşmaya girmədən öz iradəsi ilə təslim olmağından alan bir nəsil. Bəlkə, tarixin hər dövründə insanların hiss etdiyi bir şeydir: atalar nəslinin fiziki gücü azaldıqca onların hakimiyyəti də aşınıb gücsüzləşir, eyni zamanda, cavan nəsil də özlərindən daha cavan nəslin nəfəsini kürəklərində hiss etməyə başlayır. Düşmənçilik ziddiyyətləri ilə bölünmüş bir cəmiyyətdə nəsillər arasındakı münasibət dibdəki zorakı gücün varlığını gizlədə bilməyən rəqabət münasibətidir. Günümüzdə bu proses Edipin çaşqınlığından qaynaqlanan yox, qəsdən ata qatilliyini şərtləndirən modelə tərəf istiqamətlənməkdədir. Nasistlərin simvolik qəddarlıqlarından birində xeyli qoca öldürülmüşdü. Belə bir mühit valideynlərimizlə aramızda gecikmiş, ancaq aldanışdan uzaq qarşılıqlı anlayışın yaranmasına şərait yaradır – eynilə məhkumlar arasında olan anlayış kimi. Bu gecikmiş anlayışı kölgələyən yeganə şey keçmişdə, hələ də müəyyən qədər güclü olduqları dövrdə bizə etdikləri köməyin, göstərdikləri şəfqətin oxşarını indi özümüz də gücsüz olduğumuz üçün onlara göstərə bilməyəcəyimiz hissi qarşısında qorxuya düşməyimizdir. Onlara tətbiq olunan zorakılıq onların bizə tətbiq etdikləri zorakılığı unutmağımıza səbəb olur. Əl atdıqları rasionallıqlar, şəxsi mənfəətlərini ümumi mənfəət kimi təmizə çıxarmaq üçün dedikləri yalanlar belə onlarda həqiqətə çatmaq istəyən meyillənmə olduğunu, hər cür şübhəyə qarşı aşılanmış uşaqlarının könül rahatlığı ilə inkar etdiyi ziddiyyəti açmağa çalışdıqlarını göstərir. Yaşlı nəslin çürümüş, əsassız, nüfuzsuz düşüncələri belə sonrakıların parıltılı axmaqlığından daha faydalı müzakirə mühiti təqdim edir bizə. Qocalarımızın nevrotik qəribəlikləri, mənəvi şikəstlikləri belə bu xəstə sağlamlıqla, qayda halına gətirilmiş uşaqyanalıqla müqayisə edildikdə möhkəm xarakterlilik, humanist cəhdlər nəticəsində qazanılmış xüsusiyyət olaraq görsənir. Bax onda dəhşətlə anlayırıq: əvvəllər dünyanı təmsil etdiyi üçün ailəmizlə toqquşarkən, əsasən, şər bir dünyaya qarşı daha şər dünyanın nümayəndəliyini edirmişik. Burjua ailəsini aşmağa istiqamətlənən apolitik cəhdlər əksərən onun da daha çox qol-qanad açmasına şərait yaradır; bəzən də cəmiyyətin lənətlənmiş çoxalma hüceyrəsi olan ailə eyni vaxtda fərqli bir cəmiyyətə çatmaq üçün göstəriləcək ən əzmli cəhdlərin ən bəsləyici hüceyrəsi kimi görsənir. Ailə tarixə çevrilməkdədir, ancaq sistem mövcudluğunu qoruyarkən ailə ilə birgə sistemin ən təsirli orqanı yox, fərdi təzyiq altında saxlasa belə, onu gücləndirən, hətta bəlkə onu yaradan müqavimət də itirilir. Ailənin süqutu müxaliflik güclərini də iflic edir. İnkişaf edən kollektivist sistem sinifsiz bir cəmiyyətin karikaturasıdır. O, burjuaziya ilə birgə bir vaxtlar ana sevgisindən güc alan Utopiyanı da yoxa çıxarmaqdadır.




3


Suda balıq – İnhisarçı sənayenin hər şeyi cənginə alan paylama mexanizmi ilə yerini itirən mübadilə sferası bu çöküşdən sonra özünün qəribə bir ikinci həyatına qovuşdu. Vasitəçi işlərin iqtisadi özülləri tükənərkən milyonlarla insanın şəxsi həyatı agentlik və dəllalların yaşamına çevrildi. Bütün şəxsi həyat ortada real hansısa iş olmadığı halda hər yönündən alqısatqı fəaliyyətini xatırladan prosesin içinə sovruldu. İşsizin-dən məmuruna, investisiyalarını təmsil etdiyi şəxslərin hər an qəzəbinə tuş gələcək ictimai xadimlərə qədər bütün bu təlaşlı adamlar hər yerdə hazıra nazir olduğunu düşündükləri qanunların icra gücünə ancaq həmrəylik, zəhmətkeşlik, faydalılıq və bəzirganlıqla yaranacaqlarına inanırlar; tezliklə münasibət olmayan heç bir əlaqə, mötəbərliyinə inanılmayan heç bir arzu qalmayacaq. Vasitəçilik və dövriyyə kateqoriyası olan əlaqələr sistemi, əslində, dövriyyənin əsl mənbəyi olan bazardan daha çox qapalı və inhisarçı iyerarxiyalar içərisində təşəkkül etmişdir. Ancaq indi bütün cəmiyyət iyerarxiyalaşdığı üçün, keçmişdə, heç olmasa, azadlığın görüntüsünün olduğu hər yerdə bu çirkli münasibətlərin törədiyini görürük. Sistemin məntiqsizliyi həm fərdin iqtisadi taleyində, həm də parazitlik psixologiyasında öz əksini tapır. Əvvəllər – iş və şəxsi həyat arasında çox günahlandırılan burjua ixtisaslaşmasına (o ixtisaslaşma ki, indi onun yoxa çıxmasına sevinəkmi, kədərlənəkmi, bilmirik) oxşayan nələrinsə mövcud olduğu dövrdə – şəxsi həyatda praqmatik məqsədlər güdən adama xalis əsil-nəcabətsiz biri kimi baxılardı. Günümüzdə isə müəyyənləşdirilmiş niyyət olmadan şəxsi fəaliyyətlərə girmək tərbiyəsizlik, “özgəlik”, hətta bəzən “həyasızlıq” hesab olunur. İndi məqsədyönlü olmamaq günahlandırılan bir vərdişdir. Hər şey talandan ibarətdir və bu talanda başqalarına kömək edilməsinə ancaq qarşılığında nəyinsə istənilməyi şərtiylə icazə verilir. Milyonlarla insan peşələrinin yoxa çıxmasından özlərinə yeni peşə yaradır. Bunlar yaxşı insanlardır, hamıyla qaynayıb-qarışan, hamının sevdiyi zərərsiz insanlar, hər növ rüsvayçılığı humanist tolerantlıqla bağışlayan və standartlaşmamış hər cəhdi də dərhal emosionallıq kimi damğalayan insanlar. Hakimiyyətin bütün dəhlizlərini, bütün giriş-çıxışını bilən, ən gizli niyyətləri əvvəldən hiss edən və könüllü təxribatçılığı öz üzərlərinə götürən, güzəranlarını bundan çıxaran insanlar. Bu insanlara istənilən siyasi düşərgədə, hətta sistemin inkarınınnəzərdə tutulduğu və bu səbəbdən də özünəməxsus zəif və zərif konformizmin yayıldığı müxalif düşərgədə belə rast gəlmək olar. Müəyyən bir alicənablıqla – başqalarının işlərinə göstərdiyi mehriban qayğılarla – simpatiya qazanırlar çox zaman. Onların alicənablıqları spekulyasiyaya çevrilmiş alturistlikdir. Hər mövzuda istedadlıdırlar. Hətta eşqdə də. Ancaq eşqə inanmazlar. Xəyanət edərlər, amma xəyanətləri instinktdən qaynaqlanmaz, prinsip etibarı ilə xəyanət edərlər. Özlərini başqalarının malı kimi görməmək üçün, özlərini mənfəət kimi dəyərləndirmək üçün xəyanət edərlər. Ağılla aralarında çəkmə-itələmə münasibəti var – dostluq və nifrət münasibəti. Düşüncəli adamlar üçün həm təhrikedici mövzu, həm də onların ən böyük düşmənləridirlər. Çünki müqavimətin ən axırıncı barrikadalarına gizlincə yol taparaq mexanizmin tələblərindən hələ də özünü qoruya bilənləri çirkləndirənlər də onlardan başqası deyil. Gecikmiş fərdiyyətçilikləri fərdin son qalıqlarını da zəhərləməkdədir.




4


Nəhayət, dinclik – Bir qəzetdə bir iş adamı barədə yazılmış nekroloqda bir cümlə gözə batırdı: “Vicdanının rahatlığı ürəyinin xeyirxahlığı ilə yarışırdı.” Kədərli dostların belə vəziyyətlərdə istifadə olunan təntənəli üslubla müraciət etdikləri çərənçilik xeyirxah ürəkli mərhumun vicdani qayğıdan məhrum olduğunun belə bir dil sürüşməsilə ifadəsi cənazə karvanını ən kəsə yolla həqiqətin meydanına çatdırır. Əgər yaşı ötmüş bir şəxs son illərində çatdığı qeyri-adi dinc ruh halından ötrü təriflənməkdədirsə, onun həyatının “şərəfsizliklər” seriyası olduğuna hökm verə bilərik. O, təbiətinin həyəcanlanma cəhətini bir kənara tolazlamış şəxsdir. Vicdan rahatlığı xeyirxah ürəklilik olaraq təqdim olunmaqdadır. Hər şeyin günahını bağışlayan, çünki hər şeyi lazım olandan daha yaxşı başa düşən birisinin xeyirxah ürəkliliyi. Şəxsin öz günahları ilə başqalarınkılar arasındakı haqq-hesabı, yarışı daha əvvəl başa vuranın xeyrinə olan nəticə ilə bağlanılır. İnsan bu qədər uzun yaşadıqdan sonra kimin kimə necə bir pislik etdiyini ayırmaq bacarığını da itirmiş olur. Bəşəri səhvlik kimi mücərrəd bir anlayışın işığında hər cür real məsuliyyət də silinir. Şərəfsizliyin cisimlənmiş halı olan şəxs özünü ədalətsizliyin qurbanı kimi təqdim edir: Cavan oğlan, hələ çox naşısan, dünyanın iç üzündən xəbərin yoxdur..... Di gəl ki, sakitliyə və mehriban tövrlərə hələ orta yaşlarında çatanlar da bu cür dinclikdən beh almaqdadırlar. Xəbis olmayan şəxsin həyatında gördüyümüz şey sakitlik yox, əksinə, xüsusilə çılpaq və bakir qatılıq və dözümsüzlükdür. Lazımı obyekti tapa bilməyən sevgisi özünü ancaq səhv obyektə duyduğu nifrətlə ifadə edə bilər ki, bu da axırda onun nifrət etdiyi şeyə çevrilməsinə səbəb olur. Burjuaziya isə insanlara qarşı tolerantdır. Burjuaziya insanları olduqları kimi sevir, çünki onların ola biləcəyi şeylərdən nifrət edir.




5


Allah razı olsun, həkim (1) – Ziyansız heç nə qalmayıb. Kiçik zövqlər, düşünmə məsuliyyətindən azadə olduğunu hesab etdiyimiz həyat işarələri indilərdə ancaq dikbaş axmaqlığı, inadçı korluğu əks etdirməklə kifayətlənməyib, öz zidlərinə də köləlik edir. Çiçəklərin üstünə düşən dəhşət kölgəsi dərk olunmadığı anda baharın özü belə yalana çevrilir, “necə də gözəl” kimi məsum bir ifadə belə ürək bulandıracaq qədər çirkin bir mövcudluğun bəhanəsi olur. İndi dəhşətli olanı görən, ona tab gətirən və mənfiliyin təsəllisiz şüuru içində yenə də daha yaxşı dünya ehtimalına sadiq qalan baxışdan başqa gözəllik və təsəlli yoxdur. İndi hər növ təbii, spontan davranışlardan, hər cür istiqanlılıqdan şübhələnmək lazımdır, çünki bu mövcud olanın daha üstün gücü qarşısında lazımından artıq elastik bir hərəkət mənasına gəlir. Qədimdə təkcə qədəh toqquşdurma səhnələrində özünü göstərən və sərbəstliyin dibdə qalan pisniyyət mənası indi dostyana hislərə də qarışıb. Qatarda təsadüfi söhbətdə xülasəsinin cinayət olduğunu bildiyimiz halda mübahisədən qaçmaq üçün təsdiqlədiyimiz bir neçə söz belə bizi çoxdan xəyanətin ağuşuna çəkib; heç bir düşüncə ünsiyyətdən kənarda qala bilməz, onu səhv yerdə səhv bir uzlaşma içində dilə gətirmək isə onun doğruluğunu inkar etməkdir. İzlədiyim hər kino, bütün ayıqbaşlılığıma baxmayaraq, məni daha da axmaqlaşdırır, şərə daha da yaxınlaşdırır. Rahat ünsiyyət qabiliyyəti də soyuq dünyamızda hələ də bir-birimizə isinişə biləcəyimiz illuziyasını yaratmaqla ədalətsizliyin əlbirinə çevrilir. Heç bir məqsəd olmadan deyilib keçilmiş şirin sözlər və təsadüfi cavablar müraciət olunan şəxsə edilən güzəştlərlə onun hər müraciətdə təkrar-təkrar alçalmasına səbəb olaraq susqunluğun davamiyyətinə qulluq edir. Şirindilliliyin və istiqanlılığın içində gizli bir forma kimi mövcud xəbis prinsip özünün əsil vəhşiliyini bərabərlikçi təfəkkürdə göstərir. Təvazökarlıq və alçalma eynidir. Əzilənlərin zəiflikləriylə ayaqlaşarkən, əslində, bu zəifliklərdə avtoritarlığın ilk şərtini təsdiqləmiş və avtoritarlığın tətbiqi üçün məcburi olan despotluğu, laqeydliyi və zorakılığı özümüzdə inkişaf etdirmiş oluruq. Əgər bu gün alçalma jesti kənara atılıbsa və meydanda görsənən təkcə uyğunlaşma və qaynaşmadırsa, bunun bircə səbəbi var:hakimiyyətin bu qüsursuz gizliliyi onun inkar etdiyi sinfi münasibətlərin daha da amansızca davam et-dirilməsi üçündür. İndi intellektual üçün az da olsa, həmrəylik göstərməyin tək yolu zülmət bir tənhalıqdır. Hər növ əlbirlik, cəmiyyət içində qaynaşma bütün humanist meyarı insanlıqdan kənar şərtlərin sakitliklə təsdiqlənməsini örtən maskadır. Əsil bölüşülməli olan isə insanların çəkdikləri əzablardır. Onların həzz və əyləncələrinə tərəf atılmış ən xırda addım əzablarının daha da artmasına səbəb olacaqdır.




6


Anti-tezis – İnsanlara qarşı məsafəli davranan şəxsi gözləyən bir təhlükə var: özünün başqalarından daha yaxşı olduğunu düşünmək və cəmiyyətə tuşladığı tənqidi özünün şəxsi mənafeyini gizlədən ideologiya kimi istimar etmək. Öz həyatını düzgün bir mövcudiyyətin zəif və aciz obrazına uyğun qurmağa cəhd edərkən obrazın həm zəifliyini, həm də heç vaxt həqiqi həyatın yerini tuta bilməyəcəyini yadından çıxarmama-sı lazımdır. Ancaq içindəki burjuanın sanballılığı onun belə bir əqidəyə sadiq qalmağını çətinləşdirməkdədir. Məsafə saxlayan müşahidəçi də aktiv iştirakçı qədər dünyaya qarışmış haldadır; birincinin yeganə üstünlüyü bunu bilməyindən və hər cür məlumatın verə biləcəyi kiçik, dar azadlıqdan ibarətdir. İş dünyasından uzaqlığı da yenə o dünyanın ona bəxş etdiyi imtiyazdır. Cəzb olunma və itələnmə jestinin inkar etdikləri dünyanın bəzi xüsusiyyətlərini daşımasının səbəbi də budur. Bu şəxs özündə burjuanınkından fərqləndirilməyəcək soyuqluq yaratmalıdır. Monadoloji prinsip etiraz edərkən belə hakim universalı içində daşımaqdadır. Prust fotolarda bir hersoqun babasıyla orta sinifdən yəhudinin babasının aralarındakı cəmiyyətdaxili status fərqini unutduracaq qədər bir-birlərini xatırlatdığını deyirdi. Bu müşahidə, əslində, daha böyük areallar üçün də səciyyəvidir. Bir dövrün həmrəyliyi fərdi mövcudluğun xoşbəxtliyini, hətta mənəvi cövhərini təşkil edən bütün fərqləri obyektiv olaraq silib yoxa çıxarma gücünə sahibdir. Təhsilin geriləməyindən söhbət açırıq. Halbuki, diqqətlə baxsaq, Yakob Qrimminki, yaxud Baxofeninkiylə (2) müqayisə edildikdə, öz yazılarımıza da sənaye mədəniyyətini xatırladan bəzi üslubi səciyyələnmələrin bizdən xəbərsizcə qarışdığını görə bilərik. Artıq latın və yunan dilini Volf, yaxud Kirçhoff qədər (3) yaxşı bilmirik. Mədəniyyətin təkrarən cəhalətə çevrildiyini qeyd edir, ancaq özümüz də məktub yazmaq sənətini unudur, Jan Poldan (4) bir mətni müəllifin öz dövründə oxunacağı kimi oxuma qabiliyyətini itiririk. Həyatın despotlaşmasına, vəhşiləşməsinə baxıb diksinir, ancaq obyektiv olaraq əlaqələndirici bir əxlaqdan məhrum olduğumuz üçün hər addımda humanist dəyərlər nöqteyi-nəzərindən barbarca görsənən, hətta yaxşı ailələrin şübhəli dəyərləri nöqteyi-nəzərindən belə yersiz sayılan davranışların, danışıqların içində tapırıq özümüzü. Liberalizmin süqutuyla birgə burjuaziyanın ümdə prinsipi olan rəqabət də, aşılmaq bir yana, ictimai prosesin obyektivliyindən kənara çıxaraq bu prosesin toqquşan və ayrılan atomlarının komplektləşməsinə və beləliklə də, onun antropologiyasına qarışmışdır. Həyatın istehsal prosesindən asılılığa salınması bizim üstün iradə və seçimimizin nəticəsi saymağa meyilli olduğumuz təklik və təcridimizin oxşarını hamıya alçalma olaraq göstərməkdədir. Xırda maraqlardan danışdıqda isə hər fərdin özünü bütün digərlərindən daha yaxşı hesab etməsi düşüncəsi eynilə başqalarına bütün alıcıların cəmi kimi daha çox dəyər verilməsini tələb edən düşüncə olaraq burjua ideologiyasının komponentidir. Köhnə burjua sinfinin süqutundan bəri bu hər iki düşüncə həm burjuaziyanın sonuncu düşmənləri, həm də sonuncu burjualar olaraq intellektualların zehnində bir növ ikinci həyat yaşamaqdadır. İntellektuallar mövcudiyyətin çılpaq təkrar istehsalı qarşısında düşünməyə can atmaqla seçilmiş bir qrup kimi davranır, ancaq işi yarım qoymaqla bu seçilmişliyin boşluğunu da elan etmiş olurlar. Şəxsi mövcudiyyət insana yaraşan mövcudiyyətə (varoluş) oxşamağa çalışmaqla ona xəyanət edir, çünki oxşarlığı ümumi realizə imkanından məhrum etməkdədir Bunu da unutmayaq ki, bu realizənin özü indi müstəqil düşüncəyə həmişəkindən daha çox möhtacdır. Bu ziddiyyətdən xilas olmaq mümkünsüzdür. Yeganə məsul davranış forması bu ola bilər: özümüzün fərdi mövcudiyyətimizi ideologiyaya çevirməkdən çəkinmək və şəxsi həyatımızı da ən təvazökar, ən iddiasız və ən sakit şəkildə yaşamaq. Bunu isə yaxşı tərbiyənin və yüksək intellektin zərurəti olaraq yox, bu cəhənnəmdə hələ ala biləcəyimiz nəfəsin utancından ötrü etməliyik.




7


They, The people (1) – İntellektuallar daha çox bir-biriləriylə qapışdıqları üçün özlərinin insanların digər qruplarından daha xəbis olduqları fikrinə qapıla bilər. Ancaq bu, bir illuziyadır. Bir-birilərini tanıdıqları mühit mühitlərin ən rüsvayçısı, ən şərəfsizidir. Rəqabət içində olan minnətçilərin mühiti. Buna görə də onlar həmişə bir-birilərinə ən pis cəhətlərini göstərməyə məcburdurlar. Başqaları isə, ən birinci intellektualın həmişə heyranlıqla haqqında danışdığı sadə vətəndaşlar isə onu satmağa nəyisə olan, eyni zamanda, müştərilərin özünün qadağan olunmuş ərazisinə girməsindən ehtiyatlanmayan bir şəxs olaraq görürlər. Maşın ustası, yaxud ofisiant qız. Bunlar üçün həyasızlıqdan qaçmaq çox asandır. Nəzakətlilik onsuz da bunların işidir, bunlar nəzakətli davranmağa məcburdurlar. Digər tərəfdən, cahil adamlar da məktublarını yazdırmaq üçün intellektuallara müraciət etdikdə eyni təəssüratı ala bilirlər. Di gəl ki, sadə vətəndaşlar ictimai məhsuldan paylarını almaq üçün öz aralarında dava etməyə başlasınlar… bax onda onların aralarında ədəbiyyatçıların və digər sənətçilərinkini dəfələrlə ötüb keçən həsəd və nifrətə şahid olacağıq. Möhtəşəm məzlumların aliləşdirilməsi, ümümilikdə, onları məzlumlaşdıran möhtəşəm sistemin aliləşdirilməsindən başqa bir şey deyil. Əl əməyindən canını qurtarmış şəxslərin haqlı günahkarlıq hisləri “pastoral həyatın axmaqlığı” (2) üçün bəhanəyə çevrilməməlidir. İntellektuallar haqqında yazan və düzgünlük naminə onları günahlandıraraq pis ad qazanmaqlarına səbəbkar olanlar yenə də intellektuallardır. Ancaq onların bu hərəkəti yalnız yalanın ayaq tutmasına imkan verməkdir. Günümüzdəki anti-intellektualizm və irrasionalizm əksərən – Haksliyə qədər – mexanizmini anlamadan rəqabətdən şikayətlənən və bununla onun toruna düşən intellektuallar tərəfindən başladılmışdır. Onlar ən fundamental işlərində “tat twam asi” (3) müdrikliyinə uzaq qalmış şəxslərdir. Sonradan hind məbədlərinə doluşmaqlarının səbəbi də budur.




