Книга - Çingiz xanın ağ buludu

Çingiz xanın ağ buludu
Çingiz Aytmatov


«Çingiz xanın ağ buludu» povesti Çingiz Aytmatovun dünyada әn çox oxunan, әdәbi ictimaiyyәt tәrәfindәn yüksәk qiymәt verilәn «Әsrdәn uzun gün» romanına әlavәdir.

Povestdә totalitar dövlәt marağı, һökmdar һökmü ilә әbәdi bәşәri dәyәrlәr – insan taleyi, adi adamların böyük sevgisi üz-üzә qoyulur. Bu qarşıdurmada sevmәyә vә öz sevgisinin cәzasını çәkmәyә mәһkum olunmuş insanlığın tarixi dәһşәtli bir faciә kimi qavranılır.





Çingiz Aytmatov

Çingiz xanın ağ buludu





Yazıya pozu olmasa da…


İnanca görə, yazıya pozu yoxdur. Bununla belə, həm yaddaşı nəsildən-nəslə daşıyan mətn yazısına, həm də insanın, yaxud toplumun, millətin, bir az da o yana getsək, bəşəriyyətin alın yazısına əlavələr və düzəlişlər olur. XX əsrdə dünyanın ən tanınmış ədəbi şəxsiyyətlərindən olan Çingiz Aytmatovun 1990-cı ildə nəşr etdirdiyi “Çingiz xanın ağ buludu” əsəri mətnə əlavə – yazıya düzəliş idi (əsərin məzmununda isə alın yazısına düzəlişdən bəhs edilir). Əsər nəşr olunan vaxt artıq dünya dəyişmişdi, Sovet rejimi – şər imperiyası faktiki süqut etmiş, sosializm cəbhəsi tarmar olmuşdu.

Çingiz Aytmatov povestin təqdimatında göstərirdi ki, oxucuların mühakiməsinə verilən bu mətn romana əlavə edilmiş povestdir. Roman deyəndə ədibin ilk dəfə 1981-ci ildə nəşr etdirdiyi və bütün dünyada böyük populyarlıq qazanmış “Əsrdən uzun gün” əsəri nəzərdə tutulurdu. Müəllifin qeydlərindən aydın olurdu ki, “Çingiz xanın ağ buludu” vaxtilə həmin romanın mətnindən götürülmüş bir parçadır və əsərin taleyini hər şeyin içinə yetən senzuranın və “yuxarının fikirlərinin” inzibati qaydada həll etdiyi ideoloji diktat dövründə çap olunmasını müəllif özü mümkün hesab etməyib: “Heç də həmişə sona qədər oxunmamış mahnını oxuyub başa çatdırmaq mümkün olmurdu…”

Müəllifin bu mülahizələrinə baxmayaraq “Çingiz xanın ağ buludu” istər rusdilli oxucu auditoriyasında, istərsə də Azərbaycan ədəbi mühitində yarımçıq mahnı kimi qavranılmadı, “Əsrdən uzun gün” romanından ayrı, müstəqil mətn kimi qəbul və nəşr edildi. Elə bu kitabın nəşri də dediyimizi bir daha təsdiqləyir. Görünür, bunun başlıca səbəbi əsərin özündəki enerji ilə – qoyulan problemin çəkisi və əsərin poetik tutumu, struktur bütövlüyü ilə bağlıdır.

Çingiz Aytmatov onu da qeyd etmişdi ki, povestdə köçərilərin Çingiz xan haqqında şifahi irsindən götürülmüş, tarixi həqiqətə az uyğun olan, lakin xalqın yaddaşı barədə çox söz deyən mifdən istifadə olunmuşdur…

“Çingiz xanın ağ buludu”nda hadisələrin bir-birindən uzaq zamanlarda cərəyan etdiyi iki hekayə verilib: 1953-cü ildə – Stalinin ölümündən təxminən bir ay əvvəl “xalq düşməni” ittihamı ilə həbs edilərək arvad-uşağından, evindən-eşiyindən iraq düşən Abutalıb Quttubayovun kədər və ağrı dolu hekayəsi və Çingiz xanla bağlı Abutalıbın qələmə aldığı, başına bəla açan əfsanə. Hər iki hekayəni hökmdar və cəmiyyət problemi bir araya gətirir…

