Книга - Damğa

Damğa
Rəşad Nuri Güntəkin


Türkiyənin 20-ci əsr ən güclü romançılarından biri olan Güntəkin bu əsərini 1924-cü ildə yazıb. Digər romanlardakı kimi bu əsərin də dili və anlatımı olduqca aydın və canlıdır. Əsər ilk sətirlərdən sonuncu cümləsinədək oxucusunu gərginlikdə saxlayır. Hadisələr, süjet xətti sanki muncuq kimi ardı-ardına düzülür…

Romanı acı bir eşq macərası da adlandırmaq olardı, lakin yazıçı əsərini cəmiyyətdə çox tez-tez rast gəlinən bir problemə – insana təsadüf və ya qeyri-təsadüf hadisədən sonra cəmiyyətin vurduğu «damğa»ya həsr edib…

Əsərdə paşa oğlu İffət adlı gənc elə uşaqlıqdan olmazın çətinliklər, həbs, həbsdən sonrakı aclıq, səfalət, «damğa»lı və təhqir dolu həyat yaşayır. Amma, hətta ən yaxın adamlarının belə ona etibar etməməsi onu dürüst olmaqdan çəkindirə bilmir…

Roman isə heç kimin gözləmədiyi sonluqla bitir…





Rəşad Nuri Güntəkin

Damğa




Rəşad Nuri Güntəkin


(1889 – 1956)






1889-cu ildə İstanbulda ordu zabiti Nuri bəy ilə Ərzurum valisi Yavər Paşanın qızı Lütfiyyə xanımın ailəsində anadan olub. İlk təhsilini Çanaqqala orta məktəbində alan Güntəkin daha sonra təhsilini İzmirdəki Frerler məktəbində davam etdirir. 1912-ci ildə isə İstanbul Universitetinin Ədəbiyyat fakültəsini bitirir.

Güntəkin 1927-ci ilə qədər bir çox tanınmış lisey və məktəblərdə fransız və türk dillərindən dərs deyir. 1927-ci ildə maarif müfəttişi vəzifəsinə təyin olunur və bu arada Dil Heyəti ilə birgə bəzi layihələrdə çalışır. 1939-cu ildə Çanaqqaladan Türkiyə Böyük Millət Məclisinə millət vəkili seçilir. 1946-cı ilə qədər millət vəkili olur. 1947-ci ildə Cümhuriyyət Xalq Partiyasının Ankarada çap olunan «Ulus» qəzetinin İstanbul qolu olan «Məmləkət» qəzetini nəşr etdirir. Sonra yenidən müfəttiş kimi çalışır və 1950-ci ildə UNESCO-nun Türkiyə təmsilçisi və tələbə müfəttişi olaraq Parisə gedir. 1954-cü ildə, yaşlı olması səbəbindən bu vəzifədən istefa verməli olur. Bundan sonra bir müddət İstanbul Şəhər Teatrlarının ədəbi şurasında fəaliyyət göstərir.

Ağciyər xərçəngi diaqnozu qoyulduqdan sonra yazıçı müalicə olunmaq üçün Londona yollanır və orada vəfat edir. R.N.Güntəkin 1956-cı il dekabr ayının 13-də Qaracamaat qəbiristanlığında dəfn edilir.

Yazıçılığı və maarif müfəttişi vəzifəsi Güntəkinə doğma Anadolusunu qarış-qarış gəzmək imkanı verdiyindən ədib Anadolu insanına yaxından bələd ola bilmişdi. Romanlarında istifadə etdiyi dil və anlatmağı olduqca aydın, dialoqları isə canlıdır. Yazdığı, tərcümə etdiyi, kitab halına sala bildiyi və ya jurnal, qəzet səhifələrində, teatr repertuarlarında istifadə olunan əsərlərinin sayı yüzə çatır.



    Az.wikipedia.org (http://az.wikipedia.org/)


Uşaqlıq illərimin ən köhnə xatirəsi bir avqust şənliyi gecəsidir. Bu xatirə, görülmüş bir şeydən daha artıq, vaxtı ilə dinlənilmiş bir nağılın xəyalda buraxdığı izlərə oxşayır. Bu dünyadan uzaq, tamamilə başqa bir aləmdə ucsuz-bucaqsız bir bağ… ağaclarında al-əlvan fənərlər yanır… Ağappaq qəşəng yollar… Səs-küylü izdiham, tünlük. Gah bu yandan, gah o yandan atılan fişənglər havaya qalxıb ulduz kimi parlayaraq, yerə düşür… Yalnız zülmət və aydınlıqdan ibarət bir xəyalət dünyası…

Mənə elə gəlir ki, o gecə doğulmuşam.