8


Saxtalığın cazibədarlığı – Mətbəx işçilərinə bəslənən amor intellectualis (zehni eşq) özlərini nəzəri işlərə və nəzəri sənət növlərinə həsr etmiş şəxsləri həmişə pusquda durub gözləyən təhlükə, bir növ, günaha çağırışdır: Mənəvi ehtiyaclarını boşlama, standartlarını aşağı salma, həm mövzularında, həm də ifadə tərzlərində sağlam ağılla rədd etmiş olduqları hər cür pis vərdişlərə yenidən qayıtmağa çağırış. İntellektual üçün indi mədəniyyət sahəsində belə heç bir sabit, etibarlı kateqoriya yoxdur. Dövrün səs-küyü özünün minlərlə tələbiylə zehni konsentrasiyaya müdaxilə etməkdədir. Odur ki, indi ortaya nisbətən nəzərəçarpan iş çıxartmaq üçün tələb olunan zəhmət yükü kimsənin altından qalxa bilməyəcəyi qədər ağırdır. Adekvatlığın bütün yaradıcılar tərəfindən hiss edilən təzyiqi intellektualın öz standartlarını aşağı salmasına səbəb olan bir başqa faktordur. Ümumi desək, günümüzdə ixtisar prosesinə cəlb olunan şey zehni özününəzarət mərkəzidir. Şəxsin zehni kifayətliliyini təşkil edən tabular, təcrübə yığımları və öngörmələr bəzi instinktlərə qarşı mübarizə aparmaqdadır: məhkum etməyi öyrəndiyimiz, ancaq və lakin qatı bir avtoritarlıq tərəfindən nəzarət altında saxlanılacaq qədər güclü instinktlərdir bunlar. İnstinktiv yaşam üçün keçərli olan, zehni yaşam üçün də keçərlidir: müəyyən rəng, yaxud səs birləşməsini bayağı və despotik təsnifləşdirərək onların istifadəsindən çəkinən rəssam, yaxud bəstəkar bəzi basmaqəlib və sofist ifadə tərzlərini gördükdə əzab çəkir. Yazar da əslində içindəki gizli bir bölgənin bunlara tərəf istiqamətləndiyini gördüyündən, bu ünsürlərə qarşı belə ciddi müqavimət göstərir. Günümüzdəki mədəni ləkələnməni inkar edə bilmək üçün barmaq uclarımızda yaratdığı ürpərdici qaşıntını hiss edəcək qədər ona bulanmaq, eyni vaxtda ləkəni rədd edəcək gücü də bu bulanma içində tapmaq tələb olunur. Bu güc özünü fərdi anlayış kimi təqdim etsə də, əslində, fərdi deyildir: güclü bir zehni vicdanın içində əxlaqi supereqo qədər cəmiyyət yükünün də payı var. Belə bir vicdanın doğumuna səbəb yaxşı cəmiyyət və yaxşı vətəndaş anlayışlarıdır. Bu anlayış sönməyə, silinməyə üz tutsa – buna kim bəsirətsizcəsinə inana bilər ki?! – zehnin alçalma gücü də cilovsuz qalar və bununla mədəniyyətsizliyin fərdin içinə yığdığı lillənmələr üzə çıxar: kəmsavadlılıq, laqeydlik, təklifsizlik və despotluq.

Bu proses də, adətən, humanizm, başqaları tərəfindən başa düşülmək istəyi, yaxud dünyəvi məsuliyyət adıyla şərtləndirilir. Bununla belə, zehni özününəzarətdən imtina etmək xeyli asan fədakarlıqdır. Bu cür fədakarlığa “dözən” şəxsin öz inamı ilə bağlı mühakimələrini ciddi hesab etməyimiz müşküldür. Bu cür adamların ən bariz nümunələri də maddi vəziyyətləri yaxşılaşmış intellektuallardır: sadəcə yazı ilə pul qazanmağın doğruluğuna özlərini inandırdıqları anda keçmişdə bəlağətli üslubla rədd elədikləri ucuz şeylərdən zərrəcə fərqlənməyən bayağılıqların istehsalına başlayırlar. Eynilə, əvvəl varlı olmuş mühacirlərin öz ölkələrində etmək istəyib riskə girmədikləri eqoist xəsisliyə yad torpaqlarda başlamaları kimi. Mənəvi cəhətdən yoxsullaşanlar isə öz cənnətləri hesab etdikləri cəhənnəmə sevinc içində girirlər.




9


Hər şeydən əvvəl, övladım! (1) – Yalanın əxlaqdankənar olmağının səbəbi müqəddəs və toxunulmazı ləkələməsi deyil. Onları daha da küncə qısıb yox etmək məqsədiylə üzvlərinin ağzından işgəncə ilə söz çıxardan cəmiyyət həqiqət üzərində haqq iddia edə bilməz. Obyektiv yalan subyektiv üzərində inad edərsə, onu öz əleyhinəçevirmiş olacaq. Yenə də, hər yalanın içində geri itələyən bir şey var və bunun fərqindəliyi qamçıyla təlqin olunmuş olsa belə, həbsxanaçıların tanınmasını təmin edəcəkdir. Əsl yalan hədsiz doğruluqdur. Yalan danışan şəxs utanır, çünki hər yalan həqiqət və doğruluğa təriflər yağdırarkən digər tərəfdən də yaşamaq üçün insanı yalana vadar edən dünyanın ləyaqətsizliyini görməkdədir. Utanmaq hissi daha təcrübəsiz şəxslərin yalanlarında nəhəng boşluqlar yaradır. Bacarıqsızca yalan danışırlar və qarşısındakı şəxsin nöqteyi-nəzərindən yalanı eybə, qəbahətə çevirən şey elə bu bacarıqsızlığın özüdür. Bu, yalan danışanın qarşısındakını axmaq hesab etdiyinin əlaməti, həqarət işarəsidir. Yalan günümüzün peşəkər sənətçilərinin əlində həqiqəti təhrif etməkdən ibarət olan qədim və məsum xarakterini itirib. Heç kim heç kimə inanmır. Hamı hər şeyin iç üzünü bilir. Yalan danışan adamın əsl məqsədi qarşısındakı şəxsə və həmin şəxsin onun haqqındakı düşüncələrinə tamam laqeyd olduğunu hiss etdirməkdir. Bir vaxtlar liberal ünsiyyət vasitəsi olan yalan günümüzdə hər fərdin öz ətrafında buz kimi atmosfer yaradaraq bu atmosferin sığınacağı içində kök atmasını təmin edən arsızlıq üsullarından birinə çevrilmişdir.




10


Ayrılmış–birləşmiş – İnsani səciyyələrini itirmiş olduğu bir dövrdə yenə də yaşamağa davam edən ailə institutu günümüzdə, adətən, sağqalma hiyləsi kimi istifadə edilir. İki günahkar üfunətli bir bataqlıqda birgə yaşamaqla bərabər, bir-birilərinə etdikləri bütün pisliklərin məsuliyyətini xaricə yönəldirlər. Bu cür çirklilikdən uzaq ailə hər iki şəxsin müstəqil yaşadığı, hesab-kitablı iqtisadi mənfəət şərikliyinə dözmək əvəzinə, bir-birilərinə qarşı məsuliyyətlərini azad şəkildə qəbul etdikləri ailə ola bilərdi. Mənfəət şərikliyi kimi ailə əlaqəli tərəflərin təhqir olunması mənasına gəlir. Və dünya elə xain dünyadır ki, bunun fərqində olanlar belə bu həqarətdən qaça bilmirlər. Odur ki, əxlaqsızlıqdan uzaq ailə qurmağın təkcə şəxsi mənfəətlərin hayında olmayanlara, yəni varlılara məxsus bir imkan olduğunu vurğulaya bilərik. Di gəl ki, bu da sadəcə formal və içiboş bir imkandır. Çünki mənfəət hayında olmaq, mənfəət dalınca qaçmaq bu xüsusi təbəqədə ikinci bir təbiət kimidir. Əgər belə olmasaydı, xoşbəxtlik də daxil olmaqla, heç bir xüsusiliyə tutunmağa cəhd etməzdilər.




11


Bütün malım və bütün mülkümlə – Boşanma yaxşı xasiyyətli, mülayim, savadlı insanlar arasında baş tutduqda belə, qarşısına çıxan hər şeyi çirkləndirən və solduran bir tozanaq qaldırır çox vaxt.Məhrəmlik ərazisi, paylaşılmış həyatın bir az əhli-kef, müdafiəsiz inamı münasibət bitdiyi anda dəhşətli zəhərə çevrilir. İnsanlar arasındakı yaxınlıq, səbir, dözümlülük qəribə vərdişlər üçün sığınacaqdır. Bu sığınacağın divarları dağılanda insan içindəki zəifliklərini gün işığına çıxardır və boşanma bu divarların dağıdılmasıdır. Divarlar dağıdılır və boşanma inamın bütün inventarını müsadirə edir. Əvvəllər sevgi və diqqətin göstəricisi olan şeylər, sülhün və uzlaşmanın nişanələri müstəqilləşməyə başlayır və bu müstəqillik şərcil, soyuq, xəbis cəhətlərin göstərilməsi üçün əla bir fürsətə çevrilir. Professorlar boşandıqdan sonra arvadlarının mənzillərinə gizlin girərək yazı masalarının daxıllarından nəsə oğurlayırlar və imkanlı qadınlar boşandıqdan sonra köhnə ərlərinin vergidən yayındıqlarını hər kəsə bəyan edir, onu bu yolla rüsvay etməyə çalışırlar. Evliliyin bəşəri şəfqətsizlik içində batmaqda olan dünyada insani evlər qurmanın ən son imkanı olduğunu demək olar, ancaq bəşərilik də evliliyi bu cür ləkələməklə intiqamını almaqdan çəkinmir: bəşərilik qaydalardan kənar qaldığını düşündüyümüz hər şeyi müsadirə edərək onları haqların və mülkiyyətin tələblərindən asılı salır və bununla xəyali müdafiədə yaşadıqlarını düşünənləri məsxərəyə alır. Ən çox müdafiə olunmuş şey qəfildən meydana çıxarılır. Hər şey gün işığındadır. Ayrılmış cütlük əvvəllər nə qədər comərd idisə, əvvəllər mülkiyyət və öhdəlik kimi şeylərə nə qədər az vaxt sərf edibsə, gün işığında onların alçalışı daha dəhşətli olur. Çünki çəkişmənin, söyüşlərin və sonu görünməyən mənfəət davalarının əsl inkişaf meydanı hüquqi cəhətdən müəyyənləşdirilməmiş bu yerlərdədir. Evlilik qurumunun altındakı zülmət bünövrə: arvadının əməyi və mülkiyyəti üzərində ərin vəhşi hakimiyyəti: bir kişini yatmaqdan vaxtilə zövq aldığı bir qadınla evlənməyə məcbur edə bilən və əvvəlkindən daha az vəhşi olmayan o cinsi despotizm – divarlar dağıdılanda bunların hamısı zirzəmilərdən və bünövrənin künc-bucağından sürünərək gün işığına çıxır. Əvvəllər xeyirxah bəşəriliyi xüsusiləşmiş bir asılılığın içində tapanlar, indi cəmiyyətin təzyiqi ilə, çöldəki sərhədsiz şərin bəşəri nizamından heç də fərqlənməyən alçaqlar olaraq görməyə başlayırlar özlərini. Universallıq ailədə xüsusiləşmənin utanc ləkəsi kimi zühur edir. Çünki bu cür cəmiyyətdə xüsusinin, yəni evliliyin universala (bəşəriliyə) çevrilməsi mümkünsüzdür.




12


İnter pares (1) – Erotik keyfiyyətlər sahəsində bütün dəyərlərin baş-ayaq olması prosesi tamamlanmaqdadır. Liberalizmdə bizim dövrə qədər varlı zümrələrdən evli kişilər qapalı mühitdə yetişmiş mühafizəkar arvadlarından ala bilmədiklər zövqü müğənni qızlarda, bohem qadınlarda, vyanalı “süsse Madel”də (şirin gözəlçələr) və “cocotte”lərdə (yüngül təbiətli qadınlar) axtarmaq vərdişində idilər. Cəmiyyətin rasionallaşması ilə birgə bu gizli səadət şansları da yoxa çıxdı. “Cocotte”lər qeybə qarışdılar, “süssü Madel”in isə anqlo-sakson ölkələrdə və texniki mədəniyyətə sahib digər cəmiyyətlərdə hansısa qarşılığı yox idi. Bunun əvəzində bu gün zəli kimi kütlə mədəniyyətinə yapışan müğənni qızlar və bohem qadınların bu mədəniyyətin məntiqindən möhkəm yapışdıqlarını görürük: bu bağlılıq o həddədir ki, bütün şəhvətiylə bu qadınların anarxizminə özlərinin mübadilə dəyərlərini sərbəstcə müəyyənləşdirmələrinə qaçan adam, sabahı gün qadını katibə olaraq öz himayəsinə götürməsə belə, ən azından tanışı film müdirlərindən, yaxud ssenaristlərdən birinə tövsiyə edəcəyinə söz vermiş olaraq yuxudan oyanma riskinə məcbur qalır. Günümüzdə planlaşdırılmamış eşqi xatırladan nələrəsə hələ də istək duyan qadınlar şirin gizli görüşlər naminə ərləri tərəfindən gözardı edilmiş kübar qadınlar arasından çıxır sadəcə. Ərlərinin qüsurları ucbatından onların gözlərində anaları qədər darıxdırıcı olmağa davam etsələr belə, heç olmasa, özlərindən əsirgənən şeyi başqalarına verə bilirlər. Cinsi istəyini itirmiş yüngül təbiətli qadın iş aləmini təmsil edərkən yaxşı tərbiyə almış mühafizəkar həyat yoldaşı əsla romantik olmayan cinsəlliyi öz üzərinə götürür. Nəhayətdə, kübar cəmiyyət qadınları da öz ləyaqətsizliklərinin ləyaqətinə qovuşurlar – həm də kübar cəmiyyətin və kübar qadınların daha olmadığı bir dövrdə.




13


Qoruma, kömək və məsləhət – Mühacir intellektuallar hamısı şikəst olmuş şəxslərdir və əgər onlar qürurlarının qapalı otağında qəfildən bu həqiqəti dərk edərək daha da sarsılmaq istəmirlərsə, mütləq bu şikəstliyi özlərinə etiraf etməlidirlər. Həmkarlar ittifaqlarının, yaxud nəqliyyatın strukturunu nə qədər yaxşı bilirsə bilsin, mühacir intellektualın yaşadığı mühit onun üçün həmişə anlaşılmazdır: o, həmişə səhv etməyə, yolunu azmağa məhkumdur. Kütlə mədəniyyətinin inhisarçı ərazisində fərdi mövcudiyyətini davam etdirmək üçün etdiyi cəhdlərlə obyektiv və məsul bir iş arasında onu gözləyən keçilməsi mümkünsüz uçurum vardır. Ana dili əlindən alınmış, bütün intellektini bəsləyən tarixi qat budanmışdır. Bu təcrid halı üzvlərinə etibar etməyən, fərqli olaraq damğalananlara düşməncə davranan qapalı siyasi mühitlərin formalaşması ilə daha da ağırlaşır. Ümumi məhsulun xarici əsillilərin payına düşən hissəsi həmişə yetərsizdir, buna görə də, mühacir inllektuallar ümumi rəqabətdən əlavə, öz aralarında ümidsiz bir ikincilər rəqabətinə girməyə məcburdurlar. Bu cür rəqabət halının şəxsdən təsirsiz ötüşməsi qeyri-mümkündür. Bilavasitə hakimiyyətin alçalışından kənarda saxlanılan şəxs belə bu cür kənarda saxlanmanı ürəyində ləkə olaraq gəzdirəcək: cəmiyyətin dövretmə prosesində həqiqiliyi olmayan, xəyali bir varlıq. Yurdsuzlar arasındakı münasibətlər isə cəmiyyətin yerli nümayəndələri arasındakından daha iyrəncdir. Bütün vurğular yanlış, bütün perspektivlər çəpəkidir. Şəxsi həyat vampir kimi həmişəkindən daha hirsli, daha yırtıcı halda ön plana çıxır: var olmadığı üçün hələ də diri olduğunu sübut etməyə çabalayan şəxsi həyat. Bir yol var – özümüz və başqaları ilə bağlı təsbitlərimizi davam etdirmək: gözlərimizi açmaq, baş verənləri anlamaq və beləliklə, qiyamətdən qaça bilməsək belə, onun dəhşətindən, yəni böyük korluqdan arınmağa çalışmaq. Bu nöqtədə diqqətli olmaq lazımdır, xüsusən də şəxsi dostların seçilməsində – əlbəttə, hələ də seçim deyilən şey varsa. Belə anlarda qüdrət sahiblərinə yaxınlaşmaq və onlardan nəsə ummaq ən böyük təhlükədir. Ehtimaldakı imtiyazlara zillənmiş göz bütün növ insan münasibətlərinin ölümcül düşmənidir: insan münasibətlərindən güc və bağlılıq doğula bilər. Ancaq praqmatik məqsədlərə yönələn qayğılar tamam qısırdır. Daha bir təhlükə var: qüdrətlilərin güzgülərindəki xəyali təsvirlər: kölələr, yaltaqlar və dilənçilər: özlərindən daha yaxşı vəziyyətdə olanlara ancaq mühacir güzəranının şərtlərində inkişaf imkanı tapan qədimi qələndərliklə yalaqlanmağa çalışanlar. Bu adamlar qoruyucularına bəzi xırda imtiyazlar təşkil edə bilərlər. Ancaq bu imtiyazlar əvəzsiz deyil: mühacir bu imtiyazları qəbul etdiyi anda onu dibə çəkirlər. Mühacir isə bu hökmə meyillidir. Yad ölkədə tamam köməksiz haldadır. Bu cür imtiyazlarsa hava və su kimidir. Batini jest – Avropada çox vaxt kor-koranə şəxsi maraqlar üçün bəhanə idi, bəlkə. Bununla belə, dövrümüzün mühacirlik şərtlərində zahidlik təfəkkürü su sızıntısı bol olan pəjmürdə qavrayış olsa belə, hələ də ən uyğun xilasedici qayıq kimi görünür. Onu da demək lazımdır ki, onsuz da çox az adam qarşısındakı dənizə dözəcək qədər etibarlı nümunədir. Acından ölmək, yaxud dəli olmaq. Yolçuların çoxu üçün qurtuluş bunlardan başqa şey deyil.




14


Le bourgeois revenant (1) – İyirminci əsrin birinci yarısının faşist rejimləri köhnəlmiş iqtsadi formanı gücləndirərkən bu cür köhnə sistemin dayanıqlığı üçün lazım olan terroru da artırdılar: köhnə iqtisadi sistemin ağıldankənar xüsusiyyətlərini təkcə terrorla gizlətmək mümkün idi. Bu terrordan şəxsi həyat da öz nəsibini aldı. Qapalı və havasız şəxsi həyat, xırda mənafelərin partizanlığı, çoxdan vədəsini doldurmuş ailə quruluşu, mülkiyyət hüququ və onun şəxsdə təzahürü – kənardan avtoritarlığın gücləndirilməsiylə bu anlayışların da ömrü bir qədər uzandı. Bununla belə, bu proseslərdə daim narahat bir vicdan özünü biruzə verdi. Vicdanı yanlışlıq və saxtalığın gizlədilə bilməyən görüntüsünün yaratdığı düşüncə müşayiət etdi. Burjua dəyərlərində bir vaxtlar yaxşı və saf olan hər şey: müstəqillik, ötkəmlik, bəsirət, ehtiyatlılıq kimi xüsusiyyətlər tamamilə çürüdü, çirkləndi. Bu da səbəbsiz deyildi: burjua mövcudiyyət forması təcavüzkarlıqla qorunarkən, onun iqtisadi şərtləri qorunmamış və bu şərtlər tamam aşınmışdı. Məhrəmiyyət yerini gizlində eyni olduğu məhrumiyyətə verdi, özü də, bütünlüklə. Xırda mənfəətçiliyə yönəlmiş inadkar sədaqətə qəzəb də əlavə olundu: daha yaxşı, daha fərqli dünyanı qura bilməyəcəklərini anlayanların qəzəbi. Köhnə burjua təkrarlandı. Burjua məsumiyyətini itirdiyi anda quduzlaşdı. Balaca bağçanı uzun müddətdir “özəl mülk” hesab etmədən sulayan, lakin hansısa yad bir adam bağçaya girmək istədikdə onu qorxuyla bayıra itələyən əl, siyasi mühacirin mühacirət tələbini də rahatlıqla rədd etdi. Ancaq bu əl oyektiv təhdidi aşkar duyurdu. Nəticədə idarəçilərin və müftəxorların subyektivliyi bütünlüklə insanlıqdankənar xarakter aldı. Bu, burjua sinfinin – dünyanın gedişatına istiqamət verən destruktiv gücü öz əlinə alaraq qiyamət xəbərçisi xortdanlar kimi yaşamağa davam edən bir sinfin özünü realizəsi idi.




15


La nouvel avare (1) – İki növ tamahkarlıq var: birincisi əzəlidir – şəxsin həm özündən, həm də başqalarından hər şeyi əsirgəməsinə səbəb olan ehtiras. Bu tipin fizionomik xüsusiyyətlərini Molyer ölümsüzləşdirmiş, Freyd anal xarakterlə (2) əlaqələndirmişdi. Bu tipin ən mükəmməl nümunəsi məşhur xəsisdə, nağılların qiyafə dəyişmiş xəlifəsinin asketik maskasını xatırladan milyonçu dilənçidə görə bilərik. Onun kolleksionerlə, psixlə, yaxud böyük aşiqlə münasibəti Qobsekin Esterlə münasibəti (3) kimidir. Qəzetlərin yerli xəbərlərlə əlaqəli sütunlarında hələ də qarşımıza çıxa biləcək bir növ antikvardır. Zamanımızın xəsisi isə özü üçün heç nəyi baha bilməyən, başqalarına hər şeyi baha görən şəxsdir. Münasiblik hesabları ilə fikirləşər və bütün həyatını bir qaydaya, şəxsin aldığından azını verməsi, gələn dəfələrdə də verdiyindən çoxunu alması qaydasına həsr edər. Bu tipin bütün yaxşı əməllərini “Lazımdırmı?”, “Etməliyəmmi?” sualı müşayiət etməkdədir. Bu tip etdiyi yaxşılığın “intiqamını almaq üçün” düşdüyü təlaşla özünü ələ verər: Hər bir xərcin qarşılığının alındığı mübadilə zəncirində bircə dənə də olsun itirilmiş halqaya dözümü yoxdur. Bütün işlərini aşkar və rasional üsulla həll etdiyi üçün Harpaqon, yaxud Skrucdan fərqli olaraq, günahlandırılması, yaxud tovlanması qeyri-mümkündür (4). İnsafsız olduğu qədər də dostcanlıdır. Lazım gəldikdə doğrunun tərəfinə keçər və doğrunu yalana çevirər. Köhnə xəsisin səfil acgözlüyünün xilaskar cəhəti vardı: kassadakı qızıllar oğruları da cəzb edirdi. İfadəli desək: eynilə, cinsi sahiblənmə ehtirasının ancaq şəxsin özünü təslim etməsiylə doyuzdurulması kimi, köhnə xəsisliyin də ehtirası fədakarlıq və itki ilə doyuzdurulurdu. Yeni xəsislər isə zahidliklərini günah kimi yox, fəzilət kimi yaşayırlar. Onlar sığortalıdırlar.