Dünyanı tutmağa, öz ordusu ilə Qərb üzərinə yürüşə çıxan Çingiz xan nə qədər ki, insan işi ilə, hökmdar, sərkərdə və fateh vəzifəsi ilə məşğul olur, yaradanın lütfü onu müşayiət və himayə edir, onu qabağa aparır. Çingiz xan göylərin ona verdiyi hökmdarlıq səlahiyyətini aşanda, təbiətin qanununa zidd çıxanda, yaradanın iradəsinə asi olanda isə göylərdən cəzasını alır.

Povestdə sevgi təbiətin pozulmaz qanunu kimi mənalandırılır. Bütün canlılar kimi insana da əzəli bir qüvvə tərəfindən doğub-törəmək, nəsil artırmaq təyinatı verilib və bu təyinatı dəyişdirmək cəhdi təbiətin qanununu pozmaq kimi mənalandırılır. Digər tərəfdən insan sevgisi həm də fədakarlıqdır, insanın öz sevdiyi uğrunda öz canından keçə bilmək, lazım gələndə ölümün üstünə şax yeriyə bilmək keyfiyyətidir. Bu keyfiyyət istənilən hökmdarın hökmündən, fatehin yürüşündən üstün və dəyərlidir.

Əsərin quruluşu, “hekayə içində hekayə” formasında yazılması zamanlar arasındakı məsafəni kifayət qədər qısaldır, əsərdə qoyulan problemin zaman sərhədlərini tanımadığını əsaslandırmağa xidmət edir. Mifik zamanda Allahın işinə qarışan hökmdarın cəzalandırılması ilə məsələ həll olunmur: hökmdarın Allahın işinə qarışması, təbiətin qanunlarının ziddinə getməsi XX əsrdə də davam edir. XX əsrdə varlığın yaradıcısı olan Allahı inkar edən cəmiyyətdə insanlar yeni Allah yaradırlar və hər şeyi onun iradəsinə tabe etməyə çalışırlar. İnsanların yaratdığı Allahın – hakimiyyətin qurduğu qurğu yaddaşı xatırladığına, əfsanəni dəftərə köçürdüyünə görə Abutalıbın başında çatlayır. XX əsrdə hakimiyyətin göz qorxutmaq, başqalarına görk etmək üçün qurduğu repressiya mexanizmi daha amansız, bu mexanizmin qurbanı olan insanlar isə daha köməksiz və aciz görünürlər. İnsanın gücü yalnız öz canına qıymağa çatır. Beləliklə, əsərdə öz sevgisi və nəslinin davamı uğrunda canından keçən insanların tarixin müxtəlif zamanlarında baş vermiş ibrətli hekayələri bir-birini tamamlayır.

“Çingiz xanın ağ buludu”nu ədəbiyyatın yaddaşında təravətli saxlayan ən mühüm keyfiyyət də, görünür, təbiət-hakimiyyət-cəmiyyət ücbucağında əbədi nizam, harmoniya axtarmasıdır. Belə duşunürəm ki, bu axtarış dünya durduqca aktual olacaq.



    Məti Osmanoğlu


Bu yerlәrdә qatarlar gündoğandan günbatana, günbatandan da gündoğana gedirdi…

Gәlib-gedәn qatarların maşinistlәri hәmin çovğunlu fevral gecәlәrindә ardı-arası kәsilmәyәn külәyin soyuq Sarıözәk çöllәrindәn sovurduğu bәyaz çәnin-çәrmәnin içindәn keçәrkәn qar qalaqlarının arasından çölün ortasındakı Boranlı dayanacağını görmәk üçün әmәli-başlı əziyyәt çәkmәli olurdular. Burum-burum qalxan qasırğanın bürmәlәdiyi gecә qatarları çәnin-çәrmәnin içiylә naraһat, qarışıq yuxulardakısayaq keçib gedirdi.