Anam heç yadıma gəlmir. Nə vaxt öldüyünü da bilmirəm, lakin o zaman hələ sağ imiş… Elə bil özümü o gecə bir müddət sarışın bir qadının qucağında görürəm. Bəlkə anam idi. Kim bilir, bəlkə də anasının kim olduğunu bilməyən bir uşaq kimi qalmamaq üçün bu xatirəni özüm uydurmuşam.

Həmin avqust şənliyi gecəsini ailəmizdə məndən başqa da xatırlayanlar vardır. Atam paşa idi, o gecə vəzir təyin olunmuşdu, rəhmətlik böyük bacım isə o gecə gəlin olmuşdu.

Ərənköyündəki köşkümüzü ancaq bu qədər xatırlayıram.

İllər ötüb keçmiş, günlərin birində o tərəflərə qonaq getmişdik. Mənə alçaq bir hasarın üstündən bir bağ göstərdilər. Otsuz quru bir bağ… O yan-bu yanda bir neçə kol, dörd-beş qurumuş lavanda… Tozdan saralmış beş-on nazik şam ağacı…

O başda rəngi solmuş köhnə bir köşk… «Sən uşaq olanda satılan köşk budur», – dedilər.

Bunun əksinə olaraq Ağsaraydakı evimiz ən əhəmiyyətsiz guşələrinə qədər yadımdadır. Ayda, ildə bir dəfə yolum düşəndə məhəlləmizə gedirəm. Evin qabağındakı çinardan başqa keçmişdən heç bir əsər qalmamışdır. Budaqları kəsilmiş, quru bir gövdədən ibarət köhnə tanışım…

Onun altında bir neçə dəqiqə dayanmadan ötüb keçə bilmirəm. Qarşıdakı birmərtəbəli, əyri-üyrü, küləşdən və ya kərpicdən tikilmiş xırdaca evlər nəzərimdən silinmir; evimiz, onun ağ rəngli möhtəşəm fasadı, şəbəkəli şüşəbəndi, imarətin o başındakı çeşməyə qədər uzanıb gedən uca bağ hasarı xəyalımda canlanır. Budur, enli taxta kəmərli, alçaq həyət qapısı. Bu da ən isti, günəşli günlərdə belə həmişə yarımqaranlıq olan və sərin qalan daş döşəməli həyət.

Evin qonaq hissəsinin geniş, hamar pilləkəni ilə yuxarı qalxır, zəri qaralmış tavanlarından qırmızı və mavi şüşəli iri lampalar, büllur çilçıraqlar asılmış uzun koridorlarda qalın Şam pərdələrinin kölgəsinə qərq olmuş otaqlarda dolaşıram.

Xəyalımın heç bir şeyi dəyişdirmədiyinə əminəm. Otaqlardan birində yazıdan çox rəsmə oxşayan, fars dilində bir lövhə var idi ki, həmişə onun qarşısında durub baxardım. O zaman hələ savadsız idim. Lakin xətlər zehnimdə elə nəqş olunmuşdu ki uzun illər keçdikdən sonra da onları gözümün qarşısına gətirmiş, fars dilində yazılan misraları, demək olar, höccələmişdim.

Qonaq hissəsinin koridorundan qadınlara məxsus mərtəbəyə qalxan ensiz, qaranlıq pilləkənin baş tərəfində açıq yaşıl şüşəli bir qapı vardı. Heç özüm də bilmirəm ki, nə üçün uşaqlığımın bütün böyük vaqiələrinə bu qapının çərçivəsindən baxıram.

Ramazan gecələri koridorda camaat namaz qılar, Quran və dua oxuyardı. Dayəm xəlfə Kamiyab ilə bərabər, mən də bu qapının yanındakı pilləkənin üstündə durub namaz qılar, əllərimi göyə açıb dua edərdim.

Rəhmətlik böyük qardaşım evləndiyi gün arvadı ilə birlikdə buradan keçirdi. Gəlinin duvağı qapıya ilişmişdi, qardaşım koridordakı camaatın üstünə təptəzə pul səpmişdi.

Qardaşım Müzəffərlə məktəbə getməyə başladığımız ilk gün başımızda almazlı araqçın, çiynimizdə baftalı heybə bu qapının ağzında böyüklərin əlini öpmüşdük.

Başqa bir gün, məndən bir yaş kiçik olan bacım Suadın balaca meyitini toxunma bir mələfəyə bürüyüb bu pilləkəndən endirmişdilər. Nəhayət, evimizin od tutub yandığı gecə xəlfə Kamiyab məni qucağına alaraq qaçırarkən bu qapının ağzında diz çökmüşdü.