16


Nəzakətin dialektikası barədə – Yaranmaqda olan sənaye cəmiyyətinin hər cür insani münasibəti mümkünsüzləşdirəcəyini hiss edən Höte Vilhelm Meisterin səyahət illərində nəzakət anlayışına toxunaraq bu anlayışı yadlaşmış insanları soyuqluqdan xilas edəcək güc kimi təqdim etmişdi. Nəzakət – imtinadan ayrılmayacaq güc. Total qaynaşmadan, ehtirasdan, saf səadətdən imtina edilməliydi. Höte üçün insani olan şey tarixin sorğulanmayan axışını, inkişafın insanlıqdankənar keyfiyyətlərini, subyektivliyin süqutunu öz mübarizəsi kimi qəbul edən özünü təbiyə idi. Di gəl ki, o vaxtdan bu yana baş verənlər hötevari imtinanın bir növ tələbat olaraq görünməsinə yol açacaq qəbildəndir. Bu arada, Höteyə görə nəzakət və insanlıq (bunlar onun üçün eyni şeylər idi) bizi getməkdən qoruyacaq-ları hədlərə özləri gedib çıxmışdılar. Yaxşı bildiyimiz tarixi bir an var. Nəzakətin tarixi anı. Burjua fərdinin özünü mütləqiyyətçi gücün qarmağından xilas etdiyi an. Fərd azad və təkbaşınadır. Sadəcə özüylə hesablaşır. Digər tərəfdən, mütləqiyyətin yaratdığı iyerarxik hörmət və düşüncəlilik də köhnə iqtisadi əsaslarından və qorxuducu gücündən sıyrılsa da, hələ imtiyazlı qrupların içərisində bir yerdə yaşamağın dözüləcək həddinə qarışacaq qədər varlığını qoruyub saxlamışdır. Mütləqiyyət və liberallıq arasında ilk baxışda paradoks kimi görsənən bu qarşılıqlı cazibətəkcə Vilhelm Meisterdə deyil. Onu Bethovenin ənənəvi bəstəkarlıq əsərlərinə qarşı münasibətində, hətta məntiqdə Kantın obyektiv bağlayıcı ideyaları subyektiv kimi təqdim etməsində də görə bilərik. Bethovenin dinamik, dağıdıcı gücə malik işlərinin içində, Kantın sxolastik kateqoriyaları şüurun vahidliyindən deduksiyasında açıq-aşkar özünü göstərən “nəzakətanə” istiqamət var. Nəzakətin şərti əvvəlki möhkəmliyini və bütövlüyünü çoxdan itirmiş, ancaq yenə də varlığını sürdürən qarşılıqlı razılaşmadır (konvensiya). Bu qarşılıqlı razılaşma bərpası müşkül dağıntılar halında sadəcə formaların parodiyasında öz varlığını sürdürür: cahillərin istifadəsi üçün necə gəldi hazırlanmış, yaxud keçmiş dövrlərdən yığılmış etiket qaydaları çələngi. Qəzetlərin könüllülük prinsipində işləyən davranış qaydaları məsləhətçilərinin gəvəzələ-dikləri növdən qaydalar. Dişlə-dırnaqla yaradılan nəzakət və qarşılıqlı razılaşma indi ancaq sürücülərin və başqa radio dinləyicilərin qulaq konformizminə xidmət edir. Mərasim başa çatdı. Bu, nəzakət üçün ilk baxışda faydalı hesab oluna bilər. Nəzakət avtonomsuzluqdan məhrum ziyanxor ölçüdə yad hər meyardan təmizlənəndə bir gözlənti yaranır: hər bir insani halın özünəməxsus tələbatlarının nəzərə alınması. Bununla belə, bu cür müstəqilləşmiş nəzakət nominalizmin hər konteksdə qarşılaşacağı çətinliklərin ortasında tapacaqdır özünü. Nəzakət birbaşa mərasimyana razılaşmalara tabe olmaq deyil. Humanistlər də nəzakətin bu cür qəbul edilməsinə ironik yanaşırdılar. Nəzakətli davranış – öz tarixi mühiti qədər paradoksal bir şey idi. O, razılaşmanın hökmdən düşən iddiaları ilə fərdin özbaşına cəhdləri arasında bir uzlaşma – mümkünsüz uzlaşma – istəyirdi. Nəzakətli davranışın yeganə meyarı razılaşma idi. Razılaşma nə qədər gücdən düşmüş olsa da, fərdi haqq iddiasının mənşəyindən ibarət universalı təmsil edirdi. Nəzakət fərqliliklərin fərqləndirilməsidir. Şüurlu ayrılmalardan ibarətdir. Müstəqilləşmiş–fərqləndirilmiş, universallaşmamış – nəzakət fərdin qarşısına mütləqlik kimi çıxarsa, o, fərdin marağını özünə çəkə bilməz və nəhayətində, mütləq fərdə kobudluq etmiş olar. Nəyin müzakirəsinin mümkün, nəyinkinin qeyri-mümkün olduğunu müəyyənləşdirən hansısa qaydanın qalmadığı dövrdə yaşayırıq. Bu dövrdə səhhət soruşmaq yaxşı tərbiyə əlaməti sayılmır və bu sual pis niyyətə, altməqsədə işarə vurur. Eyni zamanda, susqunluq bomboş bir laqeydliyin elçisinə çevrilir. Beləliklə, fərdin nəzakətə qarşı düşmənçiliyinin (səbəbsiz olmayan düşmənçilik) əsası qoyulur: nəzakət formaları fərddə onunla insan olaraq danışdıqları hissindən daha çox, bu hissin əksini yaradır. Digər tərəfdən, belə bir halda nəzakətli danışan şəxs sırf nəzakəti davam etdirdiyi üçün nəzakətsiz biri kimi damğalanmaq riskiylə qarşılaşır. Ən nəhayətində, müstəqilləşmiş və bütünlüklə fərdiləşmiş nəzakət yekə bir yalana çevrilir. Günümüzdə nəzakətin həqiqi prinsipi onun haqqında danışmağı ciddiyyətlə rədd etdiyi şeydə gizlidir. Hər fərddə cisimləşən hərəkət və bundan daha çoxu – onun potensial gücü. Şəxslərə qarşı qeyri-şərti davranışın və onları olduqları kimi qəbul etmə təklifinin arxasında ciddi-cəhdlə “yerinə yerləşdirmə” arzusu yatmaqdadır: şəxsi və ehtimallarını onun ağzından çıxan sözlərin ehtivasındakı sətiraltı anlamalar vasitəsiylə getdikcə sərtləşən ümumi iyerarxiya içindəki yerinə yerləşdirmə istəyi. Nəzakətinin nominalizmi həmişə universalın, yəni kobud xarici faktorun tərəfindədir. Və bunda ən məhrəm hallar belə istisna deyil. Razılaşmanı yararsız, vaxtı keçmiş və xarici bəzək olaraq kənara itələmək, hər şeyin ən xaric olanını, birbaşa hökmranlıq dünyasını təsdiqləmək deməkdir. Nəzakət adlı karikaturanın dövrümüzün mövcud tapşırılma və mənfəət münasibətləri (ki, bu azadlığın lağlağıya çevrilməsidir) nəticəsində aradan aparılması həyatın daha da çətinləşdiyini, insanların günümüzün şərtlərində birgə yaşamaqlarının nə qədər mümkünsüz olduğunu göstərən nümunələrdən sadəcə biridir.




17


Mülkiyyət hüquqları – Əvvəllər bazar münasibətlərini hesablaya bilən birisinin öz müqəddaratını təyin etməsi müəyyən qədər mümkün idi. Ancaq indi bu, mümkünsüzdür. Özü də, bu qayda hamı üçün keçərlidir. İndi hər kəs güclülüyündən asılı olmayaraq sadəcə obyektdir. Generallıq belə insanı obyekt olmaqdan qoruya bilmir. Faşist bir dövrdə heç bir razılaşma baş qərargahı hava hücumlarından müdafiə edəcək qədər öhdəlik yaratmır . Ənənəvi ehtiyatlılıqlarına sadiq generalları dar ağacına yollamaq Hitler üçün ən adi işdi. O biri tərəfdə Hitlerin yerində Çan Kay Şe nəzərimizdən yayınmır. Bütün bunlara əsasən deyə bilərik: sağ qalmaq istəyən şəxs (hərçənd sağ qalmanın qəribə, absurd bir cəhəti də var – sağ qalma bir qədər kabusları xatırladır – dünyanın sonuncu gününü yaşayıb, sonra da bir evin zirzəmisindən sürünərək çıxdığımızı canlandırdığımız kabusları) hər an həyatına son verməyə hazır olmalıdır. Zərdüştün azadə ölümü səciyyələndirən çoşqun şən doktrinasının çatdığı həqiqət budur. Azadlıq əzilib-büzülərək saf bədxahlığa çevrilib. Dünyamız ölümdən daha dəhşətli şeylərlə doludur və ”art nouveau” günlərində gözəl ölüm olaraq təsnifləndirilən şey – belə bir dəhşətli dünyada yaşamağın sonsuz alçalması ilə ölümün sonsuz iztirabının qısaltmaq istəyinə qədər enib. İnsanlığın obyektiv olaraq fəlakəti. Hadisələrin başqa cür adlandırılması. Şəxsin fərd olaraq bütün insanlığı təmsil edərkən bunu realizə etmək müstəqilliyini itirməsi.




18


Evsizlərə sığınacaq – Şəxsi həyatın səhnəsinə baxaraq onun halından hali ola bilərik. Sığınacaq – sözün həqiqi və hamı tərəfindən başa düşülən mənasında – artıq qeyri-mümkündür. İçində böyüdüyümüz ənənəvi evlər artıq dözülməzdir: belə evlərdə yaşadığımız hər cür rahatlığın əvəzi biliyə xəyanətdir, ən kiçik sığınma hissinə belə ailə mənafelərinin çürümüş qoxusu qarışmaqdadır. “Tabula rasa” üzərində inşa edilən modern rahat binalarsa mütəxəssislərin zövqsüzlər üçün emal etdiyi, içərilərində yaşayanlarla heç bir əlaqəsi olmayan yaşama qutularıdır. Yaxud yolunu azaraq istehlak sahəsinə girmiş zavod binaları. Bunlar hamısı coşqusunu çoxdan itirmiş azad varoluş həsrətinə daban-dabana zidd şeylərdir. Bir alman jurnalı Hitlerdən əvvəl kahincəsinə bir mazoxizmlə deyirdi ki, modern insan eynilə heyvanlar kimi quru torpaqda yatmaq istəyir. Belə olduqda, yataqla birlikdə xəyal və oyaqlıq arasındakı bərzəx də aradan götürülür. Yuxusuzlar hər an tapşırıq üçün çağırıla bilərlər, onlar hər şeyə hazır və müqavimətsizdirlər. Eyni anda həm diqqətlidirlər, həm də şüursuz. Tamamilə real, ancaq satın alınmış köhnə bir mülkdə sığınacaq axtaran şəxs özünü diri-diri basdırılmış hesab edir. Otel, yaxud pansionata köçərək öz iqamətgahımızın məsuliyyətindən qaçmaq cəhdi də qaçqınlığın kənardan gələn təzyiqin şərtlərində müdrik bir seçim olaraq görünməsinə şərait yaradır. Zərbəni ən çox hiss edənlər isə, hər yerdə olduğu kimi, seçim şansına malik olmayanlardır. Bunlar şəhərin xaraba yerlərində olmasalar belə, gələcəkdə yerini hinlərə, avtomobillərə, vaqonlara, çadırlara, yaxud lap açıq havaya buraxacaq daxmalarda yaşamaqdadırlar. Ev artıq tarixə çevrilib. İş və ölüm düşərgələri qədər Avropa şəhərlərinin bombalanması da sənayenin inkişafı ilə ev üçün lap çoxdan oxunmuş hökmün həyata keçirilməsi mənasına gəlirdi. Yox edilməlidir. Artıq evlər konserv qutuları kimi işlənib atılası şeylərdir. Sosialist mühit də- özünü reallaşdıracaq fürsəti əldən qaçırdıqdan sonra işləri burjua həyatının köklərini çürütmək olan – həqiqi sığınacaq imkanını yox etməkdədir. Bu prosesə heç kim müqavimət göstərə bilməz. Şəxs sözün dar mənasında əl işlərinə nə qədər qarşı olursa olsun, mebel dizaynı və iç dizayna maraq duymağa başladığı anda adi bir kitab kolleksiyaçısının o bər-bəzəkli zövqlərini də mənimsəməyə başladığını dərk edir. Müəyyən uzaqlıqdan baxılanda Vyana atelyeləri ilə Bauhaus arasında elə də fərq yoxdur. Saf və funksional cizgilər özlərinin saflığından və funksionallığından sıyrılaraq kubist abidələr kimi bər-bəzəyə qarışmışdır. Bütün bunların qarşısında hələ də heç nəyə təhkim olunmayan hələ də ehtiyatda saxlanılan təfəkkür tərzi ən düzgün davranış tərzi olaraq hesablanır: cəmiyyət qaydaları ilə şəxsi ehtiyaclarımız qarşılandığı müddətcə həyatımızı davam etdirmək, eyni zamanda, cəmiyyət qaydalarının cəmiyyət və fərd tərəfindən dəstəklənən qaydalarının olmadığını yadda saxlamaq. Nitşe “Şən elmdə” deyirdi: Ev sahibi olmamağım xoşbəxt taleyimin bir parçasıdır.” Öz evimizi ev olaraq görməmək, orada özümüzü “evimizdə” hiss etməmək əxlaqın bir hissəsidir. Bu anlayış günümüzdə fərdin öz mülkü qarşısında düşdüyü çıxılmazlığı da izah edir. Hərçənd bu gün kiminsə mülkünün qaldığını iddia etmək özü də çətindir. Oynamalı oynadığımız oyun belədir: özəl mülkiyyət heç kəsə aid deyil. Səbəb sadədir: istehlak mallarının bu qədər bollaşdığı şərtlərdə heç kimin bunların məhdudlaşdırılması prinsipindən yapışmağa haqqı yoxdur. Ancaq yenə də mülkiyyət münasibətlərinin kor-koranə davamlılığına xidmətkarlıq edən asılılıq və möhtaclıq halına düşməmək üçün şəxsin bəzi şeylərə sahib olmaq məcburiyyətində qaldığını görmək və bunu aşkar dilə gətirmək lazımdır. Qaydalar bundan ibarətdir. Bununla belə, onu da demək lazımdır ki, bu paradoksun son mənzili tənəzzüldür: əşyalar qarşısında nəhayətində insana da yönələn sevgisiz laqeydlik. Anti-tezis isə dilə gətirildiyi anda narahat vicdanla sahib olduqları şeyləri saxlamaq istəyənlərin ideologiyasına çevrilir. Yanlış yaşam doğru yaşanmır.




19


İçəri keçin, ancaq qapını döymədən – Texnologiya jestlərlə birgə insanları da qəti, sərt və məqsədyönlü edir. İnsani hərəkətlər hər növ çəkingənlik, diqqət və ədəbdən arınır. İnsan əşyaların qəddar və belə demək mümkünsə, tarixdənkənar tələblərindən asılılığa düşür. Beləliklə, məsələn, qapını astadan sakit, amma möhkəm örtmək bacarığı itirilir. Avtomobillər və soyuducuların qapıları çırpılaraq örtülür: bəzi qapılar isə – içəri girənləri arxalarına baxmamaq və onları qəbul edən evi qorumamaq nəzakətsizliyinə məhkum edən ədəbsizlik nümunəsi qapılardan danışıram – özüqapanma mexanizminə malikdirlər. Biz əgər yeni insan tipini tanımaq istəyiriksə, onu əhatəsindəki əşyalar aləminin daimi təsirlərinə məruz qalan, sistemin ən dərin nöqtələrində belə özündə bu təsirdən izlər daşıyan varlıq olaraq qiymətləndirməliyik. İçəri doğru açılıb-bağlanan köhnə pəncərələrin yerində sağa-sola sürüşdürülən sürgülü şüşələrin varlığı şəxs üçün nə mənaya gəlir? Yumşaq qapı cəftələrinin yerini dönər toxmaqların işğalı, həyətlərin yoxa çıxması, küçə qapısının önündəki kiçik pilləkənciklərin və bağça divarlarının sökülməsi yeni insana necə təsir edir? Sırf mühərrikin gücündən çuşa gəlib küçələrin həşəratlarını, piyadaları, uşaqları və velosiped sürənləri əzib keçmək istəyini bircə dəfə də olsun duymayan sürücü varmı görəsən? Maşınların istifadəçilərin-dən tələb etdiyi hərəkətlər, faşist diktaturasında gördüyümüz vəhşi, sərt, amansız qəddarlıq və ölçüsüzlüklə eynixassəlidir çox zaman. Həyatiliyin solub getməsinin də bir səbəbi elə budur. Əşyaların “sırf funksionallıq” qanununun buyruğuna girməklə aldıqları forma onlarla təmasın da “sırf funkionallaşmasına gətirib çıxarır”. Beləliklə, bu forma həm insanların davranış azadlıqlarında, həm də əşyaların avtonomluğunda hansısa artıqlığa, hərəkət anının içində istifadə olunmayacaq, həyatiliyin nüvəsi kimi varlığını sürdürəcək hansısa artıqlığa icazə verməməkdədir.




20


Strupwelpeter (1) – Yum özündən daha dünyəvi həmvətənləri qarşısında “epistemoloji fəlsəfəni”, yəni kübar əfəndilərin heç vaxt tərifləməyəcəyi “saf fəlsəfəni” müdafiə etməyə məcbur qalanda bu mühakiməyə müraciət etmişdi: “Diqqətcillik və qətiyyət həmişə gözəlliyin, düzgün mühakimə yeritmək isə ali hislərin xeyrinədir.” Hərçənd bu sözün özü də praqmatizm xarakterlidir, ancaq yenə də praqmatizm mövzusunda bütün deyiləsi sözləri tərs məntiqlə dilə gətirir. Həyatın praqmatik qaydaları ilk baxşda insan üçün faydalı kimi görünsə də, mənfəət iqtisadiyyatı şəraitində bu qaydalar ancaq insani keyfiyyətlərin korşalmasına xidmət edir və bu qaydalar yayıldıqca bütün şəfqətli münasibətlər katarsisə məruz qalır. Çünki insanlararası şəfqət məqsədsiz münasibətlərin varlığının xəbərçisidir. Məqsədlərin savaşına qarışmış şəxslərin sezdiyi təsəlli mənbəyi, əvvəlki imtiyazlardan miras alınmış, amma imtiyazsız sistem vədini ehtiva edən bir hisdir. İmtiyazın burjua təfəkkürüncə yox edilməsi, nəhayətində bu vədin də yox edilməsidir. Əgər vaxt pul deməkdirsə, vaxtdan, ən əsas da öz vaxtımızdan qənaət etmək əxlaqlı davranış kimi görünür və bu cür münasibətə başqalarına qarşı diqqətcillik kimi bəraət qazandırılır. Şəxs səmimi davranmış, heç nəyi gizləməmişdir. Bir-birləriylə təmaslarında insanlar arasına salınan hər növ örtük onları təkcə həmtaylar olaraq bütünləşdirməklə kifayətlənməyib, həm də bundan fərəhlənənləri mexanizmdə defekt kimi qiymətləndirir. Qarşılıqlı şapka çıxartmaq yerinə hədsiz laqeyd “salam” sözü ilə salamlaşmaq, məktub yazmaq əvəzinə xitabsız və imzasız ofisdaxili yazışmalar göndərmək insani təmaslarda özünü göstərən xəstəliyin təsadüfi göstəriciləridir. Özgələşmə insanlar arasındakı məsafənin yox edilməsi ilə başlayır. Çünki ancaq bir-birlərini alış-veriş, müzakirə və tətbiqlə, nəzarət və vəzifələrlə bezdirməkdən çəkinə bildikləri müddətcə insanlar arasında zahiri formaların həssas münasibətləri formalaşa bilər. Onu unutmaq lazım deyil ki, daxili münasibətlər də bu zahiri formalardan asılıdır. Yunqun davamçıları kimi bəzi köhnəlikçilər bunu sezmişdi. G.R. Heyerin “Era-nos” esselərindən birində bu cümləyə rast gəlirik: “Mədəniyyətin şəkilləndirici təsirinə çox məruz qalmamış cəmiyyətlərin fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biri mövzuya birbaşa yaxınlaşmamaqları, hətta bir müddət bu mövzudan uzaq dayanmalarıdır. Bu insanlar arasında söhbət əsl mövzusuna özü ətrafında dairələr çəkərək özlüyündən çatır.” Günümüzdə düz xətt iki nöqtə arasında olduğu kimi, iki insan arasında da ən qısa yol sayılır. Eynilə, son dövrlər fabrikdə düzəldilmiş ev divarlarının bütöv olaraq emal edilməsi kimi, insanlar arasındakı divarın xərci də onları bir-birindən ayrı saxlamağın təzyiqi ilə sıfıra yaxınlaşmaqdadır. Fərqli olan heç nə başa düşülməməkdə, baş ofisiantın əli toxunmuş Vyana özəl yeməyi olmasa belə, uşaqyana bir inam, yaxud da yersiz bir münasibət kimi görülməkdədir. Utilitar sistem iş yeməyinin əvvəlində hal-xətir soruşmaq üçün deyilən bir neçə cümlə ilə özünün ziddini belə öz içinə çəkmişdir. İnsanların bir-biriylə danışma qabiliyyətini itirməkləri ilə işdən danışmağın qəbahət sayılması, əslində, eyni şeydir. Hər şey onsuz da iş olduğu üçün “iş” sözünü dilə gətirmək qadağandır – bunu asılmış bir adamın evində ip sözünün qadağan olunmasına da bənzədə bilərik. Mərasimin, dövrü keçmiş nəzakətin boşboğazlıq olması barəsində – çox vaxt əsaslı olaraq – şübhələnildiyi məqsədsiz söhbətin sözdə qalan demoktarik çıxdaşı ilə birgə, insan münasibətlərinin daha heç nəyi təsnifsiz qoymayan sözdə şəffaflaşması ilə birgə çılpaq vəhşət də yaşama ağalıq etməkdədir. Duruxmadan, uzun-uzadı fikirləşmədən və əlavə mövzulara keçmədən deyilən dolambacsız sözdə faşist idarəçiliyində dil-sizlərin susqunlara verdiyi əmrin forma və cingiltisini ən əvvəldən xatırladan nəsə var. İnsanlar arasında münasibətlərdə hər növ ideoloji dekorasiyanı inkar edən birbaşalığın özü də xeyli vaxtdır insanlara əşya kimi davranmağın ideologiyasına çevrilmişdir.




21


Geri qaytarılmır, dəyişdirilmir – Hədiyyə vermək ənənəsini unuduruq. Mübadilə prinsipinin pozulmasında mənasız və çətin inanılan bir şey var. Çox vaxt uşaqlar belə onlara hədiyyə verənə şübhə ilə baxır və elə düşünürlər ki, bu hədiyyə onlara fırça, yaxud sabun satmaq üçü qurulmuş tələdir. Bunun əvəzinə indi xeyriyyə dərnəklərimiz, rəsmi lütfkarlıqlarımız və cəmiyyətin görünən yaralarını gizlətmək üçün baş vurduğumuz planlı işlərimiz var. Paylanılır, ədalətli şəkildə bölüşdürülür, xülasə, onu alanı əşyaviləşdirir. Şəxsi hədiyyənin belə əvvəlcədən planlaşdırılmış, büdcəyə diqqətlə sadiq qalaraq, qarşıdakı insanı yaxşıca götür-qoy edərək və mümkün olan ən az cəhdlə reallaşdırılan sosial iş halına gəldiyi və bununla məntiqçi nəzakətsizliyə çevrildiyini deyə bilərik. Verməyin əsl sevinci alanın sevincini xəyal etməkdən qaynaqlanırdı. Seçmək, vaxt ayırmaq, zəhmətə qatlanmaq – bunlar hədiyyə alınanı subyekt olaraq görməkdir. Bunlar başdansovduluq və necəgəldiliyin tam əksidir. İndi isə bunlar heç kimi maraqlandırmır. Ən uzağı, özlərinin sevdikləri şeyləri hədiyyə edirlər, əlbəttə, sevdikləri şeylərin bir neçə dəfə daha keyfiyyətsiz formasını. Verməyin təhrif olunması, insanın qanını qaraldan o kəşfdən – “hədiyyəlik əşya” adlandırılan şeylərdən də görünürdü. Bu kəşf şəxsin nə verəcəyini bilmədiyini, dolayısıyla, heç nə vermək istəmədiyinin sübutu idi. Bu məhsullar onların alıcıları qədər əlaqəsizdir. Ən əvvəldən bəri bazarda narkotik bir təəssürat yaradırdılar. Verilən hədiyyəni dəyişdirmə haqqının isə tək mənası budur: “Bunu al! Bu, sənə məxsusdur. Onunla necə istəyirsən, davran. Əgər xoşuna gəlmədisə, apar qaytar, yerinə xoşuna gələcək nəsə götür. Bütün bunların mənim üçün zərrəcə önəmi yoxdur.” Bundan əlavə, normal hədiyyə verməyin səbəb olduğu utancaqlıqla müqayisə edildikdə, satılanlıq prinsipinin bu cür mütləqləşdirilməsi belə daha humanist bir seçimi təmsil edir. Yəni heç olmasa, alıcının özünə bir hədiyyə almasına şərait yaradır. Hərçənd ki, belə bir şey hədiyyənin təbiətinə yaddır.