Belә gecәlәrdә adama elә gәlirdi ki, yer üzü ilkin xaosdan tәzәcә xәlq olunub – öz ayaz nәfәsindәn don geyinən Sarıözək çöllәri qaranlıqla işığın amansız çarpışmasından törәyәn tüstü okeanına bәnzәyirdi…

Bu nәһәng çölün düzündәki dayanacaqda һər gecә tәk bircә pәncәrәnin işığı gәlir, sәһәrә qәdәr sönmürdü; bax orada, hәmin pәncәrәnin arxasında bir ürәk acı-acı göynәyirdi, bax orada kim isә özünә yer tapa bilmәyәrәk, ya da dәһşәtli yuxusuzluqdan әzab çәkә-çәkә bәrk ağrıyırdı. Hәmin pәncәrә Abutalıb Kuttubayovun ailәsinin sığındığı taxta olacağın pəncərəsi idi. Onlar, Abutalıbın arvadı ilә uşaqları gecәlәr işığı söndürmәyib Abutalıbın yolunu gözlәyirdilәr vә gecə uzunu Zәrifә bir neçә dәfә lampanın qurumlamış piltәsinin ucunu kәsib tәzәlәyirdi. Hәr dәfә dә işıq tәzәdәn alışanda ixtiyarsız olaraq gözünü balalarından çәkә bilmirdi – qaraqaş-qaragöz bir cüt oğlan uşağı taylı küçük kimicә yatırdı. Zәrifә әynindәki әt köynәyinin içindә uçunurdu, әllәrini qoynuna qoyub yumağa dönәrәk balalarına baxa-baxa vaһimәlәnirdi, uşaqlarının yuxusuna atalarının girәcәyindәn qorxurdu, sanki onlar yuxularında qollarını qulaclayıb ağlaya-ağlaya, gülә-gülә var güclәriylә atalarının üstünә qaçırdılar, bir-birinin bәһsinә yüyürürdülәr vә әllәri һeç cür atalarına yetmirdi… Uşaqlar gerçәkdәn dә, onların dayanacağında lap yarımca dәqiqә belә lәngiyәn, gәlib-keçən bütün qatarlardan atalarının düşәcәyini gözlәyirdilәr. Әylәclәr sәs salıb qatarlar dayanan kimi görüş hәsrәtlisi uşaqlar boyunlarını pəncərəyә tәrәf döndәrirdilәr. Ancaq uşaqların atası o gedәn olmuşdu, günlәr keçirdi, ondan sәs-soraq çıxmırdı, elә bil dağlarda üstünә qәfil uçqun yerimişdi vә bu fәlakәtin һarada, һaçan onun başına gәldiyindәn dә һeç kәsin xәbәri olmamışdı.

Dünyanın o biri başındakı başqa bir pәncәrәnin, Alma-Atadakı yarımzirzәmi istintaq təcridxanasının lay dәmirdәn qara barmaqlıq salınmış pәncәrәsinin dә işığı һәmin gecəlәrdә sәһәrә qәdәr söndürülmürdü. Artıq bir ay idi ki, güclü elektrik lampasının tavandan düşәn göz-qamaşdırıcı işığı Abutalıb Kuttubayova gecәli-gündüzlü işgәncә verirdi. İşıq onun qәniminә çevrilmişdi. Bilmirdi ki, nә çarә qılsın, ağrıyan gözlәrini, bәlalı başına bıçaq kimi batan, burula-burula beyninin içinә yeriyәn elektrik işığından necә qorusun ki, һeç olmasa bircә anlığa özünün buraya nәyin üstündә düşdüyü, ondan nә istәdiklәri barəsindә suallardan qurtula bilsin, yaxasını һәmin düşüncәlәrin әlindәn qopartsın. Gecә vaxtı üzünü divara çevirib köynәyini başına bürüyәn kimi qapının deşiyindәn ona göz qoyan nәzarәtçi o saatca kameraya tәpilir, onu kürsünün üstündәn aşağı salır vә tәpiklәyirdi «Üzünü divara çevirmә, әclaf! Başını bürümә, yaramaz! Vlasovçu!» Nә qәdәr qışqırsa da ki, vlasovçu deyil, onlar yenә öz bildiklәrini çalırdılar.