Bu xatirələr nəinki bir yuxu kimi gözlərimin qabağından keçib gedir, eyni zamanda qəlbimdə o günlərin həm şirin, həm acı hisslərini oyadır.

Həmişə çinarın altında durduğum o bir neçə dəqiqədə dönüb yenə əvvəlki İffət oluram.


***

Sonralar öyrəndiyimə görə, anam yaxşı evdar qadın imiş. Onun ölümü evimizi çox dağıdıbmış. Atam öz evinin işləri ilə heç maraqlanmazmış. Rəhmətlik böyük qardaşım bədxərc kefcil adam imiş. Bacılarımın heç bir şeydən başları çıxmazmış. Anam öldükdən sonra biz təcrübəsiz mürəbbilərin, əliəyri təsərrüfat müdirlərinin əlinə keçmişdik. Mən də yaxşı bilirəm, atam on beş gündən bir saraya gedər, qalan vaxtlarını otağında, köhnə cildli ərəb, fars kitabları arasında keçirərdi. Onun Mahmud əfəndi adında qoca bir həmdəmi var idi ki, evimizdən heç əskik olmazdı. Qardaşım Müzəffərlə mənə bir neçə il müəllimlik edən həmin Mahmud əfəndi fağır, təvazökar bir adam idi. Sarıgözəldə kiçik bir evdə yaşayırdı. Keçmişdə əmmamə qoyar, məscidlərdə məsnəvidən o, dərs deyərmiş. O vaxt, bizim zəmanədə bəzi kübar ailələrin uşaqlarına dərs verməklə dolanardı.

Atamı çox az-az görərdim. İri vücudlu, heybətli bir adam idi. Ağ araqçının kənarlarından çıxan seyrək, uzun, çal saçları, qıl kimi cod, pırtlaşıq saqqalı, enli, qırmızı sifətindəki iri burnu məndə ona qarşı məhəbbətdən çox qorxu hissi doğurardı. Qalın qaşları altındakı iri qara gözlərinə heç baxa bilməzdim.

Atam bizimlə heç söhbət eləməzdi. Ən böyük iltifatı hərdənbir çənəmi sıxıb yanağıma bərk bir çırtma vurması idi.

Çox vaxt görərdim ki, o, əynində şal çuxası küncdəki taxtda oturub köhnə kitabları vərəqləyir, həmişə qarşısında iki dizi üstündə belini büküb oturan Mahmud əfəndiyə farsca beytlər oxuyur.

Məni, anamın xəlfə Kamiyab adında qoca çərkəz dayəsi böyütmüşdür. Onu özümə ana sayıb, ana kimi sevmişəm.

Evimizin ən yuxarı mərtəbəsində bağa baxan bir otaq var idi. Xəlfə Kamiyab ilə vaxtımın çoxunu orada keçirər, hətta bəzən yeməyimizi də orada, birlikdə yeyərdik.

Otağımızın pəncərələri qadınlara məxsus bağçaya və qarşıdan məscid həyətinin bir guşəsinə baxırdı. Axşamüstü bu həyətdə oynayan uşaqları daha yaxşı görmək üçün stulların, balıncların üstünə çıxar, pəncərə çərçivələrinə dırmaşardıq. Diribaş, nadinc bir uşaq idim… Deyib-danışan, bağırışan, dalaşan uşaqları gördükdə lap ürəyim gedirdi. Evdə mənə tay olan bir uşaq yox idi. Bəzən bizə qonaq gələn əmioğlu və xalaqızılarımla oynamağı sevməzdim. Mağaza vitrinlərindəki kuklalar kimi bərbəzəkli, quzu kimi sakit duran kübar uşaqlarına təəccüb edərdim. Məncə əsl yoldaş o biriləri – boğuşan, savaşan, bir-birinin əlindən yemək qapan, minik arabalarının dalından asılan, ağaclara dırmaşan məhəllə uşaqları idi. Nə çarə ki, onlarla nəinki yoldaş olmaq, hətta küçəyə çıxmaq belə bizə qadağan qoyulmuşdu. Məktəbə getməyə başladığım gün çox sevinmişdim. Faytonumuzun ətrafında cərgə-cərgə düzülən uşaqlar dua oxuyur, «amin» deyə çığırışırdılar.

Başımdakı almazlı araqçın, çiynimdəki baftalı heybə mənə sanki ağırlıq edirdi. Uşaqların arasına qarışacağım saatı səbirsizliklə gözləyirdim.

Lakin ümidim boşa çıxdı. Bizim məktəbə getməyimiz sadə bir mərasimdən, sədəfli bir rəhlənin dalında oturaraq zərli kitabdan «əlifba» oxuyub, əl öpməkdən ibarət olaraq qaldı.