Məhsulları kasıbların belə çata biləcəyi yaxınlığa gətirən sənaye bumu ilə müqayisədə hədiyyə vermək barədə danışmaq lazımsız sentimentallıq hesab oluna bilər. Di gəl ki, bolluq şəraitində hədiyyə lazımsızlaşsa belə – bu ağ yalandır, həm şəxsi, həm də ictimai bir yalan, çünki xəyal gücümüzü işə salmaqla dəhşətli dərəcədə sevindirə bilməyəcəyimiz kimsə yoxdur – insanlarda verməməyin yaratdığı bir boşluq yaranacaqdır. Verməyən insanın ən əsas hisləri katarsisə məruz qalır; çünki bu hislər saf mənəviyyatın təcrid hücrəsində yox, çöldə, nəsnələrlə canlı bir təmas içində inkişaf edirlər. Verməyən insanların gördükləri hər işdən soyuqluq yayılır. Lazım olan şəfqət sözləri deyilməmiş, gözlənilən diqqətcil davranış göstərilməmişdir. Nəhayətində isə bu soyuqluq qaynaqlandığı şəxsləri də iyrəndirməyə başlayır. Bütün şəfqətli, xeyirxah münasibətlər, hətta bəlkə də, təbiətin bir hissəsi olan barışmaq özü belə bir hədiyyədir. Lazımından çox məntiqli fikirləşdiyi üçün bu qabiliyyətini itirən şəxs özünü də əşyalaşdırır və donur.




22


Qurunun oduna yaş da – Mədəni tənqidin ən qədim və ən əsas motivlərindən biri yalan mövzusudur. Mədəniyyət insana layiq bir cəmiyyət yaşandığı illuziyasını yaratmaqda, həmçinin bütün insan məhsullarının bünövrəsində yatan maddi şərtləndirmələri gizləməklə mövcudiyyətin bədxah iqtisadi təyinatının davam etdirilməsinə xidmət etməkdədir. Bu mədəniyyətin özünün də bir ideologiya olduğu düşüncəsidir və ilk baxışda həm burjua zorbalıq doktrinası tərəfindən, həm də onun rəqibi tərəfindən qəbul edildiyi fikrini yaradır. Yəni elə görsənir ki, bu fikri həm Nitşe, həm də Marks müdafiə edir. Ancaq əsl görünən odur ki, bu cür düşüncənin özü də ideologiyaya çevrilməyə meyillidir. Bunu şəxsi həyatda görə bilərik. Pul və onun zərurətləndirdiyi bütün işlər labüd ölçüdə ən şəfqətli, ən erotik, ən aliləşdirilmiş mənəvi münasibətlərə belə yol tapır. Bu səbəbdən mədəni tənqid də dolğunluq məntiqinə və doğruluq ruhuna xəyanət etməmək üçün bütün münasibətlərin çılpaqlıqla və amansızca özünün maddi köklərinə endirilməsini, tərəflərin mənfəətlərinə görə təşkil edilmiş maddi münasibətlərə bərabərləşməsini tələb edə bilir. Çünki məna, bildiyimiz kimi, kökündən ayrı deyil və maddi olanı gizlədən və vasitəliləşdirən hər şeydə qeyri-səmimiliyin, sentimentallığın gizlin və bu səbəbdən daha da zəhərli olan mənfəətinin izini görmək heç də çətin deyil. Di gəl ki, əgər davranışları-mızda bu prinsipdən radikal formada asılı qalsaq, səhvlə birgə düzü də silmiş, universal təcrübənin xaricinə – gücsüz olsa da – çıxma cəhdləriylə daha alicənab bir dünya ilə əlaqəli bütün xəyalpərəst planları da heçə saymış və beləliklə, mədəniyyətin vasitəli formada xidmət etdiyi barbarlığı ən vasitəsiz üsulla çağırmış olarıq. Nitşedən sonrakı mədəniyyət tənqidçilərində bu meyillənmə açıq-aşkar görsənir. Şpenqler buna ən yaxşı nümunədir. Elə marksistlər də bu xətaya düşməkdən yayına bilməyiblər. Mədəni inkişafa olan sosial demokrat inamdan arınıb barbarlığın güclənməsi ilə üz-üzə qalanda “obyektiv meyillənmə” adına barbarlığı müdafiə etmək həddinə qədər gələ bilməkdə və öz düşmənlərini xilaskar kimi görməkdədirlər – bu düşmən anti-tezis olduğu üçün özü istəməsə də, bu hekayənin yaxşı sonluqla qurtarmasına mistik bir formada xidmət edəcəkdir! Bundan əlavə, yalan hesab edilən ruha qarşı materiyanın vurğulanması da daha əvvəllər özünütənqid xəlbirindən keçirilmiş siyasi iqtisadla qəribə, şübhəli bir əqrəbalığın yaranmasına səbəb olur. Bu mafiya ilə polis arasındakı yaxınlığı xatırladan bir əqrəbalıqdır. Utopiya fikri kənara tolazlandıqdan və nəzəri-iqtisadi vəhdət əsas şərt hesab olunduq-dan sonra hamımız xeyli praqmatikləşdik. Bu qərəzin detallarına ən saf Marksist bir fikirdə də rast gələ bilərik: günümüzdə kapitalist fikirlə ciddi tənqidi iddianın, despotik materializmlə despotik olmayanın bir-birlərini xatırlatdıqları görünməkdədir və bu o həddə çatıb ki, obyektlə subyekti bir-birindən fərqləndirmək tamam müşkülə çevrilib. Mədəniyyətin həqiqətən də universal yalana çevrilməyə başladığı günümüzün şərtlərində bu ikisini bir-biriylə eyniləşdirmə cəhdi də uğursuz alınmaqda və hər növ müxalif düşüncəni zəiflətməkdən başqa bir amala qulluq etməməkdədir. Maddi reallığın təkcə mübadilə dəyərləri aləmindən, mədəniyyətin isə bu aləmin hakimiyyətini inkar edən hər şeydən ibarət olduğu söylənirsə əgər, onda mövcudiyyət mövcud olduğu əsnaca belə bir inkarın illuziyadan o yana keçməyəcəyini də demək lazımdır. Müstəqil və ədalətli mübadilənin özü də bir növ yalan olduğu üçün onu inkar etmək həqiqət adına danışmaq deməkdir. Materialist aləmin yalanının qarşılığında onu inkar edən yalan bir növ tamamlayıcıya çevrilir. Mədəniyyətin indiyə qədər bacara bilməməsi o demək deyil ki, bu bacara bilməmək ənənəsi davam etdirilməlidir. Bu, qurunun oduna yaşı da yandırmaqdır. Eyni taleyi bölüşən insanlar özlərinin maddi maraqları mövzusunu yola vermək, yaxud bu mövzunu maddi maraqların səviyyəsinə endirmək əvəzinə, öz münasibətləri haqqında düşünərək şəxsiləşdirməli və mövzunu beləcə xətm etməlidirlər.




23


Plurale tantum (1) – Cəmiyyət əgər çağdaş bir fikirdə deyildiyi kimi müxtəlif “fırıldaqlardan” ibarətdirsə, onu ən yaxşı təmsil edən model də kollektivin ziddi olan şeydir; Fərd monada kimi. Hər fərdin tamamilə şəxsi maraqlarının izini axtarmaqla saxta bir cəmiyyətdə kollektivin təbiətinin necəliyini tapa bilərik. Fərqli instinktlərin həqiqət prinsiplərinə cavab verən bir eqonun rəhbərliyi altında təşkilatlanmasını da mənəviləşdirilmiş quldur dəstəsi kimi yozmaq mümkündür. Rəhbəriylə, üzvləriylə, mərasimləriylə, sədaqət andlarıyla, xəyanətiylə, maraq toqquşmalarıyla, intriqalarıyla və bütün girdi-çıxdısı ilə bir quldur dəstəsinin mənəviləşdirilmiş forması. Bunu başa düşmək üçün fərdin ehtirasla qarşı çıxdığı qəzəb anlarını, əsəb partlamalarını xəyal etmək kifayətdir. Qəzəbli insan həmişə öz eqosunun quldur başçısı kimi çıxış edir. Şüuraltına baltanı endirməmək əmrini verib. Gözləri içindəki dəstənin adına danışmaq ehtirası ilə alovlanmaqdadır. Şəxs öz təcavüzkarlığını nə qədər çox mənimsəyərsə, cəmiyyətin despotik prinsiplərini o dərəcədə yaxşı təmsil edər. Bəlkə də bu prinsip elə bu mənada düzdür: Ən şəxsi olan ən ümumi olandır.




24


Tough baby (1) – Müəyyən bir kişilik jesti var ki, istər özümüzdə, istəsə də başqalarında gördüyümüz an şübhələnməyi-miz lazımdır. Müstəqilliyinin, hakimiyyət gücünə inamının ifadəsidir – bütün kişilərin gizli həmgünahkarlığı. Əvvəllər bu jestə qorxulu bir hörmətlə “ağanın kaprizi” deyilirdi. Günümüzdə isə bu jest demokratikləşib və adi bank işçisi belə bu jesti film qəhrəmanlarından öyrənməkdədir. Ən əsas model gecə gec vaxtda özünün subay mənzilinə qayıdan və gizli işıqlandırmanı qoşaraq dərhal özünə viski-soda hazırlayan, smokinqli yaraşıqlı kişidir. Ədabaz dodaqların tələffüz etməkdən çəkindiyini mineral suyun diqqətlə qeyd edilmiş köpüklənmə səsi deyir bizə. Siqaret dumanı, dəri və təraş kremi qoxumayan hər şeyi, xüsusən də, qadınları xor görməkdədir. Onlar isə elə bu səbəbdən bu modeli dəhşətli dərəcədə cazibədar sayırlar. Onun üçün insan münasibətlərinin ideal forması kişi klubudu. Kişi klubu nəzakətli vicdansızlığın arenasıdır. Bu cür şəxslərin, daha doğrusu modellərin – çünki real həyatda bu cür tiplər çox nadirdir və insanlar həmişə öz mədəniyyətlərindən daha yaxşıdırlar – həzlərində, əyləncələrində gizli bir despotizm, vəhşilik sezilməkdədir. Bu zorbalıq başqalarını hədəfə götürən təhlükəyə bənzəyir, yəni kreslosuna yayxanmış şəxsin uzun müddətdir ehtiyac duymadığı şəxslərə qarşı yönəltidiyi təhlükəyə. Bu təhlükə əvvəllər özünə qarşı yönləndirdiyi təhlükədir. Əgər hər həzzin köhnə bir əzabı özündə qoruduğu və davam etdirdiyi doğrudursa, burda da əzab ona dözməyin qüruru formasında, yavaş-yavaş, tamam metamorfoza məruz qalmamış qəlib olaraq həzz kimi aliləşdirilmişdir. Şərabdan fərqli olaraq hər viski qurtumu, hər siqar nəfəsi orqanizmin bu qədər sərt şeylərə öyrəşmək və onları dəf etmək üçün məcbur qaldığı diksintini xatırlatmaqdadır. Həzz olaraq gözə çarpan da bunlardan başqa şey deyil. Deməli, sərt kişi, həqiqətən də fimlərdə təqdim edildiyi kimidir: mazoxist. Sadizmin kökündə yalan dayanır və şəxs ancaq yalan danışaraq həqiqi sadistə, despotluğun agentinə çevrilə bilər. Ancaq bu yalan özü də özünü əkscinsliliyin təsdiqlənəsi tək forması kimi təqdim edilmiş, içdə saxlanılmış homoseksualizmdən başqa bir şey deyil. Oksfordda iki növ tələbə fərqlənir: sərt kişilər və intellektuallar. İntellektuallar da sırf bu ziddiyyət səbəbiylə avtomatik olaraq qadınyanalıqla damğalanırlar. Bilməliyik ki, hakim təbəqə diktatorluğa tərəf istiqamətlənəndə bu iki ucda qütbləşmə meydan gəlir. Bu bölünmə bütünləşmənin sirrini də özündə daşıyır. Nəticədə, əsl qadınyana olanlar sərt kişilərdir, qadınyana olduqlarını qəbul etməmək üçün anauşağı qurbanlara ehtiyac duyurlar. Totalitarlıq və homoseksuallıq birlikdə addımlamaqdadır. Subyekt çökərkən öz cinsindən olmayan hər şeyi də inkar etməkdədir. Güclü kişi və onun əksi ağıllı uşaq obrazı despotizmin patriarxal prinsiplərini ən saf formada tətbiq edən bir cəmiyyətdə tamam qaynayıb qarışır. İstisnasız hər şeyi, məsələn, subyektləri belə özlərinin obyektlərinə çevirməklə bu prinsip bütünlüklə təsdiqlənir və qadınyanalıqdan zərrəcə fərqlənmir.




25


Zehnimizdə onlara yer yoxdur – Qaçqınların köhnə həyatlarının silindiyini bilirik. Əvvəllər həbs əmriydi, bu gün isə ölkədən ölkəyə daşına bilməyənn zehni yaşantıdır. Maddiləşməmiş olanın, nomeklaturlaşmayanın yaşamı da sona çatmaqdadır. Bununla belə maddiləşmə bununla da kifayətlənməyib öz ziddinə, bilavasitə feilləşməyən yaşama da yayılmaqdadır. Təkcə fikir və nostalgiya kimi yaşayan şeylərə. Bunlar üçün xüsusi termin də icad ediblər. “Curriculum vitae”. Cinsiyyət, yaş, iş – hamısı soruşulur. Yaşam, onun qətli davam etsin deyə, həmrəy statistiklərin qələbə maşınına bağlanıb süründürülməkdədir. Keçmiş belə bu gündən – onu xatırlamaqla növbəti unuduluşa təslim edəcək bu gündən – özünü qoruya bilməməkdədir.




26


English spoken – Uşaqlıqda ailəmin dostluq etdiyi bəzi yaşlı ingilis xanımları mənə tez-tez kitab bağışlayardılar. Cavanlar üçün hazırlanmış, rəngli, şəkilli kitablar, bir də tumac cildli yaşılımtıl bir İncil. Bütün kitablar hədiyyələri verənlərin dilində idi. Heç biri oxuyub-oxumayacağımı fikirləşməmişdi. Valehedici şəkilləri, sərlövhələri, viqnetləri, kəşf edilməsi mümkünsüz mətinləri ilə bu kitabların xüsusi əlçatmazlığı bu cür şeylərin kitabdan ziyadə reklam olduğunu düşündürürdü mənə: bəlkə də əmimin Londondakı fabrikinin istehsal etdiyi məhsulları tanıdan reklamlar… Anqlo-sakson ölkələrində yaşamağa və ingiliscəni başa düşməyə başladıqdan sonra bu təəssüratım yenə də yoxa çıxmadı, əksinə, gücləndi. Brahmın bir mahnısı var. Sözləri Heynenin bir şeirindəndir. “O Herzeleid, du Ewigkeit! / Selbander nur ist Seligkeit (Ey qəlbdəki ağrılar, ey sən sonsuzluq! / Məndən o yandadır bəxtiyarlıq). Bu misralar ən məşhur amerikan jurnallarından birində isə bu hala düşüb: “O misery, eternity! / But two in one were ecstasy” (Ey dəhşətli sonsuzluq./ İki ürək bir olanda ancaq xoşbəxtlik) Mətnin əslindəki qədim, çoşqulu adlar populyar bir melodiyanın şüarçı sözlərinə çevrilib. Bunun da məqsədi mətni parlatmaq və bununla bəzəməkdir. Bu sözlərin yaydığı neon işıqlar altında mədəniyyət də reklamdan başqa bir şey olmadığını göstərməkdədir.




27


On parle français (1) – Cinsəlliklə dilin necə bir-birinə qarışdıqlarını yad dildə pornoqrafik yazılar oxuyaraq anlaya bilərik. De Sadı öz dilindən oxuyarkən belə lüğətə ehtiyac olmur. İnstinktiv olaraq hər şey başa düşülür. Qaranlıq, sürüşkən açıq-saçıq ifadələr instinktiv olaraq heç bir məktəbdən, heç bir evdən, heç bir ədəbi təcrübədən öyrənilmədən rahatlıqla anlaşılır; eynilə uşaqlıqda cinsəlliklə əlaqəli ən dolayı söz və müşahidələrin zehində realist bir təmsil formasında dərhal şəffaflaşması kimi. Gizlədilmiş ehtiraslar bu ifadələrlə həqiqi adlarına qovuşduqları anda özlərinin qaranlıq hücrələrindən çıxıb kor dilin barrikadalarını aşır və qarşısı alınmaz bir zorakılıqla mənanın ən daxili qatlarına qədər sızırlar. Orada isə onları öz oxşarları gözləməkdədir.




28


Peyzaj – Amerikan mənzərəsinin qüsuru, romantik illuziyanın qeyd etdiyi kimi, tarixi anların çatışmazlığı deyil, insan əlinin heç bir izini daşımamağıdır. Təkcə əkilməyə yarayan torpağın yetərsizliyi ilə, çox vaxt kolluqlardan daha hündür olmayan əl dəyməmiş meşələrlə də məhdud deyil bu hal. Bu hal özünü ən çox yollarda biruzə verir. Mənzərənin içinə təsadüfi yerləşdirilmiş kimidir yollar. Düzlükləri və genişlikləri nə qədər təsirlidisə, parıltılı izləri də vəhşi və zəngin landşaft qarşısında bir o qədər laqeyd və kobud görsənir. İfadəsizdirlər. Ayaq, yaxud təkər izindən xəbərsizdirlər. Otlaqlar, yaxud meşəliyə keçmək üçün cığırlar yoxdur ətraflarında. Deməli, insan əlinin, ya da alətlərinin toxunuşunu hiss etmiş şeylərin yumşalmış, keyidici, küt toxunuşundan məhrumdurlar. Sanki heç kim indiyəcən mənzərənin saçını oxşamamışdır. Rahatlığa qovuşdurulmamışdır. Rahatlığa qovuşdurulmayacaqdır. Dərk olunması da bu cürdür. Sürətlə gedən maşının içində gördüyü şeyi göz yaddaşına yaza bilməz. Mənzərə isə öz daşıdığından daha çox iz buraxmaqda acizdir.




29


Cır meyvə – Prust nəzakətli idi. Oxucunu özünü müəllifdən daha ağıllı hesab etmək əziyyətindən xilas edirdi.

On doqquzuncu əsrdə Almanlar xəyallarının rəsmini çəkdilər, ortaya çıxan hər zaman tərəvəz rəsmi idi. Fransızlara isə bircə tərəvəz rəsmi çəkmək bəs edirdi ki, ortaya çıxan xəyal olsun.

Anqlo-Sakson ölkələrində fahişələr, günahla birgə onun gətirəcəyi cəhənnəm əzabını da bəxş edirmiş kimi görsənirlər.

Amerikan mənzərəsinin gözəlliyi; Ən kiçik hissədə belə ifadə olaraq bütün ölkənin ucsuz-bucaqsızlığı görsənir.

Qaçqınlığın xatirələrində ov iti rostolarının dadı var. Elə bilirsən ki, heyvan Freischützün (1) tilsimli güllələri ilə vurulub.

Psixoanalitikada ancaq şişirdilən şeylər doğrudur.

Xoşbəxt olub-olmadığımızı küləyin səsindən anlaya bilərik. Xoşbəxt olmayan insana bu səs onu yüngül yuxulardan, narahat xəyallardan oyandıraraq ona evinin müdafiəsizliyini xatırladır. Xoşbəxt adam üçün isə bu müdafiəliliyin şərqisidir.

O, Küləyin Qəzəbli uğultusu ilə yanaşı, küləyin ona qarşı gücsüz olduğunu etiraf edən pıçıltını da eşidir.

Xəyallarımızdan tanıdığımız səssiz gurultu ayıq vaxtları-mızda qəzet sərlövhələrindən hücum edir üstümüzə.

Mifin qiyamət çarçısı günümüzdə radioda yaşayır. Məcbur olaraq eşitdirilən əhəmiyyətli hadisələr həmişə fəlakətlərdir. “Solemn” sözü ingilis dilində həm “təntənəli”, həm də “təhlükəli” mənasını verir. Aparıcının arxasındakı cəmiyyətin gücü özlüyündən dinləyicilərə istiqamətlənməkdə, onları hədəf almaqdadır.

Yaxın keçmiş həmişə bizə fəlakətlərdən qalıq bir ovuc dağıntı kimi görünür.

Tarixin əşyada zühur edən ifadəsi keçmiş əzabların təzahürüdür.

Hegeldə öz-şüur öz-kimliyindən əminliyin həqiqəti idi. Fenomenologiyanın sözləri ilə “Həqiqətin doğma torpağı.” Bunu başa düşə bilməyəcək səviyyəyə çatanda isə burjualarda, heç olmaya, var-dövlət sahibliyinin qürurundan doğulan bir öz-şüur var idi. Günümüzdəki öz-şüurun yeganə mənası eqo barədə düşünməyin utancaqlığı və gücsüzlüyün dərk edilməsidir. Özünün heç nə olduğunu anlamaq.

“Mən” demək, günümüzdə bir çox insan üçün “abırsızlığın” özüdür.

Gözünüzdəki tük ən yaxşı böyüdücüdür.

Ən bayağı insan ən ali insanın zəifliklərini görə bilər, ən axmaq da ən ağıllının fikirlərindəki xətaları.

Cinsi əxlaqın ilk və yeganə prinsipi: günahlandıran həmişə günahkardır.