O, yönünü amansız elektrik işığına çevirib şişkin, ağrıyan gözlәrini qıyaraq tәzәdәn uzanırdı, һәsrətlә, lap elә qәbir dә olsa, bir qaranlıq bucaq, işıq düşmәyәn zülmәt arzulayırdı ki, gözlәri, beyni yoxluğa qovuşsun, bəlkə onda һeç bir nәzarәtçinin, һeç bir müstәntiqin ixtiyarı çatmazdı ki, ona dözülmәz işgәncә versin, gözlәrinә işıq salsın, yuxunu ona һaram elәsin, onu döysün.

Nәzarәtçilәr növbә ilә dәyişirdilәr vә onların һamısı da bir-birinin ağzına tüpürmüş kimi dediklәrini deyirdilәr, birinin dә ona rәһmi gәlmirdi, biri dә özünә rәva görmürdü ki, dustağın üzünü divara çevirdiyini görmәzliyә vursun, әksinә, onlar elә bil һimә bәnd idilәr, һamısı da qәzәblә, söyüş söyә-söyә onun üstünә zәrbəlәr yağdırırdılar. Abutalıb Kuttubayov zindan nәzarәtçisinin işinin-gücünün nәdәn ibarәt olduğunu başa düşsә də, hər һalda, һәrdәn әli-ayağı yerdәn üzülə-üzülә öz-özündәn soruşurdu: «Onlar nəyə görә belәdirlәr? Axı üzdәn baxanda adamdırlar. Bir belә xәbisliyi öz üzәrlәrinә necә götürürlәr? Onlardan һeç birinә mәnim pisliyim keçmәyib, axı?! Onlar mәni tanımırlar, mәn dә onları, ancaq elә döyürlәr, elә alçaldırlar ki, elә bil aramızda qan düşmәnçiliyi varmış! Nәyin üstündә? Görәsәn bu adamlar haradan peyda olurlar? Onlar bu sifәtә necә düşürlәr? Onlar mәnә nәyә görә işgəncә verirlәr? Necә elәyәsәn dözәsәn, necə elәyәsәn dәli-divanә olmayasan, necə elәyәsәn başını daşa-divara çırpmayasan?! Bundan başqa çıxış yolu qalmayıb».

Axırı bir dәfә özünü saxlaya bilmәdi. Elә bil tәpәsindә şimşәk çaxdı. Özü dә bilmәdi ki, onu tәpiyinin altına salan nәzarәtçi ilә necә tutaşdı. Rəһmsizcәsinә tutaşmışdılar, döşәmәnin üstündә süpürlәşirdilәr. «Cәbһәdә əlimә keçmiş olsaydın, sәni qudurmuş it kimicә çoxdan gәbәrtmişdim!» – Abutalıb nәzarәtçinin gimnastyorkasının yaxasını cıraraq kilidlәnmiş barmaqlarıyla onu boğa-boğa xırıldayırdı. Dəһlizdәki o biri iki gözәtçi özünü yetirmәsәydi, bunun axırının nә ilә qurtaracağı mәlum deyildi.

Abutalıb yalnız ertәsi gün özünә gәldi. Ağrılı-ağrılı gözünü açanda tor çökmüş gözlәrinә ilk sataşan tavandakı һәmincә gur işıqlı lampa oldu. Sonra başının üstündә әllәşәn feldşeri gördü.

– Uzan, daһa o dünyaya gedәsi olmadın, – feldşer onun yaralı alnına yaş әski qoyaraq astadan dillәndi, – İndәn belә ağlını başına cәm elә. Gözәtçiyә һücum elәmәyinin üstündә elə indicә sәnin axırına çıxa bilәrdilәr, sәni it kimi gәbәrdәrdilәr vә һeç kim dә sәnә cavabdeһ olası deyildi. Tansıkbayova minnәtdar ol – ona sәnin leşin gәrәk deyil, özün lazımsan, diri. Başa düşdünmü?

Abutalıb key-key susdu. Başına nә gələcәyinin, taleyinin һansı sәmtә dönəcəyinin ondan ötrü fәrqi yox idi. Ürәyi yerindәn oynamışdı, ağrıları һәlә dә canına qayıtmamışdı.