Mahmud əfəndi həftədə iki gün böyük qardaşım Müzəffərlə mənə dərs verməyə gələrdi, Müzəffər oxuduğunu başa düşə biləcək bir yaşda idi. Mən isə kiçik idim. Onlar dərs keçərkən yanlarında oturar, balaca əllərimlə ağzımı örtüb əsnəyərdim. Məktəbə getdikdən sonra isə qız uşaqları kimi evdə oturub qalmaq məndə ilk məyusluq hissi doğurmuşdu.


***

Xəlfə Kamiyab dərdimi çox yaxşı başa düşmüşdü. Onun xəlfə Mahpeykər adında bir peşə yoldaşı var idi ki, Qızdaşı tərəflərdə, heç xatırlaya bilmədiyim bir məhəllədə yaşayırdı.

Dayəm məni tez-tez özü ilə birlikdə xəlfə Mahpeykərgilə aparmağa başlamışdı.

Dünyanın heç bir yeri mənə həmin xəlfənin dar küçədəki viranə, qaranlıq, kələ-kötür evi qədər xoş görünməmişdi. Axı mən orada azad idim. Mahpeykərin oğlu Murad ilə birlikdə bağdakı çardağın üstündə tor qurar, qapının qabağında çiling-ağac oynayırdıq. Bu məhəllədə özümə bir neçə yoldaş belə tapmağa başlamışdım.

Burada, üç-dörd dəqiqəlik yolu olan tində daş binalı bir məktəb var idi. Murad o biri məhəllənin uşaqları ilə birlikdə bu məktəbdə oxuyurdu. Mən onlara həsəd aparar, «nə olar, məni də buraya yazdırın», – deyə həmişə yalvarardım. Nəhayət, yalvarışlarım xəlfələrə təsir etdi, günlərin birində məni də Muradla birlikdə həmin məktəbə apararaq: «Uşaq ağlayıb yalvarır, müəllim əfəndi, icazə verin, arabir qonaq kimi gəlib-getsin.

Həftədə bir-iki gün mən də məktəbə getməyə başladım, Nəhayət, arzuma çatmışdım. Bununla belə «qonaq kimi» sözü kefimi bir qədər pozmuşdu. Bundan başqa, müəllim əfəndi mənə hörmət edər, güzəştə gedərdi. O məni yanında oturdar, dərsimi bilmədiyim zaman hirslənməz, uşaqlarla birlikdə nadinclik elədiyim vaxt onlar kimi qulağımı burmazdı.

Yaşlı adamlar kimi uşaqların da möhkəm gizli saxladıqları dərdləri, səylə gizlətdikləri heysiyyət yaraları vardır. Müəllim əfəndinin məni fəsinin qotazı olmayan, məktəbə corabsız gələn yoldaşlarımdan ayırması mənə ağır gəlirdi. Belə xüsusi rəftar mənim onlarla oynayıb-dalaşmağıma, istədiyim kimi nadinclik eləməyimə mane olurdu.

Bir gün məktəb amin mərasiminə gedəcəkdi. Müəllim əfəndi həyətdə uşaqları sıraya düzərkən dayəm gəlib çıxdı və qolumdan tutaraq dedi: «Sən getməyəcəksən. Atan bilsə, ikimizi də öldürər». Dinmədən sıradan çıxdım, dayəmlə bərabər çəkilib kənarda durdum.

Bir az sonra dəstə yola düşdü. Yoldaşlarım bir-birinin əlindən tutub dua oxumağa, «amin» deyə bağırmağa başladılar. Artıq özümü saxlaya bilməyir, başımı dayəmin çadrasına soxub ağlayırdım. Halım yəqin ki, xəlfə Kamiyaba çox təsir etmişdi, odur ki, hər şeyi boynuna götürərək məni küçələrdən keçirib dəstəyə çatdırdı. Uşaqlarla birlikdə «amin» deyə bağırdıqca özümü bir neçə yaş böyümüş sayırdım. Uzaqdan ardımızca gələn yazıq dayəm dəsmalı ilə gözlərinin yaşını silirdi.

Məktəbə qayıtdıqdan sonra halva-çörək yedik. Saqqallı bir əfəndi böyük qırmızı kisədən ovuc-ovuc təzə xırda pul çıxardaraq paylamağa başladı. Növbə mənə çatdıqda əlimi uzatdım. Müəllim pul paylayan əfəndinin əlini tutub təşvişlə: «Xalis paşa həzrətlərinin oğludur», – dedi. Saqqallı adam çənəmi oxşadı: «maşallah, balaca bəy, deyiniz görək nələr oxuyursunuz», – dedi və mənə pul uzatmaqdan utanmış kimi ötüb keçdi. Mən yazığın əli açıq qalmışdı. Halbuki, mən o qədər «amin» deyə bağırmışdım ki, bu pulu almağa haqqım var idi. Yoldaşlarımın yanında məni hörmətdən saldığı üçün müəllim əfəndiyə acığım tutdu.