Vahid səhvdir (2)




30


Pro domo nostra (1) – Axırıncı müharibədə – ki, bütün müharibələr özündən sonrakılara nisbətən daha sakit, daha dinc görsənir – müxtəlif ölkələrin simfonik orkestlərinin qarhaquru susdurulduğu bir vaxtda Stravinski təəccüblə axtalanmış bir oda topluluğu üçün “Əsgərin hekayəsini” bəstələdi. Bu, onun şahəsəri olacaqdı, yeganə inandırıcı sürreal manifest. Xəyali, sarsıntılı, dərinlərdən gələn zorbalıq musiqini mənfi bir həqiqətin zirvələrinə aparırdı. Əsərin ilk şərti yoxsulluq idi. Rəsmi mədəniyyəti darmadağın edə bilmişdi, çünki mədəniyyətin maddi zənginliklərinə çatması qadağan edildiyindən mədəniyyəti həmişə zəhərləyən göstərişçilikdən uzaq dayanmağı bacarmışdı. İkinci müharibədən sonrakı fikir istehsalı üçün burdan bir dərs çıxır – bir müharibə ki, Avropada yaratdığı dağıntının dərəcəsini həmin musiqinin boşluqları belə ehtimal edə bilməzdi. İnkişaf və barbarlıq kütlə mədəniyyətində elə iç-içədir ki, barbarlıqdankənar şərtləri ancaq o mədəniyyətə və mədəni vasitələrdəki inkişafa qarşı barbarca bir pəhriz qaytara bilər. Saxta zənginlikləri və bahalı istehsalı rədd etməyən, rəngli filmləri və televizoru, milyoner jurnallarını və Toskanini inkar etməyən heç bir sənət əsərinin, heç bir düşüncənin sağ qalmaq şansı yoxdur. Kütləvi istehsala uyğun təşkil olunmuş köhnə media bu şərtlərdə yeni bir dəyər qazanır. İmmunitet və improvizasiyanın dəyəri. Ancaq bu cür media trestlərin və texnologiyanın müttəfiq cəbhəsini aşa bilər. Uzun müddətdir kitabların kitaba oxşamadığı bu dünyada həqiqi kitab kitab ola bilməz. Burjua dövrünü başladan əgər mətbəənin ixtirasıdırsa, indi ona mimeoqrafla, çapın yeganə təkəbbürsüz üsulu ilə son deməyin vaxtıdır.




31


Çantadakı pişik – Sosializmin ən şərəfli davranış forması həmrəylik də xəstədir. Əvvəllər həmrəyliyin məqsədi qardaşlıq ideyalarını həqiqətə çevirmək idi. Yəni, həmrəyliyi ideologiya olduğu ümumiliyin içindən çəkib çıxarmaq və onu xüsusiyə, düşməncil ziddiyyətlə tanınan ümumilər dünyasının içində həmrəyliyin yeganə qalası partiyaya məxsus həqiqət olaraq davam etdirmək idi məqsəd. Həmrəyliyi öz həyatlarını əl-ələ dayanıb təhlükəyə atan bir qrup insan təmsil edirdi. Hansısa təhlükə qarşısında öz şəxsi qayğılarını önəmsiz sayan insanlar hansısa mücərrəd düşüncənin buyruğuna girmədən, eyni zamanda, şəxsi ümid də bəsləmədən həyatlarını bir-birləri üçün qurban verə bilirdilər. Özünümüdafiədən bu cür imtinanın ilk şərti bilik və qərar vermə azadlığıydı. Bunlar yoxdursa, kor şəxsilik dərhal üzə çıxardı. Ancaq həmrəylik vaxt keçdikcə Partiyanın minlərlə gözü olduğu inancına, güclü olduğu düşünülən fəhlə dəstələrinə – bunlar çoxdan uniformalaşmışdı – yazılmağa və tarixin axışına qoşulmağa çevrildi. Beləliklə, qazanılan hansısa müvəqqəti əmin-amanlığın da əvəzi daimi qorxu, yaltaqlıq, yalançılıq və çərənçilik olmağa başladı. Düşmənin zəifliklərini yoxlamaqda istifadə olunacaq enerji şəxsin öz rəhbərinin kaprizlərini, ehtimal reaksiyalarını təxmin etmək cəhdlərində xərclənməkdədir. İndi bu rəhbər əvvəlki düşmənlərdən daha çox qorxu yayır. Çünki şəxs hər iki tərəfin rəhbərlərinin tabeçiliyində olanlarla məsləhətləşmədən gizlindən-gizliyə bir-biri ilə razılığa gələcəklərini sezməkdədir. İnsanlar arasındakı münasibətlərdə bunun başqa yansıması müşahidə olunur. Həqiqi möminləri – bunlar jestlərinin və nitqlərinin çətin təsnifləşdirilən xüsusiyyəti ilə bir-birlərini tanıyırlar, yəni parolu əvəz edən açıq sözlü təslimiyyətçiliklə – birləşdirdiyi görünən xəyali bildirişi imzalamadığı halda bu gün keçərli şablonlara görə əminliklə yenilikçi kimi sinifləndirilən şəxs həmişə eyni təcrübəni yaşayacaqdır. Həm ortadokslar, həm də onlara çox bənzəyən təhrifçilər müəyyən həmrəylik gözləntisi içində yanaşırlar ona. Aşkarca və gizlincə yenilikçi andlaşmanı xatırladırlar. Ancaq şəxs bu adamların onlardan həmrəyliyin ən kiçik dəlili, yaxud sosial cəhətdən öz paylarına düşən işlərə, heç olmasa, rəğbətlə yanaşılması istənilən anda onu tək qoyacaqlarını görəcəkdir. Kilsə müqəddəslərinn köhnə izzətlərinə yenidən qovuşduğu bir çağda materializm və ateizmdən geriyə qalan yeganə şey budur. Bu təşkilat adamları dürüst intellektualın üzə çıxıb onlar üçün özünü təhlükəyə atmasını tələb edir, eyni anda özlərinin üzə çıxacaqları təhlükəsini hiss edən kimi onu bir kapitalist, arxalandıqları və istifadə etməyi umduqları dürüstlüyü isə gülünc sentimentallıq və axmaqlıq olaraq görməyə başlayırlar. Həmrəylik qütbləşməkdədir. Bir ucda qaçacaq yeri olmayanların ümidsiz sədaqəti, digər ucda həbsxana gözətçilərindən uzaq dayanmaq və eyni anda oğruları da əsəbiləşdirmək istəməyənlərə tətbiq olunan feili şantaj.




32


Vəhşilər daha əsilzadə deyillər – Afrikalı iqtisadi siyasət tələbələrində, Oksforddakı siamlılarda və daha ümumi olaraq kiçik burjua mənşəli tarixçi və musiqişünaslarda bir meyillənmə var. Yeni mövzunun assimilyasiyasını oturuşmuş, təsdiqlənmiş hər şeyə birləşdirməyə həvəslidirlər. Üsyankar bir beyin ibtidailiyin, gecikmişliyin, yaxud “kapitalist olmayan dünyanın” tam əksidir. Çünki təməlində təcrübə var. Tarixi yaddaş. İti zəka. Ən əsası da, doymuşluq. Radikal qruplara sonradan qoşulan təcrübəsiz cavanların bircə dəfə mühafizəkarlığın gücünü hiss etməklə cəbhə dəyişdirdiklərinə misal çoxdur. Ənənədən nifrət edə bilmək üçün ona sahib olmaq lazımdır. “Avanqard” sənət hərəkatlarına proletarlardan daha çox ədabaz varlıların meyilli olmağı bizə siyasət üçün də mənalı bir ipucu verə bilər. Gecikənlərin və təzələrin qorxuducu meyillənmələri var pozitivizmə doğru – Bu, Hindistandakı Carnaq müridlərindən Alman masterlər Matyias Qrünvald və Haynrix Şützün inanclı tərəfdarlarına qədər hamısında oxşar cəhətdir. Kənarda qalmağın təkcə nifrət və qəzəb oyandırmağını iddia etmək naşılıq əlamətidir. Çünki bundan, yəni kənarda qalmaqdan həddindən artıq sahiblənici və xoşgörülü bir eşq də doğula bilər. Odur ki, despotik mədəniyyətin kənarda saxladığı insanların onun ən sadiq müdafiəçilərinə çevrilmələri adi bir şeydir. Sosialist olaraq nəsə öyrənmək, mədəni miras adlanan şeydən pay götürmək, istənilə fəhlədə belə bunun əks-sədası eşidilir hərdən.

Bebellerin zövqsüz qeyri-müəyyənliyi isə mədəniyyəti başa düşməkdən daha çox onu səthi dəyərləriylə qəbul etməyə və onu özününküləşdirməyə acgözlükdə göstərir özünü. Sosializmin nə belə bir çevrilməyə, nə də nəzəri olaraq pozitivizmə düşməyə qarşı ümumi bir immuniteti var. Uzaq şərqdə Marks asanlıqla Driş və Rikertin işğal etmədikləri yerləri tuta bilər. Qərbdən kənar cəmiyyətlərin sənaye cəmiyyətinin toqquşma-larının içinə çəkilməsi – ki, bu daha əvvəllər edilməliydi – əsl qazananın, həyat standartlarında gözlənən kiçik artımı kənara qoysaq, müstəqilliyə qovuşmuş xalqın özündən daha çox rasional olaraq inkişaf etdirilmiş istehsal və paylanma olmasından ehtiyat edilir. Daha qoca xalqlar kapitalizm öncəsi xalqlardan möcüzələr gözləmək yerinə onların təsdiqlənmiş hər şeyə və Qərbin uğurlarına göstərdikləri dardüşüncəli, tənbəl iştaha qarşı ayıq olmalıdırlar.




33


Ön cəbhədən uzaqda – Hava bombardmanları ilə əlaqəli xəbərlərdə çox vaxt bombardmançı təyyarləri istehsal edən firmaların adı da keçir:“Focke – Wulff”, “Heinkel”, “Lancaster”. Bəli, indi bu adlar söhbətlərdə bir vaxtlar işlədilən Hussar süvarilərinin, nizəli dəstələrin, zirehli cəngavərlərin yerlərini tutmaqdadır. Yaşamı təkrar istehsal etməyin, ona ağalıq etməyin və onu yox etməyin mexanizmləri birdir və bu səbəbdən sənaye dövlət və reklamçılıq iç-içə keçib. O vaxtlar şişirdilmə sayılmışdı, ancaq bu gün “müharibə ticarətdir” deyən liberalların haqlı olduqları açıq-aşkar görsənir. Hətta dövlət belə qazanc dünyasının şəxsi mənfəətlərindən müstəqil deyil, əslində, həmişə onların qulluğundaydı. İndi isə ideoloji olaraq da onların köləsinə çevrilib. Şəhərlərin dağıntısındakı əsas günahkarın (daha doğrusu, günahı üzərinə götürən şəxsin) adının hər xatırlanması, hər alqış, bərpa dövründə də onun ən yaxşı qazanacaq şəxs olması dayaqlarını möhkəmləndirməkdədir.

Otuz illik müharibə kimi, bu müharibə də – sona çatanda heç kim başlanğıcını xatırlamayacaq – mənasız intervallarla bir-birindən ayrı hərəkatlardan təşkil olunub: Polşa işğalı, Norveç Hərəkatı, Fransanın işğalı, Rusiya və Tunis hərəkatları, İşğal, İşğal, Yenə də İşğal. Bu ritmdə, coğrafi olaraq çatılası düşmən tapılmayan anların mütləq hərəkətsizliyi ilə ani hərəkətlar arasındakı bu var-gəldə hərbi texnikanı xatırladan mexaniklik mövcuddur. Müharibənin liberalizmdən əvvəl formasını yenidən canlandıran da elə bu oxşarlıqdır. Ancaq bu mexaniki ritm insanın müharibə ilə münasibətini də bütünlüklə müəyyənləşdirir və bunu təkcə fərdi bədəninin gücü ilə texnika arasında gözəçarpan uyğunsuzluq yaratmaqla deyil, həm də təcrübənin ən gizli qalalarına daxil olaraq edir. Bundan əvvəlki sonuncu toqquşmada belə bədənin mexaniki texnika ilə harmoniyada olmaması həqiqi təcrübəni qeyri-mümkün etmişdi. Bu savaşdan heç kim topçu general Napalyonun döyüşlərini danışan kimi danışa bilmirdi. Sülh elanı ilə hərb xatirələrinin yazılması arasında uzun intervalın olması da təsadüfi deyil. Bu xatirələrin canlandırılmasının və yaddaşın yenilənməsinin nə qədər çətin bir proses olduğunu göstərməkdədir. Və müəlliflərin yaşadığı dəhşət nə qədər qandonduran olursa olsun, bütün kitablarda bir kifayətsizlik, zəiflik, hətta saxtalıq hissi qarışıb bu xatırlamaya. İkinci müharibə isə təcrübədən büsbütün qopuqdur, bu, texnikanın işləmə prosesinin insan gövdəsindən qopuqluğunu xatırladır. Ancaq unutmaq da lazım deyil ki, bu hərəkətlər patalojik vəziyyətlərdə texnikanı yenidən xatırlatmağa başlayır. Bu savaşda daimilik, tarixilik, epik elementler çatışmır. Bu savaş hər mərhələsindən sanki sıfırdan başlayır. Odur ki, ondan yaddaşda qorunmuş, qalıcı bir xatirə qalmayacaq. O, hər yerdə, hər partlayışla xəbərdarlıq maneəsini deşib keçmişdir. Halbuki təcrübə, sağaldıcı unuduluşla sağaldıcı xatırlanma arasındakı interval bu maneə ilə qorunan bir sahədə formalaşır. Hərəkətsiz, mənasız intervallarla kəsilən, zamandankənar titrəmələr ardıcıllığına çevrilib yaşam. Ancaq gələcək üçün əsl dəhşətli olan tezlikdə bütün bunların üzərində düşünə bilmək qabiliyyətimizi itirməkdən ibarətdir. Cəbhədən qayıdan döyüşçülərin aldıqları hər tramva, mənəvi sarsılmalar gələcəyin dağıntılarının mayasıdır. Karl Kraus haqlı olaraq yazdığı əsərə “İnsanlığın son günləri” adını vermişdi. İndi göstərilən tamaşanın adı isə “Qiyamətdən sonra” olmalıdır.

Müharibənin informasiya, propaqanda və media şərhləriylə gözəgörünməz edilməsi, ilk tankların üstündəki operatorlar və qəhrəmanlıqla ölən jurnalistlər. İctimaiyyəti idarə etməyə istiqamətlənmiş işıqlandırma texnikalarının hərcmərcliyi və bütün laqeyd və unutqan hərəkətlilik. Təcrübənin, insanlarla taleləri arasında boşluqdan başqa bir şey olmayan təcrübənin – ki, insanların həqiqi taleləri bu boşluğun içində formalaşır – quruyub büzüşməsinin başqa cür ifadəsidir bütün bu baş verənlər. Hadisələrin şeyləşmiş, qatılaşmış, gipsdən qəlibləri hadisələrin yerlərini almışdır. İnsanlar tamaşaçısı olmayan, çünki hamının xırda bir rolla da olsa ekranda görsəndiyi sənədli dəhşət filminin epizodik iştirakçıları səviyyəsinə salınıblar. Hamını əsəbiləşdirən “saxta savaş” ifadəsinin altında yatan məna da bunu qəsd edir. Deyimin kökündə yaşanan dəhşətlə əlaqəli sözləri “propaqandadan ibarət sayan” – və beləcə yırtıcılıqlarını daha da amansızlaşdıracaqlarını düşünən – faşist laqeydliyinin yatdığı doğrudur, əlbəttə. Müharibə həqiqətən saxtadır. Ancaq bu saxtalıq bütün dəhşətlərdən daha dəhşətli bir saxtalıqdır və onunla məzə tutanlar bu dəhşətə köməklik edənlərdir.

Hegelin tarix fəlsəfəsi bu dövrü ehtiva edə bilmiş olsaydı, Hitlerin robot-bombaları da dünya ruhunun özünü simvollar vasitəsiylə birbaşa biruzə verdiyi seçilmiş empirik faktorlardan biri olaraq İsgəndərin erkən ölümünün və oxşar obrazların yanında öz yerini alardı. Faşizmin özü kimi robotlar da subyektsiz işləyirlər. Eynilə onun kimi robotlar da möhtəşəm texniki qüsursuzluğu mütləq korluqla birləşdirirlər. Yenə Faşizm kimi onlar da ölümcül qorxu yaradırlar və tamamilə təsirsizdirlər. “Dünya ruhunu gördüm”, ancaq at üzərində deyildi, qanadlanmışdı və başsız idi – ki, bu da eyni məqamda Hegel fəlsəfəsini inkar edir.

Bu müharibədən sonra yaşamın normal şəkildə davam edəcəyini, hətta mədəniyyətin yenidən qurula biləcəyini – sanki mədəniyyətin yenidən qurulması ən əvvəldən onun inkarı deyilmiş kimi – deyən bütün düşüncələr axmaqcadır. Milyonlarla yəhudi qətl edildi və bu fəlakətin təkcə özü deyil, ancaq pərdəsidir. Bu mədəniyyət nəyi gözləyir axı? Saysız insanın hələ gözləyəcək vaxtı olsa belə, Avropada yaşananların heç bir nəticəsi olmayacağına inanmaq mümkündürmü? Sırf qurbanlarının necəliyinin belə cəmiyyətin yeni bir xarakterinə – barbarlığa – çevrilməyəcəyini hardan bilirik? Zərbəni əks-zərbə izlədikcə fəlakət də davam edəcəkdir. Qətl edilənlərin intiqamının alındığını düşünmək belə bunu görmək üçün kifayətdir. Qarşı tərəfdən də eyni sayda insan öldürüləndə dəhşət də institutlaşacaq və ən qədim dövrlərdən bəri uzaq dağlıq ərazilərə həbs olunmuş kapitalizm öncəsi qan davaları daha geniş bir arealda yenidən peyda olacaq. Xalqlar olacaq bu qan davasının subyektsiz subyektləri.

Ancaq ölülərin intiqamının alınmaması və edilənlərin bağışlanılması halında da faşizm qələbə qazanmış olacaq və bu qədər asan olduğunu gördükdən sonra başqa yerlərdə yeni qələbələr axtaracaq. Tarixin məntiqi ön plana çıxardığı insanlar qədər dağıdıcıdır. Yığdığı sürət onu haraya sürükləyərsə, keçmiş bəlaların bir tayını orada yenidən yaradar. Normallıq ölümdür.

Məğlub edilmiş Almaniyaya nə ediləcəyi sualına cavab olaraq iki şey deyə bilərəm. Bir: cəllad olmağı, yaxud cəlladlara legitimlik verməyi heç vaxt, heç bir halda qəbul edə bimərəm. İki: keçmiş pisliklərin intiqamını almağa girişən adama mane olmaq – xüsusən, qanundan istifadə edərək mane olmaq – istəmirəm. Bütünlüklə yetərsiz və ziddiyyətli bir cavabdır. Prinsipi də, tətbiqini də gülüncləşdirən bir cavab. Bəlkə, günah məndə deyil, sualın özündədir.

Kinoda həftəlik dünya xəbərləri: Mariana adalarının işğalı, Guam da daxil. Yaratdığı təəssürat savaşa yox, inşaat mühəndisliyinə və sonsuz bir ciddilik və konsentrasiya ilə öhdələnən yol-qazıntı işiylə əlaqəlidir. Bir də buxarlı dezinfeksiyaya, bəşəri ölçüdə başladılmış böcək öldürmə əməliyyatına. Əməliyyat davam etdiriləcək. Torpaqda ot bitməyənə qədər. Düşmən burada xəstə və cəsəd rolundadır. Eynilə, faşist dövlətdə yəhudilər kimi, o da təkcə texniki və inzibati prosedurların obyekti olaraq hesaba qatılır; müdafiəyə keçəsi olanda isə öz davranışları eyni xüsusiyyəti daşıyır. Bütün bunlarda şeytanın əməllərini xatırladan bir cəhət var: köhnə tərz savaşlara nəzərən bu cür əməliyyatlar daha çox şey tələb edir; Subyektsizlik halına çatmaq üçün subyektin bütün enerjisini istifadə etməsi lazımdır. Mükəmməlləşmiş insansızlıq, Eduard Qreyin (1) xeyli insanca xəyalının gerçəkləşməsidir. Nifrətsiz savaş.



    Payız 1944




34


Xəyalpərəst Hans (1) – Biliyin hakimiyyətlə münasibəti təkcə xidmətçiliklə deyil, həm də həqiqətlə əlaqəlidir. Əksər bilik, əgər güc münasibətiylə nisbətdə deyilsə, forma cəhətdən nə qədər düz olursa olsun, yenə də keçərsizdir. “Hitler mənim üçün pataloji hadisədir” – qaçqın həkimin bu sözləri klinik kəşflərlə təsdiqlənə bilər, qaçqın həkim paranoyak adıyla dünyaya urcah edilən obyektiv bəla ilə nisbətsizliyi bu sözlərlə gülüncləşdirməkdə, peşəsinin adi bir sözbazlığına çevirməkdədir. Hilter bəlkə də, “özündə” pataloji hadisədir. Ancaq əminliklə deyə bilərik ki, bu pataloji hadisə təkcə onun “özü üçün” deyil. Qaçqınların faşizmə qarşı münasibətlərinin çoxunda yer alan təkəbbürlü şişkinlik və yazıqlıq da bununla əlaqəlidir. Azad, məsafəli, şəxsi maraqsız qiymətləndirmə qəlibləri ilə düşünən insanlar əslində bu tip düşüncəni keçərsizləşdirən despotik təcrübəni bu qəliblərin içinə yerləşdirə bilmədilər. Həm başqalarının hakimiyyətinin, həm öz hakimiyyətsizliyimizin bizi axmaqlaşdırmalarına icazə verməmək. Bax bu ən çətin və ən müşkül tapşırıqdır.




35


Mədəniyyətə qayıdış – Hitlerin alman mədəniyyətini yox etdiyi iddiası reklam texnikasından başqa bir şey deyil. Hitlerin məhv etdiyi sənət və düşüncə onsuz da uzun zaman idi ki, qopuq və təcrid olunmuş halda idi və onun sonuncu barikkadalarını faşizm dağıtdı. Oyuna qoşulmayanlar üçüncü reyxdən illər əvvəl öz içlərinə qapanmağa məcbur qalmışdılar. Alman markının nufüz qazanması və ekspressionizmin süqutu eyni tarixə təsadüf edir. Ən gec bu tarixdən etibarən Alman mədəniyyəti də özünün Berlin jurnallarının ruhuna xeyli yaxın olan inkişafına başlamışdı. Biz o jurnallardan danışırıq ki, onlar nasistlərin “Şən Birliklərindən”, Reich sərgi salonlarının barıtı quru klassizmindən heç nə ilə fərqlənmirdilər. Alman mədəniyyəti bütünlüklə, özü də özünün ən liberal dövründə həzlə ayaqlarını açmış halda Hitlerin yolunu gözləyirdi. “Mosse” və “Ullstein”in (1) redaktorlarını yaxud “Frankfurter Zeitung”un yeni rəhbərlərini nasizmə köləlik etməklə günahlandırmaq onlara qarşı haqsızlıqdır. Çünki onlar həmişə beləydilər: istehsal etdikləri zehni məhsullarda mənimsədikləri hərbi müqavimət xətti əsla əyilmədən, axmaqlar tərəfindən başa düşülməyin – bunu Fürer özü də qeyd edirdi – ən dəyərli ideoloji üsul sayıldığı bir siyasi rejim qarşısında hərbi dirəniş xəttinə çevrilmişdi. Dəhşətli qarmaqarışıqlığa səbəb olan da budur. Hitler mədəniyyəti öldürüb. Hitler cənab X-i sürgünə göndərərək öldürüb. Deməli, cənab X mədəniyyətdir. Bəli, əslində bu bu cürdür. Həm zəhmətkeşlikləri, həm də nüfuz etmə sahələrin kəskin şəkildə fərqlənməsi səbəbiylə xaricdə alman zehnini təmsil etmək məharətini göstərən mühacirlərin yaradıcılıqlarına qısaca nəzər saslaq belə, bu bizə ümidli bir yenidənqurmadan nə gözləməli olduğumuzu açıb göstərər. Brodvey üsullarının Kurfürstendamma idxalı. Di gəl ki, iyirminci illərdə bu ikisi arasındakı fərq ikincisinin niyyətlərinin yaxşı olması yox, vasitələrinin kifayətsizliyi idi, sadəcə. Mədəni faşizmə qarşı olanlar isə əgər Monte Karlonun Bombalanmasından və Mətbuat ziyafətindən – Hitler Almaniyasında Fallada (2) kimi elastik və hiyləgər tiplərin sözlərinin öz nüfuzlarını başqa torpaqlara daşımağı bacaran sağlam və şərəfli şöhrətlərinin dediklərindən daha həqiqi olduğunu kəşfetmək məcburiyyətində qalmaq istəmirlərsə, işə Veymardan başlamalıdırlar.