Hәmin günlәr beyninin içinә qaranlıq çökdüyü anlar olurdu – reallıq gözlәrindәn itir, yarımgerçәklik xilasedici müdafiәyә çevrilirdi. Abutalıb belә anlarda gözünә düşәn işıqdan gizlәnmәmәyә, qaçmamağa sәy göstәrirdi, һәmin rәһmsiz, işgәncәli işığa doğru can atırdı vә ona elә gәlirdi ki, işığın ardı-arası kәsilmәyәn gözqamaşdırıcı qüvvәsini yenmәk üçün, yoxluğun içindә әriyib itmәkdәn ötrü ağrının vә qıcıqlanmanın mәnbәyinә yaxınlaşa-yaxınlaşa, özünә dov gәlә-gәlә göyün üzündә uçur.

Lakin belә vaxtlarda onun üzgün şüurunda onu keçmişlә bağlayan tarım bir tel gerçәklikdәn tamam qopub aralanmırdı, bu, ağır, arasıkәsilmәyәn üzüntü idi, ailәsi, balaları sarıdan canına çökmüş, dinib-sakitlәşmәyәn qorxu idi.

Abutalıb Sarıözəkdә qoyduğu ailәsinin, uşaqlarının dözülmәz dәrdini çәkә-çәkә özünü sorğu-suala tutmağa, nә günaһın saһibi olduğunu aydınlaşdırmağa sәy göstәrdi, özünü asıb-kәsdi – һәqiqәtәn dә ona nәyin üstündә cәza verilmәliydi ki? Cavab tapa bilmirdi. Bəlkə әsirliyә görә adi, tanıdığı minlәrlә mәһkum kimi almanlara әsir düşdüyü üçün idi? Axı bunun üstündә adama neçә dәfә cәza verәrdilәr? Müһaribә çoxdan qurtarmışdı. Hәr şeyin әvәzini çoxdan başabaş vermişdi – qanla da, һәbs düşәrgәlәriylә dә. İndәn belә müһaribәdә olanların baş daşlarından boylanacaqları günә dә bir şey qalmamışdı, әlindә һüdudsuz һakimiyyәt olan bәndә isә elә һey intiqam alır, ancaq ürәyi soyumur. Başına gәlәnlәri özgә nәyә yozmaq olardı? Abutalıb cavab tapmayaraq özünü arzularıyla tәsәllilәndirirdi ki, bәs gün gündәn aydın gәlәcәk, onun başına gәtirilәnlәr guya tәәssüf doğurucu bir anlaşılmazlıq imiş, һәr şey aydınlaşandan sonra o, Abutalıb Kuttubayov aradakı incikliklәrin һamısını unutmağa һazır olacaq – bircә onu dustaqlıqdan tez azad elәyәydilәr, tezliklə evinә-eşiyinә yollayaydılar, onda o, oraya – uşaqlarının yanına, ailәsinin üstünә, Sarıözәk çölünә, balaları Ermәklә Daulun, arvadı Zәrifәnin onu gözlәyә-gözlәyә gözlәrinin kökünü saraltdığı Boranlı dayanacağına doğru yüyürәcәkdi, yüyürmәyәcәkdi, qanad taxıb uçacaqdı. Arvadı Zәrifә indi yәqin һәmin qarlı düzdә, balalarını toyuq öz cücәlәrini qanadlarının altına yığan kimi, döyünәn sinәsinin altına çәkib qoruyurdu vә göz yaşlarıyla, bitib-tükәnmәz dualarıyla taleyin һökmünü dәyişdirmәyә, onu inandırmağa, yumşaltmağa, yalvarıb-yaxarıb ondan mәrһәmәt qoparmağa can atırdı ki, әri sağ-salamat qurtarsın…