Gərək ki, müəllim əfəndi Bolqarıstan mühacirlərindən xoşəhval bir adam idi. Uşaqların hərəsinə bir ad vermişdi. Mənə «Bacıoğlu» deyərdi.

Mülayim əfəndi bəzən uşaqları ucdantutma çubuqlayırdı. Məsələn, günlərin birində məktəb uşaqlarından beş-on nəfərinin ərik oğurlamaq üçün bir bağa girdiyini xəbər verərdilər, yaxud günorta azanında bütün uşaqlar sapandla daş atarkən məhəllədə kiminsə şüşəsi sınardı. Təbiidir ki, uşaqlara tərbiyə vermək müəllimin işi idi. Yazıq müəllim müqəssiri tapa bilməyəndə şagirdlərin hamısını sıra ilə çubuqlayardı. Beləliklə, təqsirkar cəzadan yaxasını qurtara bilməzdi. Biz o vaxt belə ədalətli mühakiməni çox təbii sayırdıq.

Bir gün, müəllim əfəndi namazda olduğu vaxt necə olmuşdusa bir neçə uşaq məktəbə girib bir pişiyi qabaqlarına qataraq rəhlələri, mürəkkəb qablarını aşırmışdı.

Namazdan qayıtdığı vaxt məktəbdə hər şeyin alt-üst olduğunu görən müəllim əfəndi bərk hirsləndi, dərhal qapını bağladı (ucdantutma çubuqlamanın bir adı da qapı bağlamaq idi, çünki qapı açıq qalarsa, uşaqlar qaça bilərdilər).

Mən o gün ucdantutma çubuqlamanı ilk dəfə görürdüm. Sinifdə bir vaveyla qopdu. Kimi «vallah mənim təqsirim yoxdur» – deyə bağırır, kimi də «ay ana», «ay allah», – deyə çağırırdı.

Müəllim əfəndi uşaqları bir-bir falaqqaya salıb hərəsinin yalın ayaqlarına dörd-beş çubuq çəkməyə başlamışdı (bu məktəbdə daha bir ənənə var idi: falaqqadan sonra çığırıb ağlayaraq ayağa qalxan uşaq özündən sonrakı uşağın ayaqlarını tutardı. Bu, vəzifədən artıq, bir haqq, bir imtiyaz idi. Uşaq, bir başqasının çubuqlanmasına kömək etməklə, yediyi çubuğun ağrısını müəyyən qədər unutmuş olurdu).

Sinifdə Tahir adında bir uşaq var idi ki, çubuqlanmaqdan təkcə o, azad edilmişdi. Tahir arıq, əyriqıç, xəstə bir uşaq idi. Çubuqlanarkən özünü saxlaya bilməz, qorxudan üst-başını bulayardı.

Heç yadımdan çıxmaz: o gün qara zolaqlı qırmızı məxmərdən təzə paltar geymişdim. Yoldaşlarım çığırıb ağlayaraq növbələrini keçirdikləri halda, mən bir küncdə tez-tez ayaqqabımın bağını açırdım. Növbəm gəlib çatan kimi durub müəllimin yanına getdim: «Corablarımı da çıxarımmı, müəllim əfəndi?» – deyə soruşdum.

Ağlayıb-sızlamadan, gülərüzlə çubuq yeməyə hazır olmam müəllimi təəccübləndirdi. Yazıq bir az dayandı, məni döyməmək üçün bir bəhanə axtardı, sonra udqunaraq:

– Sən bu tərəfə keç, qonaqsan, – dedi.

Onun göstərdiyi tərəfdə Tahir durmuşdu, cürük dişli ağzını açaraq gülərək işarə ilə məni yanına çağırırdı.

Yoldaşlarımdan ayrılıb onun yanına keçmək şəstimə toxundu.

– Mən qonaq deyiləm, müəllim əfəndi, mən də döyülməliyəm, – deyə təkid etdim.