36


Ölümə aparan Sağlamlıq (1) – Əgər dövrün prototipik mədəniyyətinin psixoanalizi adlı bir şey mümkün olsaydı; əgər iqtisadiyyatın mütləq hakimiyyəti şərtləri qurbanlarının mənəvi yaşamlarına istiqamətlənmiş bütün cəhdləri mənasızlaşdırmış olmasaydı; və psixoanalizdə daha əvvəldən o şərtlərə sadiqlik andı içməmiş olsalardı – belə bir tədqiqat dövrün özünəməxsus xəstəliyini normallıq kimi tanımağa məcbur qalardı. Günümüzdə fərdin bədən və ruhca sağlam olduğunu sübut etmək üçün ondan tələb olunan libidinal uğur introvertlərdə ən dərin qatlarda zədələnmə, ekstrovertlərdə isə daxilə həbs olunmuş xədimləşmə bahasına əldə edilir. Bu zədələnmə ilə müqayisədə atayla identifikliyin (özünü onun yerinə qoymaq) nəticəsi olan o qədim imtina belə uşaq oyunu təəssüratı bağışlayır. Onsuz da bu oyunun ən əvvəldə oyun olduğu bilinirdi. İndi dürüst kişi və mehriban qızın dəf etməsi tələb olunan şey təkcə arzular və hislər deyil. Burjua dövründə həmin dəfetmənin nəticəsi olaraq meydana çıxan simptompları da dəf etməlidirlər. Eynilə işığın, təmiz havanın və sağlam həyatın bədxərccəsinə sərgilənməsiylə ilə köhnə haqsızlığının yoxa çıxmaması, əvəzində rasionallaşmış böyük kapitalın parıltılı gümrahlığı altında daha da görünməz olması kimi dövrümüzün mənəvi sağlamlığı xəstəliyin səbəblərini və təşəkkülünü zərrəcə dəyişdirmədən xəstəliyə gedən yolların tıxanması ilə əldə edilir. Lazımsız yer hesab edilən qaranlıq zirzəmilər dağıdılıb hamam-tualetə əlavə edildi. Özü də, sağlam həyatın hissəsinə çevrilməmiş-dən əvvəl psixoanalizin şübhələndiyi şey bu gün təsdiqlənib. Ən işıqlı otaqlar nəcisin gizlin malikanələridir. “Səfalət davam edir. Başa düşüldü ki, ona qalib gəlmək mümkünsüzdür. Onda da üstünü örtməyə başladılar” – misraları getdikcə artan maddi bərabərsizliyin məhsul bolluğu ilə müvəqqəti olaraq gizləndiyi sahədən daha çox, mənəvi iqtisadiyyat üçün keçərlidir. Sonradan gün işığına şadyanalıq, açıqlıq, sosiallıq, məcburi olana oxşamaq qabiliyyəti və müvəzinətli, praqmatik dünya görüşü olaraq çıxan təhrif və formasızlaşmanın ilk dəfə işləndiyi cəhənnəm otağını isə indiyə qədər heç bir elm tədqiq etməyib. Bu xüsusiyyətlərinin əsasının nevrozları hazırlayan uşaqlıq dövründən belə daha əvvəlki mərhələlərdə qoyulduğunu düşünmək lazımdır. Əgər nevroz instinktin uduzduğu bir toqquşmanın nəticəsidirsə, xatırlatdığı şikəst edilmiş cəmiyyət qədər normal olan bu yeni hal da toqquşan gücləri bir-birləriylə savaşa girmədən öncə iqtidarsızlaşdıran bir növ tarix öncəsi cərrahi müdaxilənin nəticəsidir. Bu səbəbdən daha sonrakı toqquşmasızlıq biliklə həyata keçirilən yaxşılaşmanı yox, çox əvvəldən planlaşdırılmış bir nəticəni, kollektiv mərcin zəfərini əks etdirir. İndidən müraciət edənlərin yüksək maaşlı vəzifələrə təyinatlarının şərtinə çevrilmiş özündən əmin sakitlik sonradan işəgötürənlərlə insan resursları rəhbərinin siyasi olaraq tələb edəcəyi məcburi susqunluğun simvoludur. Sağlamlığın xəstəliyini müəyyən etməyin yeganə obyektiv yolu rasional mövcudiyyətləri ilə həyatlarının ağlın köməyi ilə istiqamətlənəcəyi ehtimal olunan yol arasındakı uyuşmaz-lığı göstərməkdir. Yenə də onları satan xəstəliyin izləridir. Dəriləri töküntü təbəqəsi ilə örtülmüş kimidir – bir növ inorqanik kamuflaj. Çoşqun bir diriliyin və əzəmətli gücün nişanları ilə dolub-daşan şəxslərin əslində mumyalanmış meyidlər olduğunu və hələ tam olaraq baş tutmamış vəfatları ilə əlaqəli xəbərin də təkcə notariat siyasətinin tələbləri ucbatından onlardan əsirgəndiyini deyə bilərik. Dövrümüzün keçərli sağlamlığının altında ölüm gizlənib. Sağlamlığın bütün tərpənişləri ürəkləri çoxdan dayanmış varlıqların reflektiv hərəkətlərini xatırladır. Kədərli qırışıqlarıyla çoxdan unudulmuş dəhşətli çırpınışlara şahidlik edən bir alın, məntiqin səlis addımlarını axsamağa məcbur qılan ani axmaqlıq, yaxud yersiz gülünc bir hərəkət. Bəli, ancaq belə şeylər qoruyur itmiş yaşamın izlərini, bəlkə də yox. Çünki ictimai olaraq müəyyənləşdirilmiş fədakarlıq, qurbanlıq yaşantısı fərddə yox ancaq cəmiyyətin bütünündə aşkara çıxarılacaq qədər universallaşmışdır (ümumi). Sanki cəmiyyət bütün fərdlərinin xəstəliyini öz üstünə götürmüşdür. Fərdin isə içinə basdırılmış şəxsi taleyi də ancaq orada, Faşist hərəkatlarının tıxanmış çılğınlığında və bu hərəkatları xəbər verən, yaxud təhrik edən saysız hadisədə, özünün obyektiv və görsənən qarşılığıyla bütünləşməkdədir. Normalın xəstəliyinin mütləq ki, xəstənin sağlamlığı mənasına gəlmədiyini və onun da çox vaxt eyni fəlakətin başqa bir ifadəsi olduğunu düşünmək kimin içini şübhədən xilas edə bilər axı?




37


Həzz prinsipinin bərisində (1) – Freyddeki despotik meyillərin cinsəllik anlayışında bacarıqlı islahatçıların eyham vurduğu soyuqqanlılıq və səmimiyyət çatışmazlığı ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Professional səmimiyyət mənfəət məqsədi güddüyü üçün insanlar arasındakı uçurumlara qarşı yaxınlıq və birbaşalıq istehsal etməyə çalışır. Qurbanını aldadır, çünki onun acizliyini təsdiqləməklə, həm də onu o hala gətirən dünyanı təsdiqləmiş olur. Həqiqətdən uzaqlaşdığı dərəcədə ona haqsızlıq edir. Freyddə belə bir humanist səmimiyyətinə rast gəlmiriksə, bu o deməkdir ki, o, siyasi iqtisad tənqidçiləri ilə həmfikirdir və belə olmaq Taqor, yaxud Verfellə birgə xatırlanmaqdan daha yaxşıdır. Əsl bəxtsizliyi bu idi: Bir tərəfdən, burjua ideologiyasının təzyiqlərinə baxmayaraq şüurlu şeylərin altşüur instinktin təməlini materialist bir üslubda tədqiq edir, eyni zamanda instinktə münasibətdə burjua simpatiyasından uzaq qala bilmirdi. Halbuki, bu simpatiya bütünlüklə rasionallıqların törəməsidir və Freydin də yıxmağa çalışdığı rasionallar idi. Freyd “Giriş Mühazirələrində” aşkar dediyi kimi, “ictimai hədəfləri təməldə eqoist olan cinsi məqsədlərdən üstün görən… ümümi təsnifatla” bütünlüklə razılaşmaq-dadır. Psixologiya mütəxəssisi kimi ictimai olanla eqoist olan arasındakı ziddiyyəti şəlakət halıyla və heç sınamadan qəbul edirdi. Bu ziddiyyətin kökündə despotik cəmiyyətin rolunu görmədiyi kimi, özünün qeyd etdiyi dağıdıcı proseslərin izini də görmürdü. Nəzəriyyəsizliyi və önyarğıları arasında qalmışdı. İnstinktin inkarına həqiqətə zidd bir zorakılıq kimi əks getmək üzərə ikən, bir anda digər uca sovrularaq bu inkarı mədəniyyət üçün faydalı bir aliləşmə olaraq alqışlayırdı. Bu ziddiyyətdə mədəniyyətin Yanus təbiətinin payı var, əlbəttə və bu sağlam cinsəllik mədhləriylə tez-bazar üstündən keçilməyəcək bir ikilikdir. Ancaq bu, Freyddə analizin hədəfini müəyyənləşdirən tənqidi standartın təhrifinə səbəb olurdu. Freydin aydınlanmamış aydınlanması nəticədə burjua yuxuyozumunun mənfəətlərinə xidmət etməkdəydi. İkiüzlülüyün modern dövr müxaliflərindən biri olaraq bir tərəfdə dəf edilmiş olanın aşkar azadələşmə istəyi ilə, o biri isə dəf etməyə bəhanə axtaran tövr arasında ikili bir mövqedə idi Freyd. Onun üçün ağıl təkcə görüntü idi. Ancaq bunun səbəbi, rəsmi fəlsəfənin iddia etdiyi kimi, Freydin psixologizmi deyildi – bu psixologizm, öz növbəsində, tarixi həqiqət nöqtəsinə lazımınca təmas edə bilmişdi. Əsl səbəb Freydin ağıl deyilən vasitəyə məqbullaşma imkanını verəsi məqsədi inkar etməsi idi. Bu məqsəd həzz idi. Mənanın uzağında, ağlın nüfuz edə bilməyəcəyi bir yerdə dayanmışdı həzz. Ancaq həzzin təbiət köləliyini aşan cəhəti bircə dəfə unudulanda və beləcə, alçaldılaraq növün davamını təmin edən oyunlar repertuarına daxil edilib özü də ağlın bir hiyləsi olaraq tədqim edildikdə ratio (2) da bayağılaşaraq rasionallıq halına düşür. Həqiqət nisbiliyə, insanlar isə iqtidara tabe edilir. Ancaq Utopiyanı kor bədənsəl həzdə – əsas məqsədi qane etdiyi ölçüdə özü məqsədsiz olan bir həzdə – axtaran şəxsin həqiqət haqqında sağlam və kafi bir fikri ola bilər. Freydin işləri isə zehnə və həzzə qarşı bəslənilən ikili düşmənçiliklə çirklənmişdi. Freyd bunun o qədər də fərqində deyildi. Bundan əlavə bu ikili düşmənçiliyin ortaq köklərini anlamaq da psixoanalizlə mümkündür. “Bir İlluziyanın Gələcəyində” gəzgin tacirin səmavi dünyanı mələklər və sərçələrə buraxmaq lazım olduğu hökmünü ahıl və hiyləgər cənabın mənasız müdrikliyi ilə çatdırdığı bölüm “Mühazirələrdə” hedonist cəmiyyətin azğın təcrübələrini sofistik dəhşət içində lənətlədiyi bölümün yanına qoyulmalıdır. Həzz və cənnət qarşısında bərabər ölçüdə diksinənlər, əslində, nəsnə halına düşməyə ən yaxın olanlardır. Uğurlu bir analizdən keçmiş olanların çoxunda görülən o boş və mexaniki keyfiyyət sadəcə xəstəliklərinin deyil, müstəqilləşdirdiyi şeyi kökündən qoparan müalicələrinin də xanasına yazılmalıdır. Müalicənin ən təsirli üsulu olaraq görülən və həlli əbəs yerə analitik müalicənin onurğası sayılmayan köçürülmə (3) bir vaxtlar subyektin özünü erotik meyillərinə təslim etməsiylə özlüyündə formasında reallaşan və şəxsi də zənginləşdirən ancaq indi subyektin suni bir mühitdə könüllü olaraq və dağıntı bahasına reallaşdırdığı eqoizm ləğvini, hər növ ağılla birgə ona xəyanət etmiş analizçiləri də çıxdaş edən və sadəcə bəzi reflekslərdən ibarət “rəhbərimin yoluyla” davranış modelini çoxdan özünə metod seçmişdir.




38


Rəqsə dəvət – Psixoanaliz nevrozlarla məhdudlaşan həzz alma qabiliyyətini köhnə halına qaytarmaqla təriflənir. Sanki sırf bu həzz alma qabiliyyəti anlayışı belə bir şeyi – əgər həqiqətən varsa – kifayət qədər dəyərsizləşdirməyə bəs etmir. Sanki xoşbəxtlik üzərinə spekulyasiya ilə reallaşan bir xoşbəxtlik bu sözün ifadə etdiyi şeyin ziddi deyil. Sanki belə bir xoşbəxtlik nəzəri olaraq planlanan davranış modellərinin onsuz da kiçilən yaşayış sahəsinə yeni bir təcavüzü deyil. Gör çoxluq təşkil edən şüur hansı hala gəlib ki, günümüzdə keçmişdə sadəcə macar operettalarında attaşelərə uyğun görülən şampan şaqraqlığı və məcburi bədxərclik tamaşasının doğru yaşama düsturu olduğuna ciddi-ciddi inanılır. Reseptli xoşbəxtlik öz adına oxşayır: bu xoşbəxtlikdən pay alacaq nevrozlunun despotizm və geriləmənin onda buraxdığı son ağıl qırıntılarından da arınması və analizçisini məmnun etmək üçün bütün bayağı filmləri görmə mövzusunda son dərəcə həvəsli davranması, fransız restoranındakı bahalı, ancaq dadsız yeməkdən, ağır içkidən və “seks” adı altında bir dərman olaraq istifadə edilən sevişmədən zövq alması tələb olunur. “Həyat hər şeyə baxmayaraq gözəldir.” Şillerin hələ deyildiyi anda boşluq səsi çıxardan bu nəsihəti, günümüzdə hər yerə yayılmış reklamçılıqla eyni xorda yer aldığı ölçüdə, açıq-aşkar axmaqlıq halına gəlmişdir; psixoanaliz isə daha yaxşı imkanlarına rəğmən yanğına körüklə getməkdədir. İnsanların yaşadığı əngəllənmələrin sayı həddindən çox deyil, çox azdır. Özü də, bu prosesin onları bir az da sağlamlaşdırdığını iddia etmək də olmur. Odur ki, uyğunlaşma qabiliyyəti və iqtisadi uğurdan fərqli meyarlara istiqamətlənmək istəyən bir katarsis metodu da insanların ümumi və – ayrılmaz formada ona bağlı – şəxsi bədbəxtliklərinin fərqinə varmalarını təmin etmək və bu iyrənc sistemin sanki onları kənardan dustaqlaşdırması bəs deyilmiş kimi, içlərindəki yaşam üzərində də ikinci bir boyunduruq qurmasına şərait yaradan doyum illuziyalarından məhrum qalmaları üçün çalışmaq məcburiyyətindədir. İnsan yalnız saxta həzdən doyub ona təqdim edilən şeylərdən iyrəndiyi və təkcə xoşbəxtliyin müsbətlik vəkilinin deyil – bu vəkilə qarşı göstərdiyi xəstə müqavimətdən imtina etdiyi anda xoşbəxtliyi satın ala biləcəyi deyilməkdədir ona – həqiqətən adınalayiq bir xoşbəxtliyin kifayətsizliyini başa düşdüyü anda təcrübənin potensial ölçülərini də dərk etməyə başlaya bilər. Elmi epikürçü sanatoriya idarəçisi ilə əyləncə sənayesinin əsəbi propoqanda şeflərinin bir ağızdan səsləndirdikləri “xoşbəxt ol” nəsihətində işdən qaraqabaq halda qayıdıb qapıda uşaqları onu nəşəli gülüşlərlə qarşılamadılar deyə bütün ailəni məzəmmət edən atanın qəzəbini xatırladan bir şey var: hakimiyyət mexanizmi səbəb olduğu əzabların görülməsini əngəlləyir. Xoşbəxtlik moizələriylə başlayıb sırf vətəndaşlarımızın əzab qışqırıqlarını eşitmədiklərinə özlərini inandırsınlar deyə Polşanın ən ucqar yerlərində qurulan insan saqqalxanalarına qədər gedib çıxan inkişaf xətti heç də dolambaclı deyil. Bütün bu şarı partladan şəxsə psixoanalitikanın verdiyi cavab isə bunların Edip kompleksindən ibarət olmasıdır.




39


Eqo iddir – Psixologiyanın inkişafı ilə burjua fərdinin həm antik dövrdəki, həm də intibahdan sonrakı yüksəlişi arasında çox vaxt bir əlaqə qurulur. Bu psixologiya ilə burjua sinfinin təkrar bölüşdüyü və bu gün başqalarını təcrid etmək bahasına inkişaf etmiş zidd bir meyillənmənin nəzərdən qaçmasına səbəb olmamalıdır: fərdin dəf edilməsi və assimliyasiyası. Bilik də bütünlüklə fərdə xidmət etsin deyə öz subyektiylə təkrarən əlaqələndirilir. Hər cür psixologiya Protoqordan bəri insanı hər şeyin ölçüsü edərək onu ucaltmış, ancaq bunu edərkən onu ən əvvəldən obyekt olaraq, təhlil materialı kimi qiymətləndirmiş və şeylərin cansızlıq və boşluqlarını ona köçürmüşdür. Subyekt adına obyektiv həqiqətin inkarı subyektin də inkarı deməkdir. Hər şeyin ölçüsü üçün heç bir ölçü yoxdur. Təsadüfiliyə düşən subyekt həqiqətsizliyə çevrilir. Bu da cəmiyyətin həqiqi yaşam prosesinə işarədir. İnsan hakimiyyət prinsipini mütləqləşdirərək iti ucunu mütləq obyekt halına gəlmiş insana çevirmiş və psixologiya da bu ucun daha sivriləşdirilməsi işində özünün köməyini əsirgəməmişdir. Eqo, psixologiyanın əsas “id”i və subyektiv obyekti onun baxışları altında həmişə keçərsizləşməkdə və həqiqətdə mövcud olmayan bir şeyə çevrilməkdədir. Psixologiya mübadilə cəmiyyətində subyektin əslində subyekt yox, ictimai obyekt olduğu həqiqətinə müraciət etməklə cəmiyyətə bunun belə olması və belə davam etməsini təmin edən silahları da bağışlamışdır. Qabiliyyətlərindən arındırılmış insan işbölümü faktorunun özünün sözdə subyektlərinə inikas etdirilmiş halıdır və bu da onları daha səmərəli üsulla istifadə və idarə etmək cəhdinin ayrılmaz hissəsidir. Psixologiyanın təhrif olunmuş forması kimi görülə bilməyən psixotexnika ən əvvəldən bəri onun əsas qayəsinin daxili meyarıdır. Həqiqi bir humanist olan və əsərinin hər cümləsində hiss elətdirən Yum bir tərəfdən də eqonun bir önyarğıdan ibarət olduğunu deyirdi. Bu ziddiyyət ümumi olaraq psixologiyanı da əks etdirir. Üstəlik, bu nöqtədə həqiqət də Yumun tərəfindədir, çünki özünü “Mən” olaraq ortaya qoyan şey həqiqətən də bir önyarğıdır, abstrakt avtoritar mərkəzlərinin ideoloji hipostazlaşdırılmasıdır; və bu hipostazlaşdırılmanın tənqidi də “şəxsiyyət” ideologiyasının dağıdılmasını tələb edir. Di gəl ki, bu dağıntı viranəlik üzərində avtoritarlıq qurulmasını daha da asanlaşdıracaq. Psixoanalizdə aşkar görsənən də budur. O, şəxsiyyəti yaşamaq üçün zəruri bir yalan kimi nəzəri sisteminə əlavə edir. Psixoanalizə görə şəxsiyyət fərdin instinktiv təslimiyyətini və reallıq prinsipinə uyğunlaşmasını təmin edən saysız rasionallıqları bir yerdə saxlayan ən böyük və ən əhatəli rasionallıqdır. Elə təkcə bunu sübut etməklə psixoanaliz insanın yoxluğunu da sübut etmiş olur. Onu özünə özgələşdirərək, daxili bütünlüyü ilə birlikdə avtonomluğunu inkar edərək şəxsi bütünlüklə rasionallıq səviyyəsinə, uyğunlaşma səviyyəsinə dustaq edir. Beləliklə, özünütənqidin yerinin başqasının eqosuna yönələn “təslim ol” tələbi alır. Psixoanalitikin müdrikliyi də ən axırda rəsmli qorxu jurnallarının faşist şüuraltındakı “psixoanaliz” rəsminə qədər enir. Hər peşənin fırıldaqçılıq görsəndiyi bir mühitdə bu “fırıldaqçılıqlardan” birinə əzab çəkən və biçarə adamları birdəfəlik özünə əsir etmə və beləcə onlara nəzarət və onları istimar haqqını verən bir texnika. Psixoanalitikanın saxtakarlıq olaraq imtina etdiyi təlqin və hipnoz, sirk meydanında gəlib-keçənləri öz çadırına çəkməyə çalışan şaratan cadugər. Bax bunlar onun əzəmətli sistemi içində yenidən özlərini göstərməyə başlayırlar. Eynilə səssiz filmin Hollivud əfsanələrində yenidən ortaya çıxması kimidir bu özgörsənmə. Keçmişdə kömək olan şey, daha böyük bir biliyin sayəsində kömək etmək imkanı günümüzdə doqmatik ayrıseçkilik yolu ilə başqalarının alçaldılmasına çevrilib. Burjua şüurunun tənqidindən geriyə qalan tək şey həkimlərin həmişə gizli əlbirliklərini biruzə verdikləri çiyin silkələmə jestidir. Psixologiyada, saf mənəviyyət deyilən o dibsiz saxtakarlıqda (insanların “xüsusiyyətləri” ilə maraqlanılması da təsadüfi deyil) burjua cəmiyyətinin mal-mülk sahəsindəki bütün təcrübəsini görmək mümkündür. Bu mal-mülk ictimai mübadilə nəticəsində artmışdır, əlbəttə ki, hər burjuanın altdan-alta hiss etdiyi müqavilə şərti ilə birlikdə. Fərdin sahib olduğu sinfin ona əmanət etdiyi bir mülkdür, sadəcə və nəzarəti əlində saxlayanlar da mülkiyyətin ümumiləşməsi nəticəsində yenə mülkiyyətin öz prinsipi ( əsirgənməkdən ibarət olan prinsip) təhlükəyə düşdüyü anda bu mülkü onda geri almağa hazırdırlar. Psixologiya da mülkiyyətə ediləni xüsusiyyətlər bəhsində təkrarlayır. Fərdə öz xoşbəxtlik payını bağışlayaraq onu mülksüzləşdirir.