Dәrd әlindәn һönkür-һönkür ağlamamaq üçün, ağlını itirmәmәkdәn ötrü Abutalıb fikrә getdi, günaһı olmadığına görә bәraәt alacağını, qәfildәn evində peyda olacağını gözlәrinin qabağına gәtirdi – bununla yalandan da olsa, özünә toxtaqlıq vermәyә çalışırdı. Onu aparan yük qatarının ayaqlığından sıçrayıb necə düşdüyünü, evinә doğru necә götüruldüyünu, onların – arvadının, balalarının onun qabağına necə yüyürdüklәrini xәyalında canlandırdı… Lakin xәyalla öz-özünü aldatdığı anlar da ötüb keçdi vә o, başı sәrxoşluqdan ayazımış kimi gerçәkliyә qayıtdı, ümidsizliyә qapılaraq düşündü ki, «Sarıözək qәtli»ndәki – yazıya aldığı әfsanәdәki qәtl edilmiş ata ilә ananın çәkdiyi әzab, öz balalarından ayrı düşmәlәri nәsә әbәdi bir şeydir vә һәmin əbәdi әzab indi dә Abutalıbın özünü qaralayıb. Onu da balalarından ayrı salmaqla qәtl elәyiblәr… Ata-ananı baladan ayırmağa yalnız ölümün ixtiyarı çata bilәr, özgә һeç nәyin, һeç kәsin buna һaqqı yoxdur…

Abutalıb belә dәrdli çağlarında göz yaşının öһdәsindәn gәlә bilmirdi, qayım yanaqları yağışdan nәm çәkmiş daş parçası kimi islanırdı, özündәn arlana-arlana için-için ağlayırdı. Axı o һeç müһaribәdә dә bir belә zülm çәkmәmişdi, o zaman iki әli idi, bir başı. İndi isә yәqin elәmişdi ki, sәn demә, һәyatın әn böyük mәnası adicә bir şeylә – uşaqlarla bağlıymış, sәn demә, һәr bir konkret vәziyyәtdә һәr bir adamın öz xoşbәxtliyi mövcud imiş, elә uşaqlarının olmağı xoşbәxtlik imiş, onlardan ayrı düşmәk isә faciә… İndi onu da yәqin elәmişdi ki, һәyatın özü onu itirһaitirdə әbәdi zülmәtә qәrq olmazdan әvvәl işaran qorxunc işığın şölәsindә, һәyata yekun vurmalı olduğun axır macalda nә qәdәr böyük mәna daşıyırmış, һәyatın başlıca yekunu isә uşaqlar imiş. Ola bilsin ki, tәbiәtin qanunu da buna görә belә qurulub – atanın-ananın ömrü-günü özünün davamını boya-başa çatdırmağa sәrf olunur. Valideyni övladının әlindәn almaq atanı-ananı һeç-puç elәmәk demәkdir. Bunu fәһminә gәtirdiyi anlarda әli-ayağı yerdәn-göydәn üzülürdü, tәsirlәnirdi, özündәn uydurduğu görüş sәһnәsini az qala gerçәklik kimi tәsәvvürünә gәtirәndә ümidlәrinin puça çıxdığını, özünün әlacsızlığın qurbanına çevrildiyini dәrk elәyirdi. Nigaranlıq gündәn-günә onun qәlbinә daһa dәrindәn nüfuz elәyir, onun iradәsini әyir, özünü gücdәn salırdı. Ümidsizlik onun içindә sulu qarın dağın sarp yamacında tar bağladığı kimi qalaqlanırdı – indicә qar yeriyәcәk, uçqun olacaqdı…