Ərköyün böyüdülən, hər dediyinin yerinə yetirilməsinə alışmış bütün kübar uşaqlar kimi, elə bil əmr eləyirdim. Müəllim bir az tərəddüddən sonra: «Yaxşı, elə isə gəl görək, – dedi, balaca ayaqlarımı ehtiramla tutdu, çubuğun ucuyla oxşayırmış kimi, ahəstəcə bir-iki dəfə toxundu

O gün, axşam dərsdən evə getdikdə müəllim əfəndi məni yanına çağırdı. Acıqlı gözlərində indiyədək heç görmədiyim bir məhəbbət və şəfqətlə üzümə baxdı, sonra qulağımı tutaraq: «Bacıoğlu! Sən pis adam olmayacaqsan!» – dedi.


***

Məktəbimizdə kiçik Ömər adlı bir uşaq vardı. Soyuq havada, anasının yaxası çəkili köhnə sırıqlısını geyib məktəbə gəldiyi üçün mən ona Qız Ömər deyib sataşardım. Saçlarım sarı olduğuna, anadangəlmə zəif olan gözlərimə eynək taxdığıma görə o da mənə Sarı yəhudi deyərdi.

Bir gün məktəbin bağçasında nahar edirdik. Gərək ki, payız mövsümü idi, çünki quru çinar yarpaqları yeri başdan-başa örtmüşdü. Ömər qabağımda oturub zeytun-çörək yeyirdi. Evdən küftə gətirmişdim, nədənsə ürəyim istəmirdi. Odur ki, yeməyimizi dəyişdirməyi Ömərə təklif etdim. O sevinərək razı oldu. Mən zeytunu, o isə küftələri iştahla yeməyə başladıq.

Bunu görən uşaqlar dərhal Öməri müəllim əfəndiyə şeytanlayıb yalandan demişdilər ki, «İffəti dilə tutub küftələri alır».

Müəllim qəzəbli halda yanımıza gəldi. Öməri, arıq çiyinlərindən tutaraq ayağa qaldırdı, yanağına iki bərk şillə vurdu. Sonra küftələri alıb mənə verdi. Mən də çox qorxmuşdum. Bir şey deməyə cəsarətim çatmadı. Lakin, bu əhvalat getdikcə mənə daha çox təsir edirdi. Ömərin mənim üstümdə haqsız yerə döyülməsi ürəyimi sıxırdı.

O gündən sonra Kiçik Öməri bütün yoldaşlarımdan daha çox sevməyə başladım. Məktəbdə yanında oturardım, bağçada birlikdə oynayırdıq, Mən həyatı ilk dəfə Kiçik Ömərdən öyrəndim. Yoxsulluq içində böyüyən uşaqların əksəriyyəti kimi, Ömər də hər şeyi bilirdi. O deyirdi ki, «Nənəm iflicdir. Anam evlərdə paltar yumağa gedir… Bəzən gecələr qaranlıqda qalırıq, bəzən yeməyə çörək tapmırıq». Vaxtı ilə anasının sırıqlısını geydiyi üçün Ömərə sataşmağım yadıma düşəndə öz-özümdən utanırdım.

Ömərin bir böyük qardaşı var imiş. Hərbi məktəbi bitirib zabit olacaq, onların əlindən tutacaqmış. Məktəbi bitirməyinə üç ay qalmış iftira qurbanı olaraq Fizana sürgün edilibmiş.

Ömər bunu danışarkən boynunu büzərək: «O, indi başımızın üstündə olsaydı, bu günə düşməzdik», – deyirdi.

Bir gün ona:

– Ömər, mənim ağlıma bir şey gəlir… İstəyirəm ki, paşa atama yalvarım, qoy padşahdan xahiş eləsin, qardaşını bağışlatdırsın», – dedim.

Elə bilirdim ki, Ömər bunu eşidən kimi sevinəcək, atılıb boynuma sarılacaqdır. O, qoca kişi kimi bədbin idi; şübhə ilə dodaqlarını büzüb dedi ki, «mümkün olan şey deyil».

Lakin mən Ömərin qardaşını xilas etməyi möhkəm qərara almışdım. O yaşda hər şey mənə asan və sadə görünürdü.

Bir neçə dəfə paşa atamın ayaqlarına düşüb yalvarmaq məqsədilə onun otağının qapısına qədər getdim, hətta bir dəfə içəriyə belə girdim. Amma onu görən kimi, ürəyimi qorxu hissi bürüyür, cəsarətim qırılırdı.

Bir dəfə ağır qrip xəstəliyinə tutulub yatağa düşmüşdüm. Xəstəlik günlərində huşsuzluq keçirdiyim, qarışıq yuxular gördüyüm zaman tez-tez Ömərin qardaşı ilə danışır, onun barəsində sayıqlayırdım. Bir gecə bihuş yuxudan oyandığım zaman yatağımın yanında atamı gördüm. Saçlarımı əli ilə oxşayır, əlindən düşməyən ənbər təsbehi üzümə sürtünürdü.