40


Ondan həmişə danış, ancaq heç vaxt düşünmə (1) – Bu gün dərinlik psixologiyası, filmlərin, sentimental TV seriallarının və Horneyin də köməyilə ən ucqar künc-bucağa belə nüfuz etdiyinə görə insanların özləriylə üzbəüz qalmaqları və özlərini yaşamaqlarının son ehtimalları da təşkilatlanmış mədəniyyət tərəfindən yox edilmiş deməkdir. Paketlənmiş maariflənmə təkcə bədahətən düşüncələri deyil, (gücləri, səbəb olduqları əzaba və əziyyətə bərabər olan) analitik içgörüləri də fabrik məhsullarına çevirir. Eynilə ortodoks üsulun (2) formullara endirməyə onsuz da meyilli olduğu fərdi tarixin əzablı sirlərini bəzi ortaq mal davranış qəliblərinə çevirdiyi kimi. Rasionallıqlardan arınmanın özü də beləcə rasionallıq halına gəlir. Cəmiyyət üzvlüyünə qəbul edilənlər öz-şüur qazanmağa çalışmaq əvəzinə bütün instinktiv antinomikliyi natamamlıq kompleksi, ana vəsvəsəçiliyi, ekstrovertlik və introvertlik kimi anlayışlar altında toplamaqla ustalaşırlar, halbuki bu anlayışların haqqında danışılan antinomikliyə çatması qeyri-mümkündür. Artrit yaxud sinusitdən çox da fərqli olmayan bir dərdlə vuruşmaq düşüncəsi eqo uçurumu qarşısında duyulan dəhşətin ötüşdürülməsini təmin edir. Beləcə antinomikliklərin hədələri də yüngüllüşdirilmiş olur. Edilən bu antinomikliklərin müalicəsi yox, sadəcə qəbuludur. Standartlaşdırılmamış həyatın səthinə vacib bir detal kimi daxil edilirlər. Universal şəranilik düşüncəsi kimi. Bu antinomikliklər fərdi birbaşa ictimai qarışıqlığın mexanizminin gözünə qatır. Normal sayılan bütün davranışlar da lap çoxdan bu qatışıqlıqla əlaqələndirilməkdədir. Beləcə, uğur qazanmaq şansı onsuz da dəqiq məchul olan katarsisin yerini şəxsin bütün zəiflikləriylə birgə əksəriyyətin tipik bir nümayəndəsi olmaqdan aldığı həzz tutur. Şəxs keçmişdəki sanatoriya sakinləri kimi maraqlı bir patoloji vaqeə olmağın nüfuzunun qazanmaq əvəzinə sırf öz zəifliklərinə arxalanaraq əksəriyyətə daxil olduğunu təsdiqləməyə və beləcə, kollektivin gücünü və dərinliyini özünə köçürməyə istiqamətlənmişdir. Mənin çürüməsiylə öz libidinal obyektindən məhrum qalan narsizm də bununla mən olmamağın mazoxist həzzinə verir yerini. “Mən”sizlik inkişaf edən nəslin gözü kimi qoruduğu bəlkə də yeganə maldır, kommunal və dözümlü bir mal. Şeyləşmə və standartlaşmanın mühiti beləcə özünün əbədi ziddiyyətini – anormal və xaotik sayılanı – ehtiva edəcək qədər genişlənir. Ölçülməz və müqayisə edilməz olan, bu xarakteristikası ilə, ölçülə bilən və müqayisə edilə bilən bir şey halına gəlir. İndi fərd ictimai olaraq tanınan o və ya bu qəlibin içində sinifləndirə bilmədiyi hər cür reaksiya və instinktdən məhrumdur. Ancaq bu xarici olaraq mənimsənən və sanki şəxsin öz dinamikasının ötəsində reallaşan eyniləşmə ən axırda instinktin təkcə şüurunu deyil, özünü də məhv edir. İnstinkt daha standart təpintilər qarşısında standart atomların verdiyi refleksdir, istəyə bağlı olaraq başladılıb dayandırıla bilir. Dahası bu qəlibləşmə psixoanalitikanın özünü də zərərsizləşdirib lazımsızlaşdırır. Qismən rədd edilib, qismən təsdiqlənən cinsi impulslar beləcə bütünlüklə zərərsiz, ancaq bir o qədər də önəmsiz hala gəlirlər. Yaratdıqları qorxu ilə birgə verəcəkləri həzz də silinib gedir. Beləcə, psixoanaliz bizə deməyə çalışdığı o substantiv prosesin, şəxsə uyğun supereqo yerinə xarici və zorla qəbul etdirilmiş bir supereqonu keçirən prosesin qurbanına çevrilir. Burjua özünütənqidin uzaqgörən son teoremi də bu sonuncu mərhələsində burjua özgələşməsini mütləqləşdirərkən daha yaxşı bir gələcək ümidinin mənbəsi olan o köhnə yaranın solğun xatirəsini silən bir cihaza çevrilir.




41


Daxildə və xaricdə – Təəssüb, tənbəllik və mənfəət hesabları fəlsəfənin getdikcə darlaşan bir akademik xəndəkdə səndələyə-səndələyə irəliləməsinə hələ də imkan verir: ancaq orada belə onun yerinə təşkilatlanmış tavtologiyanı qoyma cəhdlərinin artdığını görmək çətin deyil. Maaşlı dərinlik çarxına girənlər eynilə yüz il əvvəl olduğu kimi karyeralarını borclu olduqları həmkarları qədər sadəlövh olmağa məcbur qalırlar. Ancaq belə bir məcburiyyətdən – və bunun nəticəsində əzəmətlə mövzularla quşbeyinli icra arasında peyda olan ziddiyyətdən – yaxasını qurtarmaq istəyən akademiyadankənar düşüncənin də üz-üzə qaldığı təhlükə bundan daha yüngül deyil. Bazarın təzyiqi. Avropadakı akademiklərin heç olmaya bir ölçüdə azad olduqları iqtisadi təzyiq. Yazarlıqla dolanmaq istəyən fəlsəfəçinin hər daim hədsiz dəyərli və nadir bir şey təqdim etməsi və tribuna inhisarının qarşısına seçilmişlik inhisarını gətirməsi tələb olunur. Başbilənlərin yaratdığı iyrənc “intellektual aforizm” təcrübəsinin müxaliflərinə də yayıldığını görürük. Ondan daim parlaq kəşflər gözləyən redaktorun tələblərini qaşılamağa çalışan prinsipsiz jurnalistin (1) etdiyi Kosmoqonik Eros və buna bənzəyən ezoterik hekayələri ilə, tanrıların metamorfozu ilə və Yohana görə İncilin sirriylə əlaqəli bütün əsərlərin altında gizlənən o səssiz qanunun açıqca səsləndirilməsindən başqa bir şey deyil. Akademiyadankənar fəlsəfəçinin yaşam tərzi kimi mənimsəməməyə məcbur qaldığı gecikmiş bohemlik belə özlüyündə antikvarçılığın, sözdə marjinal dindarlığın və yarıtəhsilli təkkəçiliyin dünyası ilə fəlsəfəçi arasında ölümcül bir yaxınlığın doğması üçün kifayətdir. Birinci Dünya Müharibəsindən əvvəl Münhen müəyyən bir Ruhçuluğun məkanına çevrilmişdi. Bu ruhçuluğun akademik rasionalizmə qarşı etirazla başlayıb karnavallardan keçərək faşizmə gəlib çatan yolu bəlkə də ahıl Rikertin ruhsuz sistemi ilə Hitler arasındakı yoldan daha qısadır. Düşüncənin getdikcə artan təşkilatlanmasının gücü o qədər böyükdür ki, prosesdən kənarda qalmaq istəyənlər də hikkəli bir təkəbbürə, getdikcə öz reklamlarını etməyə sürüklənir və nəticədə tamam məğlub olduqlarında da açıq-aşkar saxtakarlığa baş vurmağa məcbur qalırlar. Akademiklərin “sum ergo cogito” prinsipini müdafiə etməklərinə və açıq sistemdə aqorafobiyaya, Dünyada varlığın Atılmışlığında(2) da irqi ictimailiklərə qapılmaqlarına qarşılıq müxalifləri – əgər hədsiz ayıq deyillərsə – qrafologiyaya və ritmik gimnastikaya sürüklənirlər. Əgər birincidə hakim fiqur aludəçi tipdirsə, ikincidə də qarşımıza paranoik bir xarakter çıxır. Faktoloji tədqiqatlara qarşı şiddətli düşmənlik, elmiliyin ən dəyərli şeyləri nəzərdən qaçırdığına dair çox da leqal bir tənqid sadəlövh qaldığı ölçüdə sıxıntısını hiss etdiyi bölünməni daha da ağırlaşdırır. Bu tövr digərlərinin özlərinə sipər kimi istifadə etdikləri faktorları qavramaq yerinə tez-bazar əlinə keçirə bildiyi faktorlara sarılmaqda və apokrifal biliklə dayaqlarından qoparılıb mütləqləşdirilən bir neçə kateqoriya ilə və öz-özünə oyunlar oynamağa cəhd edərkən o qədər tənqidsiz və gözübağlı davranmaqdadır ki, təkcə bəzi sabit faktları göstərmək belə onu mat etməyə kifayətdir. Müstəqil düşüncədə çatışmayan da bu tənqid faktorudur. Qabığın içində gizlənən kosmik sirrin vurğulanması ikisi arasındakı əlaqənin təsnifinə yanaşılmadığı ölçüdə qabığın da sorğu-sualsız qəbullanmasına gətirib çıxarır. Çağdaş intellektual mühit boşluqdan alınan zövqlə doluluq yalanı arasında üçüncü bir yola icazə verməməkdədir.

Yenə də yoxlanılmış yoldan uzaq dayanmağa çalışan baxış, yırtıcılıqdan nifrət, hələ ümumi mövzunun içinə qəbul edilməmiş yeni anlayışlar tapmaq cəhdi düşüncənin son ümid qapısıdır. Hamını məsul və əmrə amadə eləyən intellektual iyerarxiyada təkcə məsuliyyətsiz və özbaşına tövr iyerarxiyanın iyerarxiya olduğunu dolanbanlara girmədən deyə bilər. İntellektual marjinalları al-qana bulayan mübadilə sferası satlığa çıxardığı zehnə sonuncu bir sığınacaq təqdim edir – özü də sığınacağın mümkün olmadığı bir anda. Heç kimin almaq istəmədiyi əmsalsız şeyi satışa təqdim edən şəxs, bunu istəməmiş olsa belə, mübadilə qaydalarından azadə qalmış olmağı təmsil etməkdədir.




42


Azad düşüncə (1) – Elmin fəlsəfənin yerini işğal etməyi Hegelə görə fəlsəfəyə ancaq vəhdət halındaykən həyat verə biləcək iki elementin bir-birindən qopmasına səbəb olmuşdur: Düşünmək və Fərziyyə. Həqiqət dünyası xəyaldan arındırılmış soyuq bir tövrlə düşüncənin determinizminə təslim edilməkdə və bu geniş sahə içərisində fərziyyəyə təkcə hipotezlər yaradacaq qədər kiçik bir sahə ayrılmaqdadır. Özü də bu hipotezlər iş saatlarından kənarda yaradılmalı və dərhal nəticə verməlidirlər. Di gəl ki, fərziyyə sahəsinin bu elmdənkənar formada, universal statistikanın dava-dalaşından uzaq, zədələnmədən qorunub saxlanıldığını düşünmək də böyük qəflət olar. Fərziyyə üçün düşüncədən qopmağın bədəli ağırdır. Ya ənənəvi fəlsəfi mövzuların olduqca təvazökar inikası halına düşməli, ya da korşalmış faktorlardan uzaq qalmağa çalışarkən şəxsi dünya görüşünün heç nəyə aidiyyatı olmayan boşboğazlığına başlamalıdır. Hətta bunlarla da kifayətlənməyən elm fərziyyəni öz məqsədlərinə də vasitə edir. Psixoanalitikanın sosial funksiyalarından biri də bu nöqtədə ortaya çıxır. Mühiti və vasitəsi sərbəst assosasiyalardır (çağırışım). Xəstənin şüuraltına gedən yol onu düşünmə məsuliyyətindən imtina etməyə inandırılaraq açılır. Analitik nəzəriyyənin təşəkkülündə də eyni yol səciyyəvidir. İstər nəzəri kəşflərini bu assosiasiyaların inkişaf və tıxanmaları ilə test etsin, istərsə analistlərin (özü də, Qroddek kimi ən istedadlılarını nəzərdə tuturam burda) təkcə öz assosiasiyalarına arxalanmaqlarına icazə versin, yenə də vəziyyət dəyişmir. Bir vaxtlar kürsüdə Şellinq və Hegelin möhtəşəm zehni konsentrasiya ilə etdikləri şeyin bu dəfə baş məclisdə reallaşdırılan daha cılız tamaşası təqdim edilir bizə. Fenomenologiyanın deşifrə edilməsi. Həyəcanın bu cür azalması düşüncənin keyfiyyətinə də təsir edir. Fərq vəhy fəlsəfəsi ilə qaynana dedi-qodusu arasında olandan az deyil. Əvvəllər “materialını” anlayış səviyyəsinə çıxarmaq məsuliyyətini daşıyan düşüncə prosesi günümüzdə anlayış nizamlamasının materialı halına düşüb. Şəxsin fikirləri təkcə mütəxəssislərin ona “ cəbri xarakter” , “ağızsal tip”, yaxud “isterik” diaqnozu qoymaqlarına yaramaqdadır. Sistemli düşüncədən və rasional nəzarətdən uzaqlaşmağın nəticəsi ola məsuliyyət itkisi ucbatından fərziyyə də indi bir tədqiqat obyekti kimi elmə təslim edilməkdə, ancaq beləcə özünəməxsusluğu ilə birgə elmin də özünəməxsusluğu sönüb getməkdədir. Düşüncə analizin idarə mexanizminin ona şüuraltı qaynaqları xatırlatmasına icazə verdiyi üçün düşüncə olmağı unudur. Beləliklə, həqiqi tezis ikən, neytral bir şeyə çevrilir. Konseptuallıq vəzifəsini yerinə yetirərək öz üzərində nəzarət yaradacağı yerdə acizliklə həkimə təslim olur. Həkim də hər şeyi bilməkdədir onsuz da. Beləcə fərziyə əzilir. Sinifləndirilmiş departamentlərdən birində öz yerini alır. O, artıq heç nəyin dəyişmədiyini sübut edən faktordur.




43


Haqsız qorxutma – Obyektiv həqiqətin nə olduğuna qərar vermək asan deyil. Ancaq yenə də insanlarla münasibətləri-mizdə bu həqiqətin gözümüzü qorxutmasına icazə verməməliyik. Şəxsin gözünü qorxutmaq üçün ilk baxışda inandırıcı görsənən bəzi meyarlar istifadə olunur. Ən çox istifadə edilən şey isə dediyiniz şeyin “hədsiz subyektiv” olduğu günahlandırmasıdır. Məqbul insanlar cəmiyyətinin qəzəbli xorunun da əsk-sədalandırdığı bu sərt xəbərdarlıq bir anlıq xəbərdarlığı edənə də tətmin hissi yaşada bilir. Halbuki subyektiv və obyektiv anlayışları tamamilə yer dəyişib. Obyektiv dedikdə nəzərdə tutulan faktorların mübahisə yaratmayan cəhətləridir: sorğulamadığımız təəssürata, sinifləndirilmiş bazadan ibarət səthə, yəni əslində subyektiv olana obyektiv deyilir indi. Subyektiv dedikləri isə bu səthi dağıdan, mövzunun özünəməxsus təcrübəsini öz üzərinə götürən, bütün hazır ideyaları kənara itələyən və obyektin özüylə əlaqədənsə – haqqında düşünməkdən danışmıram belə – çoxluğun razılaşmasına üstünlük verən, yəni əslində obyektiv olan hər şeydir. Subyektiv nisbiliyə istiqamətləndirilən etirazın boşluğunu anlamaq üçün onun öz sahəsinə, estetik ideyalar sahəsinə baxmaq kifayətdir. Bir sənət əsərinin onda yaratdığı təəssürata tam olaraq diaqnoz qoya bilən şəxs bu təəssüratdan aldığı güclə əsərin intizamına, daxili forma qaydalarına, əsərini zorlayıcılığına könüllü olaraq təslim olmağı bacaranda yaşadığı təcrübənin subyektiv xarakteristikası ilə əlaqəli etirazın yazıq bir illuziya kimi bir anda silinib getdiyini görəcəkdir: subyektiv bir ehtirasla mövzunun mərkəzinə tərəf atdığı hər addım ancaq belə təcrübələri öldürmək bahasına elmilik statusuna bənzəyə bilən “üslub” kimi şeylərin əhatəli və dəstəkli analizləri ilə müqayisə olunmayacaq qədər böyük bir obyektiv güc ehtiva edir. Bu obyektivliyin onu idarə edən subyektlər tərəfindən hesablanıldığı pozitivizm və mədəniyyət sənayesi dövründə də keçərlidir. Hakimiyyət sahibləri isə keflərinə uyğun formada bu davranışı kefə uyğun olmaqla günahlandırırlar. İstədikləri şey subyektin gücsüz qalmasıdır, çünki təkcə bu subyektlərdə özünə sığınacaq tapan obyektivlikdən dəhşətli dərəcədə qorxmaqdadırlar.




44


Post-sokratçılar üçün – Əvvəllər adına fəlsəfə dedikləri şeyi davam etdirmək istəyən intellektual üçün müzakirələrdə – hətta özlüyündə fikir irəli sürmələrində – haqlı çıxmağı istmək qədər iyrənc bir davranış ola bilməz. Haqlı olmaq istəyi ən detallı məntiqi düşüncə formalarında belə ibtidai sağqalmaq hissinin ifadəsidir. Halbuki fəlsəfə bütünlüklə bu prinsipin məğlub edilməsinə istiqamətlənmişdir. Bir adam tanıyırdım. Epistemologiya ilə təbiət və insan elmlərindəki bütün tanınmışları bir-bir evinə çağıraraq hamısıyla öz sistemi barədə mübahisə edir, həmsöhbətlərin ona etiraz edəcək gücləri qalmayanda isə öz iddiasının düzlüyünə əminliklə inanmağa başlayırdı. Fəlsəfənin inandırmaq sənətinin jestlərini çox uzaqdan da olsa xatırlatdığı hər vəziyyətdə belə bir sadəlövhlük qarşımıza çıxa bilir. İnandırma jestləri “universitas literarum” ehtimalına, bir-biriylə əlaqə qura bilən zehinlər arasında əvvəlcədən hansısa razılaşma olduğu düşüncəsinə, deməli, açıq-aşkar konformizmə söykənir. Susma haqlarını heç vaxt istifadə etməməkləri ilə məşhur fəlsəfəçilər qoşulduqları hər polemikada müzakirəni həmişə uduzmağa çalışmalı və bunu elə etməlidirlər ki, müxalifləri də öz iddialarının yanlış olduğunu görsünlər. Məqsəd təkzibi mümkünsüz mütləq həqiqətlərə çatmaq olmamalıdır, çünki nəticədə bütün bunlar tavtologiya səviyyəsinə endirilir. Əsl hədəf iddia edilən düşüncələrin doğruluğunu sorğulayan sualın öz-özünü də ittiham etməsini təmin edəcək hisslərin inkişafı olmalıdır. Bunu deməklə irrasionalı aliləşdirən fəlsəfəni, legitimliyini sadəcə vəhyə olan emosional inancdan alan bəzi kefayağı postulatları da müdafiə etmiş olmuruq. Əksinə, hədəfimiz tezis və mühakimə etmək arasındakı fərqi aradan qaldırmaqdır. Dialektik fikir bu cəhətdən mühakimə etməyin tezis kəskinliyi qazanması və tezisinin də məntiqin bütününə yiyələnməsi mənasına gəlir. Mövzuya birbaşaya aid olmayan istənilən anlayış kənara atılmalı, obyektin təcrübəsiylə dolu olmayan bütün ikinci dərəcəli improvizasiyalar uzaqlaşdırılmalıdır. Bir fəlsəfə mətnində hər təklifin mərkəzə bərabər məsafədə dayanması lazımdır. Hegel belə bir şey deməsə də, iş üslubu bütünlüklə bu sözə işarə edir. Bu cür iş üslubu hansısa başlanğıc prinsipi tanımadığına görə ikinci dərəcəli yaxud kənarlaşdırılmış olan heç bir şeyə də fikir verməmək halındadır; beləliklə, vasitəlilik anlayışını da müxtəlif əlaqələrdən obyektin cövhərinə köçürür və bununla da, obyektlə onu xaricdən vasitəçiləşdirməyə istiqamətlənən düşüncə arasındakı fərqliliyin öhdəsindən gəlməyə çalışır. Hegelin fəlsəfəsində belə bir niyyətin tam olaraq yerinə yetirilməsinə mane olan sərhədlər bu fəlsəfənin həqiqiliyinin sərhədləridir; “prima philosophia”nın (1) qalıqları; subyektin hər şeyə rəğmən “əsas” və “ümdə” olduğu ehtimalı. Dialektik məntiqin vəzifələrindən biri düşüncənin hər növ müdafiəçi jesti ilə birgə çıxarışçı sistemin sonuncu qalıqlarını silməkdir.