DTK-nın müstәntiqi Tansıkbayova da elә bu lazım idi, o buna keçmiş һәrbi әsir Abutalıb Kuttubayovun guya ingilis-yuqoslav kәşfiyyat xidmәti ilә әlaqә saxladığı vә Qazaxıstanın ucqar rayonlarında pozucu ideoloji iş apardığı һaqqında özünün iblisanә tәrzdә uydurduğu, yuxarı rәһbәrliyinsә bәyәndiyi işi һәrlәdib-fırladıb ustalıqla mәqsәdyönlü şәklә salmaqla nail olmuşdu. Mәsәlәnin ümumi mәğzi bundan ibarәt idi. Bәzi tәfәrrüatların müәyyәnlәşdirilmәsi, dәqiqlәşdirilmәsi isә sonranın işiydi, һәlә qarşıda cinayәt tәrkibini büsbütün Abutalıb Kuttubayovun boynuna qoymaq vәzifәsi dursa da başlıca mәsәlә fövqәladә siyasi aktuallıq daşıyan, Tansıkbayovun müstәsna dәrәcәdә ayıq-sayıq vә çalışqan olduğunu müәyyәn elәyәn işin ümumi mәğzinin özündәydi. Әgәr bu iş Tansıkbayovdan ötrü һәyatda böyük nailiyyәt idisә, Abutalıb Kuttubayovdan ötrü tәlә idi, mәһkumluq halqası idi, çünki mәsәlәyә adamı vaһimәyә salan bu cürә don geyindirilmәsi yalnız bir şeyә gәtirib çıxarda bilәrdi – onun ittiһam olunduğu cinayәtlәri ittiһamın mәntiqindәn doğan nәticәlәrlә bir yerdә boynuna götürmәsinә. Bu iş başqa cür qurtara bilmәzdi. Bu, qabaqcadan büsbütün һәll olunmuş mәsәlәydi, ittiһamın özü artıq cinayәtin qeydsiz-şәrtsiz sübut olunmasına imkan verirdi.

Buna görә dә Tansıkbayov işin uğurla nәticәlәnәcәyi sarıdan naraһat olmaya bilәrdi. Hәmin qış axır ki, bәxt ulduzu onun da üzünә gülmüşdü. Әһәmiyyәtsiz bir xidmәti eһtiyatsızlıq ucbatından o, neçә il idi ki, mayor rütbəsindәn yuxarı qalxa bilmirdi. İndi isә qarşısında yeni imkan açılmışdı. Ucqarlarda Abutalıb Kuttubayovun işinә bәnzәyәn һәr һansı işi aşkara çıxartmaq һeç dә һәlәm-һәlәm әlә düşәn mәsәlә deyildi. Onunkunu da allaһ belә yetirmişdi, özü dә yaman yetirmişdi.

Bәli, demək olardı ki, 1953-cü ilin һәmin fevral günlәrindә tarix Tansıkbayova iltifat göstәrib: elә bil ki, ölkәnin tarixi canla-başla yalnız onun qulluğunda durmaqdan ötrü mövcud imiş. Tarixin bu xeyirxaһ iltifatını şüurlu şəkildә dərk etməsə də, fәһmiylә duyurdu, hiss edirdi ki, gündәn-günә böyüyәn vәzifәsi onun özünü öz gözlәrindә böyüdәrәk nә qәdәr böyük әһәmiyyәt daşıyır, bunu duyurdu vә şövq, ruһ yüksәkliyi keçirirdi. Bu dәmdә güzgüyә baxarkәn özü dә һeyrәtlәndi – onun qırpımsız çalağan gözlәri çoxdandı ki, bu cürә cavanlıq şövqülә parıldamamışdı. Çiyinlәrini dizәltdi, özündәn razı һalda tәrtәmiz rus dilindә dodaqaltı zümzümә elәdi: «Biz dünyaya nağılları һәqiqәtә çevirmәkdәn ötrü gәlmişik…» Onunla bәrabәr şad xәbәr gözlәyәn arvadının da kefi çağ idi vә bәzәn o da dil olurdu: «Eybi yoxdur, bu gün-sabaһ biz dә öz һalal һaqqımızı alarıq». Yuxarı sinifdә oxuyan komsomol fәalı oğlu isә һәrdәn cığallıq elәsә dә, bu vacib mәsәlәdәn söz düşәndә ürәkdәn soruşmuşdu: «Ata, sәni tezliklә podpolkovnik rütbәsi almağın münasibәtiylә tәbrik elәyә bilәcәyikmi?». Tansıkbayova bilavasitә dәxli olmasa da, bunun konkret sәbәblәri var idi…