– Necəsən, İffət?.. Bir yerin ağrıyırmı? – deyə soruşdu.

Fikirli-fikirli üzünə baxdım, cavab vermədim.

– Nə istəyirsən alım sənin üçün, oğlum?

Atam mənə ilk dəfə idi ki, belə şirin, yumşaq bir dillə söz deyirdi. Uşaqlara məxsus yanılmayan bir sövq-təbii ilə başa düşdüm ki, bu dəqiqələrdə atamın mənə yazığı gəlir, o məni sevir.

Onun saçlarımı tumarlayan əlini iki əlimlə tutaraq dodaqlarıma apardım, ağlaya-ağlaya öpərək dedim:

– Mən heç bir şey istəmirəm, ata… Elə et ki, Ömərin qardaşı sürgündən gəlsin… Onlar yazıqdırlar.

– Ömər kimdir, hansı Ömər?

– Məktəbimizdəki Kiçik Ömər… Qardaşına iftira ediblər, onu sürgünə göndəriblər… Paşa atam, rica edirəm, padşahımıza yalvar.

– Sənə bunları kim öyrədib?

Atamın qalın qaşları çatılır, üzü həmişəki vahiməli halını alırdı. Səhv bir iş gördüyümü anlayaraq qorxudan titrəməyə başlamışdım, Cavab vermədim, gözlərimi yumdum, elə bil daha nə bir şey görür, nə də bir şey eşidirdim.

Əslində o cavab gözləmirdi. Ciddi, sərt bir səslə dayəmə nə isə deyirdi.

Onlar bir-biri ilə danışarkən mən yenə də huşumu itirdim.

Bir neçə gündən sonra sağaldığım vaxt dayəmdən Mahpeykər xəlfəgilə nə vaxt gedəcəyimizi soruşdum. Məktəb deməyə cəsarət eləmirdim.

O məqsədimi başa düşdü, üz-gözünü turşudub dedi:

– Bundan sonra bir də məktəb adını ağzına almayacaqsan. Məni bu yaşımda məzəmmət elətdirdin!

Kiçik Ömərlə yoldaşlığımız beləcə qurtardı. Mən neçə dəfə onun ayağında anasının köhnə şap-şapları, əynində anasının sırıqlısı evimizin ətrafında dolandığını, pəncərələrə baxdığını gördüm. Sonra bilmirəm, ona nə oldu, daha heç görünmədi.


***

Paşa atam nədənsə bizi məktəbə qoymaq istəmirdi. Böyük qardaşım Müzəffərə on yeddi, mənə isə on dörd yaşınadək Mahmud əfəndi dərs dedi. Evimizin İsrail Bəy adlı xüsusi həkimindən də həftədə iki gün ayrıca fransız dərsi alırdıq.

İllər keçdikcə xəlfə Kamiyabın həyat və qəlbimdəki yerini Mahmud əfəndi tutmağa başlamışdı. Həlim, şirindil, fəqir bir adam idi. Hər bir insan üçün ən gözəl sifətlərin, yumşaqlıq və təvazökarlıq olduğu qənaətində idi. Bu sözləri tez-tez təkrar etməyi sevərdi: «Övladlarımın qətl edilmələrini qatil olmalarından üstün tutardım». Mahmud əfəndinin məni Müzəffərdən çox sevdiyini hiss edirdim. Qardaşım key, tənbəl, aciz bir uşaq idi. Bundan başqa lovğalığı, iddialılığı da var idi, yazıq Mahmud əfəndi ilə adətən lələ kimi rəftar edərdi.

Yanğından əvvəl Ağsarayda, sonra Fındıqlıqdakı evimizdə on dörd yaşınadək sevincsiz ömür sürdüm.

Atamın özündən bir-iki yaş kiçik bacısı vardı, Qaramürsəldə, ərindən qalma «Damlacıq» deyilən malikanəsində yaşayırdı. Xədicə bibim yaxında iki uşağı ilə dul qaldığı zaman atam gəlib İstanbulda yaşamağı ona təklif etmiş, lakin o, evini dağıtmağa razı olmamışdı.

Atam hər yay Müzəffərlə məni Damlacıq malikanəsində havamızı dəyişməyə göndərər, iki ay orada qalmağımıza icazə verərdi.