45


Necə də xəstə görünür böyüyən hər şey (1) – Dialektik düşüncənin şeyləşmə tənqidinin bir başqa ölçüsü daha var: fərdlər faktorları öz təcridləri və ayrılmışlıqları içində təsdiqləməyi rədd edir. Beləliklə həm psixi sabitləşməyə qarşı, həm mütləq iddiaların bədəlini mövzusunun özünəməxsus təcrübəsini itirməklə ödəyən paranoik zehnin boş bir qabıq kimi sürüklənməsinə qarşı bir panzəhər olur. Bu dialektikanın ingilis hegelçilərinin əlində və əsasən də Devveyin təəssübkeş praqmatizmində çevrildiyi şeyə endirilə bilməyəcəyini sübut edir. Dialektika ölçü və nisbət hissi deyil. Hər şeyin perspektiv içinə yerləşməsini təmin edən inadcıl və heybətli dözümlülük fəlsəfəsi də deyil. Hərçənd Hegelin də Höteylə söhbətlərində öz fikrini ustadın platonizminə qarşı müdafiə edərkən ((dialektik) təməldə hər insanın təbiətində olan müxaliflik istedadının, düzü səhvdən ayırmağımızı təmin edən istedadın nizama salınmasından və lazımi şəkildə inkişafından başqa bir şey deyil) belə bir fikrə yaxınlaşdığını zənn edilə bilər. Ancaq onun təklif etdiyi formulun gizli mənasında özü-özünü aldadan bir biclik var, çünki hər insanın təbiətində olan şeylərdən biri də tolerantlığının rədd edilməsidir. Bəli, tolerantlıqdan, dözümlülükdən qaçmaq insanın ən dərin xüsusiyyətlərindən biridir. Nəinki dözümlülük, hətta ona qarşı mübarizə aparmaq. Dözümlülük müəyyən bir situasiyada şərtlərin düzgün qiymətləndirilməsi deməkdir və bazarın tərbiyələndirməsindən keçmiş bu dünyəvi gözün dialektika ilə bəzi ortaq nöqtələri də yox deyil. Doqmalardan, kütbeyinlikdən və önyarğılardan azadəlik. Dözümlülüyün ayıqlığı, şübhəsiz, tənqidi ağlın bir anını təşkil edir. Ancaq onu bu ağlın andlı düşməni edən bir xüsusiyyəti var: hərarətli asılılıqlardan uzaq dayanmaq. Çünki bütün ümumiliyi ilə “qənaət” deyilən şey həmişə cəmiyyətin o andakı halına aiddir və konkret tərkibini də məcburi olaraq qarşılıqlı razılaşma və qəbullanmalar təşkil edir. On doqquzuncu əsrdə dözümlülükdən kömək istəyənin həmişə Maarifçilik qarşısında vicdan əzabı çəkən boyat doqmatizm olması və J.S.Mill kimi qatı bir pozitivistin belə dözümlülük anlayışına ilişdirmiş olması heç də təsadüf sayılmamalıdır. Ölçü hissi şəxsi təkcə müəyyənləşmiş ölçülər və dəyərlər nöqteyi nəzərindən düşünməyə aparır. Ağıla dəvətin çox vaxt ağıldakənarın ilk müraciət etdiyi bəhanə olduğunu görmək üçün bir hakimiyyət üzvünün “bu o qədər də vacib deyil” sözlərinə bircə dəfə şahidlik etmək, yaxud bir burjuanın ziyadəlikdən, isteriklikdən, çılğınlıqdan haçan danışmağa başlayacağına fikir vermək kifayətdir. Hegel qüdrətli feodal ağanın vergisinə və daimi ovlarına dözməyi əsrlərlə öyrənmiş kəndlinin inadcıllığı ilə vurğulayırdı ziddiyyət prinsipinin möhkəmliyini. Daha sonrakı ağaların “dövranın dəyişməzliyi” ilə əlaqəli o çox möhkəm fikirlərinə dil çıxartmaq və onların “meyarlarında” o möhtəşəm ölçüsüzlük və nisbətsizliyin kiçildilmiş bir obrazla əks olunduğunu deşifrə etmək dialektikanın vəzifəsidir. Dialektik ağıl qarşısında hakim ağıl dayandığı müddətcə ağıldankənar şeydir. Özünün leqallaşmasının bir yolu var: bu ağlı özünə birləşdirmək və onu ləğv etmək. Fanatiklik, hətta sofistlik deyilmi fəhlənin xərclədiyi əmək prosesiylə öz həyatının təkrar istehsalı üçün lazım olan proses arasındakı fərqi mübadilə iqtisadiyyatının ən orta yerində gözlərə soxmaq?! Nitşe tənqidlərini yüklədiyi arabanı atın önünə qoşmamışdımı? Karl Kraus, Kafka, hətta Prust – hər biri öz üslubunda saxtalıq və önyarğını rədd edib atmaq üçün dünya imicinə önyarğı ilə yanaşmadılarmı? Onu təhrif etmədilərmi?! Dialektika nə sağlamlıq və xəstəlik anlayışlarının qarşısında, nə də onların sevimli törəməsi ağıl və ağıldankənarlığın qarşısında əli-qolu bağlı dayanır. Hakim universal sistemin təklif etdiyi meyarların xəstə olduğunu – sözün ilkin mənasında paranoya ilə, mərəzi çölə əks etdirmə ilə qızdırmalı olduğunu – bir dəfə gördükdən sonra sağaldıcı hüceyrələrin də ancaq o sistemin meyarları nöqteyi-nəzərdən xəstə, qəribə, paranoik, hətta dəli olan şeylərdə yaşaya biləcəyini anlayır. Orta əsrlərdə olduğu kimi bu gün də krala həqiqəti deyə biləcək yeganə şəxs sarayın təlxəyidir. Dialektikaçının vəzifəsi də axmağın həqiqətinin öz məntiqini tapmasına, öz sərhədlərinə çatmasına köməkçi olmaqdır. Əks halda o həqiqət də digərlərinin sağlam dözümlülüyünün amansızca dirədiyi xəstəlik uçurumunda itib gedər.




46


Düşünməyin əxlaqı barədə – Sadəlövhlük və incə düşüncə qabiliyyəti o qədər bir-birinə qarışıb ki, birini digərinə qarşı istifadə etməyin heç bir faydası olmur. İrrasionala inananların və hər növdən intellektual maddə kolleksiyaçısının etdiyi kimi sistemsiz və təsadüfi bir məharəti göyün yeddi qatına çıxarmaq bayağılıqdır. Sadəlövlüyü müdafiə edən düşüncə özünü məhkum etmiş olur. Hiyləgərlik və xurafat olduqları yerdə qalırlar. Vasitəsizliyi – öz içində vasitəli bir şey olaraq görmək əvəzinə – vasitəli bir üslubla təsdiqləmək düşüncəni öz ziddinin bəhanəsinə, vasitəsiz yalana çevirməkdir. Belə bir təhrif “Həyat belədir” cümləsində dilə gələn şəxsi bazburutluq və qafillikdən tutmuş sosial ədalətsizliyin təbiət qanunu olaraq leqallaşdırılmasına qədər hər cür pis niyyətə xidmət edir. Ancaq buna istinad edərək əks prinsipi ucaltmaq və – mənim də vaxtiylə etdiyim kimi – fəlsəfəni incə düşüncə hökmlülüyü olaraq qəbul etmək də kafi istiqamət sayılmır. Məsələ təkcə təcrübəli və biləndər bir ağıllılıq mənasında sofistikanın bilik nöqteyi nəzərindən etibarsız vasitə olmağından ibarət deyil. Belə bir ağıllılıq, həyatın praktiki normalarına yaxınlığı və nəzəriyyəyə qarşı skeptik duruşu ilə həmişə mənfəətcil məqsədlərin ağırlığı altında əzilmiş sadəlövhlüyə çevrilə bilər. Ancaq yenə də təkcə problem bu deyil. Sofistikanı nəzəri olaraq daha başa düşülən mənasıyla götürüb onu zehin açan, texniki faktorların o biri üzünə keçən və bütünü hesaba qatan düşünmə tərzi olaraq qəbul edəndə belə səmamızı qara bulud qaplayır. Problem o üzə keçid məsələsindədir. Bu keçid, tutunmaq və baş qatmağı bilməmək, ümuminin şəxsi üzərində hakimiyyətinin belə səssizliklə təsdiqlənməsi. İdealizmin həm anlayışları hipostazlaşdıran aldadıcılığının, həm də qəddarlığının kökündə bu yatır. Şəxsi dərk etdiyi andaca onu keçiləcək bir mərhələ səviyyəsinə endirmişdir ki, bu, nəhayətində təkcə düşünmə planında reallaşanan barışıq adına ağrı və ölümlə rahatca uzlaşacaq. Labüd olana imza atmağa həmişə hazır olan burjua insafsızlığı. Bilik ancaq şəxsidə uzun müddət qalaraq onun təcridini aradan qaldıra bilər, zehin açmağın başqa yolu yoxdur. Düzdür, bu da özlüyündə ümumi ilə əlaqə deməkdir. Ancaq burada mövzu əhatələmək əlaqəsi deyil. Əksinə, tam tərsidir. Dialektik vasitəlilik daha mücərrəd olana müraciət etmək mənasına yox, konkretin öz içində həll edilməsi mənasına gəlir. Özü də, tez-tez hədsiz geniş üfüqlər içində düşünmüş olan Nitşe bunu fərqindəydi: “Şən Elm”də deyir ki, “İki yırtıcı düşüncə adamı arasında vasitə yaratmağa, vasitəçilik etməyə çalışan şəxs özü-özünü bayağılaşdırır; Onda bənzərsizi görəcək gözlər yoxdur. Hər yerdə bənzərliklər görmək, hər şeyi eyni bilmək, zəif gözlərin əlamətidir.” Düşünməyin əxlaqını nə bir nöqtədə sabitləşmiş, nə də məsafəli qalan çalışma tərzi təmsil edir. O nə kordur, nə də içi boş. Nə atomikdir, nə də iç tutarlılıqdan ibarət. Legitim insanlar arasında Hegelin fenomenologiyasına “dibsiz uçurum” şöhrəti qazandıran o iki tərəfi də iti üsul bu əxlaqı ən vasitəsiz formada və ziddiyyətinin bütün dərinliyi ilə ifadə edir. Faktorların kənar müdaxilədən müstəqil olaraq öz başlarına – saf bir hərəkətlə – danışmaqlarını tələb edərkən, həm də subyekt olaraq düşüncə kimi şüurla əlaqələrin də hər an qorunmasını tələb edən üslubdur bu. Di gəl ki, belə bir əxlaqa bağlı qalmaq indi daha çətindir. Çünki şəxsin özünü subyekt ilə obyektin eyniliyinə inandırması qeyri–mümkündür. Halbuki Hegelin müşahidə ilə şərhin zidləşən tələblərini gizlədə bilməsinə şərait yaradan bu eyniləşdirmə ehtimalıydı. Bu gün filosofdan gözlənilən şeylərin həm içində, həm də çölündə olmağıdır. Münhauzenin öz saçından tutaraq özünü bataqlıqdan çəkib çıxartması bir tərəfdən təsdiqləmə, digər tərəfdən fərziyyə seçimləriylə kifayətlənmək istməyən hər növ biliyin modelidir indi. Ancaq bu nöqtədə maaşlı filosof səsini ucaldır və bizi lazımi baxış bucağına sahib olmamaqla günahlandırır.




47


De gustibus est disputandum (1) – Sənət əsərlərinin müqayisə oluna bilməyəcəyini zənn edən şəxs belə tez-tez əsərlərin, özü də ən qaymaq olanların və bu qaymaqlıq səbəbindən müqayisəsi xeyli çətinlik törədən əsərlərin müzakirəsində tapır özünü. Adətən, qarşısı alınmaz vasvasılıqla gündəmə gətirilən bu cür müzakirələrin hər şeyi əndazə ilə ölçən merkantil instinktdən yarandığı yönündəki etiraz əslində sənətdən daha irrasional bir şey görməyən ayıqbaşlı vətəndaşın ciddi düşünmə cəhdini və həqiqət axtarışını əsərdə xərcləmək istəmədiyinin ifadəsindən ibarətdir. Di gəl ki, bu dəyərləndirmə vəsvəsəsinin mənbəyi də əsərin özüdür. Bu, düzdür ki, müqayisəni rədd edirlər. Bir-birlərini silmək istəyirlər. Antik dövrün harmonik şeylər panteonunu təkcə Tanrılara yaxud İdealara ayırıb, əvəzində hamısı bir-birinin ölümcül düşməni olan sənət əsərlərini “agon”a girmək məcburiyyətində saxlaması təsadüfi deyildi. Kierkeqardın hələ də inana bildiyi növdən bir “klassiklər panteonu” anlayışı neytrallaşdırılmış mədəniyyətin tələsidir. Gözəllik İdeasının ancaq müxtəlif əsərlərə dağılmış bir halda ortaya çıxa biləcəyinə inansaq belə, bunların hər biri yenə də uzlaşmaz bir tövrlə gözəlliyini bütününü təkbaşına ifadə etməyə yönələcəkdir. Bütün üzərindəki haqqından imtina edərək onun dağılmış olduğunu qəbul etdiyi andaca özünü də ləğv etmiş olur. Gözəllik, başqa heç nəyə yer saxlamayan, həqiqi, görünüşdən və texnikilikdən arınmış halıyla gözəllik özünü bütün əsərlərinin sintezində, sənətlərin və sənətin vəhdətində deyil, ancaq fiziki bir reallıq olaraq ortaya qoya bilər– bu da bütünlüklə sənətin süqutudur. Bu süqut bütün sənət əsərlərinin məqsədidir. Çünki hər bir sənət əsəri bütün başqa əsərlərin qiyaməti olmaq istəyir. Bəli, sənətin məqsədi sənətin varlığına son qoymaqdır. Bizə çox boş, çox əbəs görünən estetika müzakirələrini alovlandıran da sənət əsərlərinə məxsus bu özünü yoxetmə instinkti, görünüşüdən arınmış gözəlliyə istiqamətlənmə cəhdidir. Belə müzakirəçilər inadla estetik həqiqəti müəyyənləşdirməyə çalışır və beləcə özlərini amansız bir dialektikanın tələsinə tərəf sürükləyərkən fərqində olmadan əsl həqiqətə də toxunurlar: sənət əsərlərini özlərinə aid qılmaq və onları anlayış qatına yüksəltməklə əslində hamısını məhdudlaşdırır və beləcə, sənətin qiyamətinin yaxınlaşmasına, sənətin xilası olan bu aqibətin yaxınlaşmasına xidmət edirlər. Sənət əsərlərinin məhdudluğunu yox etməyə istiqamətlənməyən və onları bu məhdudluq içində eləcə qəbul edən estetik tolerantlıq isə sənəti ancaq saxta bir qiyamətə apara bilər: hər birinin bölünməz həqiqət üzərindəki haqq iddiasını inkar edən yanaşılıq.




48


Anatol Frans üçün – Yaşamağa açıq olmaq, ən adi yerlərdə gözəllik tapmaq və hamısından ləzzət almaq kimi ərdəmlər belə şübhəli bir görünüş qazanmağa başlayır. Əvvəllər, subyektivliyin o hədsiz bolluq dövrlərində obyekt seçimi mövzusunda estetik bir laqeydliklə birlikdə hər cür təcrübədən məna çıxarmaq bacarığı obyektiv dünya ilə əlaqəli olmağı təmin edirdi; bu, dünya hissələrində belə subyektin qarşısında, əlbəttə ki, bir düşmən kimi, ancaq yenə də vasitəsiz və mənalı bir şey olaraq çıxırdı. Əşyanın özgələşmiş hakimiyyəti qarşısında subyektin ağ bayraq qaldırmağa istiqamətləndiyi bu mərhələdə isə hər yanda dəyər və gözəllik tapmaq sevdası subyektin həm tənqidi qabiliyyətini, həm də bunların ayrılmaz cəhəti olan şərhi təxəyülünü bir yana tulladığını göstərir. Hər şeyi gözəl hesab edənlər indi heç nəyi gözəl hesab etməmək təhlükəsi ilə üz-üzədirlər. Gözəlliyinin ümumiliyi təkcə şəxsiyə mıxlanmış subyektdə göstərir özünü. İzlənilən obyektin xaricindəki hər şeyə qarşı laqeydliklə, hətta həqir görmə ilə dolu olmayan baxışın gözəlliyə çatması mümkünsüzdür. Mövcudiyyətin haqqını verən də sadəcə eşqdir. Mövcud olan hər şeyə qarşı göstərilən o nahaq dözümsüzlük. Mövcud olan dərk edildiyi ölçüdə bütün birtərəfliliyi ilə olduğu kimi qəbul edildiyi ölçüdə, bu birtərəflilikdən qurtularaq bütünlə barışdırılmış olur. Görə bildiyi yeganə gözəllikdə özünü itirən göz cəhd və məsuliyyətinin boyunduruğundan bir anlıq xilas olmuş gözdür. O, öz obyektində yaradıldığı günə aid dincliyini qorumaqdadır. Ancaq birtərəflilik kənardan təsir edən ümumilik şüuru ilə ləğv edilərsə əgər, əgər şəxsi özünün vəcd halından qəfil oyandırılıb başqa şeylərlə ölçülüb dəyişdirilə bilən bir şeyə çevrilərsə bütünlüyün ədalətli baxışı da hər şeyi bir-biriylə mübadilə və tabe edilə bilən qılan ümumi ədalətsizliyinin səfinə keçmiş olar. Belə bir ədalət mifin yaradılışa verdiyi cəzanı yerinə yetirməkdir. Şübhəsiz, heç bir düşüncə belə əlaqələrdən azadə deyil, heç bir daim öz obyektinə mıxlanıb qala bilməz. Ancaq hər şeyə keçidin tərzindən asılıdır. Bəla qadağaya çevrilmiş düşüncədən, universala ən qısa yolla çatmaq məqsədiylə dərk edilməzi tapdalayan düşüncədən qaynaqlanır. Halbuki universalın əsası elə bu dərkedilməzlik, nüfuzedilməzlikdir. Onun əsasını müxtəlif obyektlər arasında mücərrəd ahəngdarlıqlarda görənlərsə yanılırlar. Bunu belə, deyə bilərik: həqiqətin özü də, şəxsi də baş qatmağın ritmindən, səbrindən və təkidindən asılıdır. Əvvəlcə özünü orada bütünlüklə itirmədən şəxsinin o üzünə keçən, hərəkətə başlamadan ittihama girişən düşüncə nəticədə özünü boşluqda itirir. Fərq qoymadan haqq paylayan liberallıq yoxoluşla nəticələnir – eynilə azlıqlarının hüquqlarını tapdalayan və beləcə prinsiplərinə uyğun davrandığı demokratiyanı mənasızlaşdıran çoxluğun iradəsi kimi. Hər şeyə qarşı fərq qoymadan bir şəfqət özüylə hər birinə qarşı soyuqluq və özgəlik prinsipini də gətirir və nəticədə bütün qarşısında da eyni laqeydliyin yaranmasına səbəb olur. Həqiqi ədalətin mühiti ədalətsizlikdir. Sərhədsiz xeyirxahlıq hər cür şərin də təsdiqlənməsinə çevrilir, çünki xeyrin izləriylə şərin arasındakı fərqə əhəmiyyət vermir və onu bir ümumilik içində əridir. Bir ümumilik ki, varacağı son məqsəd ümidsiz burjua –mefistofelyen müdriklikdən ibarətdir. Gün işığına çıxan hər şey yox olmağa məhkumdur (1). Ən adi və bayağı şeylərdə belə gözəllikdən ləzzət almaq inadcıl bir tənqid və fərq qoyma aludəçiliyinə nisbətdə hamıya daha alicənab görsənəcək, çünki əslində yaşamın nizamıyla daha böyük bir uzlaşma içindədir.

Belə bir iddiaya həyatın müqəddəsliyinin ən çirkin və ən eybəcər yerdə işıqlandığını qeyd edərək qarşı çıxmaq mümkündür. Di gəl ki, bu işıq bizə birbaşa yox, qırılmağa məruz qaldıqdan sonra çatır. Sadəcə, yaşadığı üçün gözəl hesab etmək məcburiyyətində qaldığımız hər şey elə bu məcburiyyət səbəbindən çirkindir. Burada müraciət edilən mücərrədləşmiş yaşam anlayışı avtoritar və insafsız olandan, həqiqətən ölümcül və təcavüzkar olandan fərqlənməz. Yaşamı başdan-ayağa məqsəd olaraq görən və ona sitayiş edən anlayış həmişə mövcud avtoritar güclərə sitayiş səviyyəsinə salmışdır onu. Ümumiliklə, yaşamın ifadəsi olaraq görülən şeylər, sağlam doğurqanlıq, uşaqların səs-küylü oyunları, ortaya dəyərli bir şey çıxardanların cəhdləri və iştahın ən saf cisimlənməsi olduğu üçün sitayiş edilən anlıq hislərin idarəsindəki qadın – bütün bu dirilik nişanları mütləq şəkildə dərk olunduğunda özünü kor-koranə qabağa verərkən başqa bir imkanın da sönüb getməsinə səbəb olur. Həddən ziyadə sağlamlıq həmişə özlüyündə xəstəlik deməkdir. Yaşamın bir qədər kəmətlənməsi. Gözəllik də belə bir sağaldıcı xəstəlikdir. Həyatı donduraraq onun çürüməsini də dayandırar. Ancaq yaşam adına xəstəlik rədd edilərsə, öz zidd ünvanından məhrum edilən və beləliklə, hipostazlaşdırılan yaşam da bu ziddə çevrilər. Dağıdıcılıq və pislik, hörmətsizlik və xor görmə. Dağıdıcılıqdan nifrət etməsi üçün insan yaşamdan da nifrət etməlidir. Təhrif edilməmiş yaşamın ölümdən başqa imajı yoxdur. Anatol Frans özünəməxsus maarifçiliyi içrə bu ziddiyyətin fərqindəydi. Mülayim M. Berqeretdən başqası deyildi: “Yox! İnanmıram!” – deyən. “Əsla. Bioloji həyatın bizim bu eybəcər planetimizə məxsus xəstəlik olduğunu düşünmək ən yaxşısıdır. Bu, dözülməz olardı. Bu, sonsuz kainatda yeməkdən və yeyilməkdən başqa bir şey olmadığını düşünmək dözülməz olardı.” Burada sözlərə tökülən nihilist diksinti utopiya olaraq insanlığın təkcə psixoloji deyil həm də obyektiv şərtidir.




49


Əxlaq və zaman sıralaması – Erotik ziddiyyətin bütün psixoloji cəhətləri ədəbiyyatda işləndiyi halda ziddiyyətin ən bəsit xarici qaynağı sırf aşkarlıq səbəbiylə nəzərdən yayınmışdır. Daha əvvəllər başqa birisinə bağlanmış olmaq halından danışıram: sevilən şəxs bəzi daxili ziddiyyətli əngəllər ucbatından deyil, həddindən artıq soyuq olduğu, ya da isti hislərini gizlətdiyi üçün, üçüncü bir şəxsə yer saxlamayan bir münasibəti olduğu üçün rədd etməkdədir bizi. Şəxsin əslində hislər iyerarxiyasına verəcəyi rolu mücərrəd zaman sıralaması ehtiva edir. Daha əvvəl nişanlanmış olmaqda seçmə və qərar vermə azadlığı ilə bərabər, azadlığın tələbləriylə aşkarca ziddləşən təsadüf elementi var. Maddi istehsalın anarxiyasından azad edilmiş bir cəmiyyətdə belə şəxsin başqalarıyla tanış olmaq sırasını müəyyənləşdirən qaydalar ola bilməz – belə bir sıralama şəxsin azadlığına edilmiş ən dözülməz təcavüzdür. Odur ki, təsadüfi olanın öncüllüyünü dəstəkləyən güclü iddialar da olmalıdır. Yeni gələn birisi tərəfindən yerini itirmiş şəxsin istifadə müddəti bitmiş, keçmişdə bölüşülən yaşam ləğv edilmiş və təcrübə silinmişdir. Zamanı geriyə qaytarmağın mümkünsüzlüyü obyektiv bir əxlaq meyarı yaradır. Ancaq eynilə mücərrəd zamanın özü kimi, bu meyar da miflə yaxından əlaqəlidir. Zamanın bir ölçüsü olan təcridçilik öz daxili qaydaları etibarilə qapılarını çölə möhkəm bağlamış qrupların və nəhayətində, böyük sərmayənin inhisarçı hakimiyyətinə rəvac verir. Yaşadığı eşq və şəfqəti yeni gələn birisinə qapdırmaq qorxusu içində yaşayan bir aşiqdən daha təsirli bir şey yoxdur. Ən dəyərli mülkü olan, çünki əslində mülk kimi sahiblənilə bilməyən sevgini yeni birinə, sırf yeni olduğu üçün buraxmaq məcburiyyətində qalacaqdır və rəqibinə bu zəfəri bəxş edən də özünün daha köhnə olmasından başqa bir şey deyildir. Bu təsirli duyğu – əgər bu yoxdursa, hər növ səmimilik və qorunma yoxa çıxar – bir dəfə başlayanda geri qayıdılması mümkünsüz kimi görsənən bir yolun başlanğıc nöqtəsidir: balaca oğlan uşağının özündən balaca qardaşına üz verməməsi və yatılı məktəb tələbəsinin “femine” dostunu xorultuyla başlayıb Ari irqindən olmayan insanları Sosial Demokrat Avstraliyanın kənarında saxlayan köç qanunlarına və Faşist idarəçiliyin də irqi azlıqları hər növ istilik və qorunma duyğuları ilə birgə yox etməklərinə qədər uzanan bir yol. Nitşe bütün yaxşı şeylərin bir vaxtlar pis şeylər olduğunu bilirdi. Ancaq ən yaxşı, ən mülayim şeylər də, bircə dəfə öz ağırlıqları ilə yol almağa başladıqdan sonra ağlasığmaz yırtıcılıqla nəticələnmə meylindədirlər.





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/teodor-v-adorno/minima-moralia-68341937/) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.