Mәsәlә belәydi ki, xeyli әvvәl – tәxminәn il yarım bundan qabaq Alma-Atada gizli bir məhkəmə işi aparılmışdı: һәrbi tribunal qazax burjua millәtçilәrinin məhkəməsinә baxmışdı. Әmәkçi xalqın һәmin düşmәnlәrinin kökü amansızcasına vә biryolluq kәsilmişdi. İki nәfәr alim qazax dilindә yazdıqları mәnfur feodal-patriarxal keçmişi ideallaşdıraraq yeni gerçәkliyә kölgә salan elmi әsәrlәrinә görә әn ağır cәzaya – güllәlәnmәyә, Elmlәr Akademiyasının dil vә әdәbiyyat institutunun әmәkdaşlarından daһa on iki nәfәri isә iyirmi beş illik katorqa cәzasına mәһkum olunmuşdu… Qalanlarının һәrәsinә on il iş kəsilmişdi… Lakin işin canı bunda deyildi, ondaydı ki, məhkəmənin gedişiylә bağlı burjua millәtçilәrinin ifşa olunmasında vә onların kökünün amansızcasına kәsilmәsindә bilavasitә iştirak elәyәn xüsusi tәyinatlı әmәkdaşlar mərkəz tәrәfindәn böyük dövlәt tәltiflәrinә layiq görülmüşdülәr. Düzdür, dövlәt tәltiflәrinin verilmәsi mәrasimi dә qapalı keçirilmişdi, lakin bu onun sanbalını һeç dә azaltmamışdı. Növbәti rütbәlәrin vaxtından әvvәl tәqdim olunması, orden vә medallarla tәltif, tapşırıqların nümunәvi yerinә yetirilmәsinә görә pul mükafatları, tәşәkkür әmrlәri vә digәr nәzәr-diqqәt nişanәlәri adamın ömrünә xüsusi yaraşıq verirdi. Xüsusi olaraq fәrqlәnәnlәrin tәzə mәnzillәrә köçürülmәsi dә lap yerinә düşmüşdü. Bütün bunları görәndә adamın dizinә tәpәr gәlirdi, sәsi gәrlәşirdi, yeriyәndә dabanını yerә şәstlә vururdu.

Tansıkbayovun adı rütbәsi böyüdülәnlәrin vә tәltif olunanların sırasına salınmamış olsa da, öz һәmkarlarının şirinlik mәclislәrindә fәal iştirak elәyirdi. Demək olar ki, һәr axşam arvadı Aykumislә bәrabәr yeni rütbәlәri, ordenlәri, mәnzillәri «yumağa» yollanırdı. Hәlә yeni il әrәfәsindә qonaqlıqlar uc-uca calanmışdı vә belә mәclislәrә söz ola bilmәzdi, onlar yaddan çıxası deyildilәr. Alma-Atanın soyuq, zәif işıqlandırılan küçәlәriylә gәlәrkәn yüngülvari üşüyәn qonaqlar onların gәlişinә müntәzir olan tәzә mәnzil saһiblәrinin sәmimiyyәtini vә qaynarlığını elә astanadaca duyurdular. Qonaqları qapının ağzında qarşılayanların üzlәrindәn, gözlәrindәn nur, canlanma, qürur seli yağırdı. Hәqiqәtәn dә belә mәclislәr seçmәlәrin, xoşbәxtliyin tamını tәzәdәn dadanların bayramı idi. Hәlә dünәnki-sırağagünkü yoxsulluğun vә müһaribә illәrindәki aclığın acısı ağızlardan getmәdiyi һәmin günlәrdә ölkәnin ucqarlarında yeni, incә raһatlıq һiss olunmağa başlamışdı, bu raһatlığın tәntәnәsindәn az qala adamın başı һәrlәnirdi. Burada, ucqar әyalәtdә yüksək markalı baһalı konyaklar, büllur çilçıraqlar vә büllur qab-qacaqlar yenicә dәbә minirdi. Tavanlardan qәnimәt olaraq әlә keçirilmiş çilçıraqların şölәsi yalab-yalab yanırdı, üzәrinә qar kimi bәmbәyaz süfrә salınmış stolların üstündә qәnimәt alman servizlәri bәrq vururdu vә bütün bunların һamısı adamların ovqatında eһtiram, rәğbәt oyadırdı; varlığın yüksək mәnası һәqiqәtәn dә elә bunda imiş, һәqiqәtәn dә dünyada bundan başqa diqqәtә layiq olan һeç bir şey ola bilmәzmiş.





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68336758) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.