Mən Mahmud əfəndinin verdiyi hesab dərslərini Qaramürsələ getməyimizə neçə gün qaldığını hesablamaq üçün öyrənərdim, Müəllimimin özü də bunu hiss etmişdi. Dərs zamanı darıxdığımı, dəftərimi ağzıma tutaraq əsnədiyimi gördüyü zaman, məsələn, deyərdi: «Gəlin sizdən bir şey soruşum, İffət bəy, bu gün fevralın on ikisidir… İyunun əvvəlində Qaramürsələ gedəcəksiniz. Tapın görüm, gözləməli neçə gününüz qalıbdır?» Yaxud, «Baxaq, görək, ada nədir? Damlacığa gedən yoldakı dəyirmanın qarşısında suyun içindən çıxmış torpaqlar var a… yadınızdadırmı? Bax, onlara ada deyərlər. Bunların bir neçəsinə birlikdə isə…»

Qaramürsəl kəlməsi mənə sehrli bir söz kimi təsir edərdi. Bu adı eşidən kimi, elə bil, üzümə qurumuş zəmilərin ətri ilə dolu yay nəsimi toxunurdu.

Şəhərdəki mülkümüzdə çəkdiyim bir ilin əziyyətinin əvəzini kənd yerində bir ayda çıxardırdım. Xədicə bibim məni çox sevir, bütün dəcəlliklərimə göz yumurdu.

Xəlfə Kamiyab bir neçə gün məni hədər yerə özünə tabe etməyə çalışar, sonra bacarmayacağını başa düşüb əl çəkərdi.

Malikanədə mənimlə yaşıd olan dörd-beş kəndli uşağı var idi. Ətrafdakı bağlardan da bizə bir neçə uşaq qoşulardı. Onlardan adətən kiçik bir dəstə təşkil edərək, quş ovlamağa, malikanənin yanından axan çaydan balıq tutmağa gedərdim.

Qardaşım Müzəffər mənim ayaqyalın, başıaçıq əkinlərin içində əlləşdiyimi, xırmanda vələ mindiyimi, ağaclara dırmaşdığımı, kəndli uşaqları ilə savaşdığımı görüb hirslənər və məni qorxutmaq üçün deyərdi:

– Heç sənə yaraşar, belə uşaqlarla oynayasan? Sənin əvəzinə mən utanıram… Atama yazacağam.

Yazıq xəlfə Kamiyab Damlacıqda məndən nələr çəkdiyini danışmaqla qurtara bilməzdi. Başıma bir qəza gələ biləcəyindən qorxduğu üçün uzaqdan bizi güdər, dalımıza düşüb təngnəfəs halda təpələrə dırmaşar, yol kənarındakı kollarda əllərini cırmaq-cırmaq edər, üst-başı cırılardı. Bununla belə yəqin ki, dayəmin mənə dediyi qədər acığı tutmazdı, çünki şəhərdəki evimizdə tam bir il qalmağıma ən çox yanan o idi.

Havamı dəyişdikdən sonra İstanbula adətən tanınmaz halda qayıdardım. Sarışın adamların əksəriyyətinin dərisi kimi, mənim də zərif dərim günəşdən yanıb qaralar, qabıq verərdi.

Barmaqlarım qoz ləkəsindən qapqara, üzüm, əllərim, ayaqlarım qanqurla, yara ilə dolu olardı.


***

Malikanədən beş-on dəqiqəlik məsafədə, dərə kənarında, ətrafında qoz ağaclarının bürüdüyü bir xaraba dəyirman var idi. Bir rəvayət qoz ağaclarını uşaqların əlindən xilas edirdi. Deyirdilər guya dəyirmanın qarşısındakı qamışlıqda bir xəyal dolaşır. Axşam çağlarında oradan keçən yolçuları bataqlığa çəkir.

Mən yoldaşlarımla birlikdə həmişə o tərəflərdə gəzər, lakin dəyirmanın açıq bağçasından girməyə cəsarət eləməzdim.

Çox sevdiyim bu rəvayəti bibim mənə bir neçə dəfə danışmışdı.

…Vaxtilə qarşıdakı bu təpədə yerləşən Kəmərli kəndində hörükləri topuqlarına qədər uzanan bir gözəl qız varmış. Adaxlısı İsmayılı əsgərliyə aparıb Yəmənə göndəriblərmiş. Qız yetim imiş… yeməyə çörək belə tapmazmış… Çox gözəl olduğu üçün cavanlar onu dağlara qaçırtmaq istəyirmişlər… Kəndin ağsaqqalları yığışıb fikirləşmiş və qızı bu dəyirmanın sahibi olan Qafar ağaya verməyi münasib görmüşlər. Qız: «Mənim adaxlım var, bu qocaya ərə getmərəm», – deyə ağlamış… «Yəmənə gedənin geri qayıtdığını heç eşitmisənmi, qızım… o, çoxdan ölmüşdür», – demişlər, qızı ağlaya-ağlaya Qafar ağaya vermişlər.





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/reshad-nuri-guntekin/damga-68386486/) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.