Книга - Бөбөктөр үчүн. Кыргыз эл жомоктору

Б?б?кт?р ?ч?н. Кыргыз эл жомоктору
Мирлан Бакытович Калдыбаев


Ар бир адамдын бала чагы жомоктор менен байланышкан. Жомоктор элдик ооз эки чыгармалык менен бирге пайда болгон жана ата-бабаларыбыз жомок аркылуу балдарына таалим-тарбия бере алган.





Б?б?кт?р ?ч?н

Кыргыз эл жомоктору



Редактор Мирлан Бакытович Калдыбаев



ISBN 978-5-4490-9371-4

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero




КАРЫШКЫРДЫН КАМКОРДУГУ







Илгери, илгери бир кан болуптур. Анын, ?ч баласы болуптур. Балдарынын аттары бир бирине уйкаш экен. Улуу баласынын аты- Ормон, ортончу баласыныкы – Коргон, кич?? баласыныкы – Болгон экен. Балдары к?н сайын бак-дарактарды кайтарышса да, к?н сайын бактан бирден алма жоголо берет.

Бир к?н? баягы бак-дарактарды кайтаралы деп Ормон, Коргон, Болгон ?ч?? те? келсе, бир куш алманы чокуп жеп отуруптур. Балдар тор жайышып кушту кармап алышат, куш к?пк? чейин талпынып жатып учуп кетет да, бир канаты калып калат. Балдар ?йл?р?н? келип, атасына болгон ишти айтышып, куштун канатын атасына беришет. Канат ж?н канат эмес, алтын канат болуп чыгат. Атасы ойлонуп отуруп:

– Эгерде менин балдарым болсо?ор, ошол кушту таап кармап келгиле, эгер таба албаса?ар кайтып келбегиле, -дейт.

?ч баласы атасынын айтканын эки кылбай, ата-энеси менен коштошуп жолго чыгышат.

?ч бир тууган ж?р?п отурушуп, бир кырдын ары жагындагы сайга келип ке?ешишет. Ормон улуулук кылып:

– Биз ?ч??б?з бир ж?рс?к эч нерсе таба албайбыз, ?ч??б?з ?ч жол менен ?ч багытка: бирибиз батышка, бирибиз чыгышка, ?ч?нч?б?з кыбылага карап б?л?н?п кетели. Ошондо гана биз ал кушту табабыз, -деп акыл айтат.

Агасынын с?з?н макул к?р?ш?п, ?ч бир тууган ?ч жолго кетишет. Улуу агасы Ормон батышка, ортончусу Коргон кыбылага, кич??с? Болгон чыгышка карап жол ж?р?п кетишет.

Ж?р?п отурушуп аз к?нд?н кийин Ормон менен Коргон кездешип чогуу жол улантышат.

Кич??с? Болгон к?н?-т?н? менен жол ж?р?п, ?ч айрык жолго келет.

Жолго к?з?н салып караса: «О? жактагы жолго т?шс? ?з? ?л?т, сол жактагы жолго т?шс? аты ?л?т, туура жолго т?шс?, барса келбес» -деген жазуу бар экен.

Болгон ойлонуп: «Эгер ?з? ?л?рг? т?шс?м, ?з?м ?л?п атым калса, барса келбеске т?шс?м, барсам кайра келбесем: ата-энемди, элимди к?рб?й каламбы? Аты ?л?рг? т?шс?м, атым ?л?п ж?? калармын» -деп аты ?л?р жолго т?ш?т.

Болгон ж?р?п олтуруп ж?р?п олтуруп бир сайга келет, сайдан бир карышкыр чыгып, баланы аттан оодарып салып, атын жара тартып жеп алат. Болгон ж?? кайда барарын билбей туруп калат.

Ошентип турганда Карышкыр кайта келип, адамча с?йл?п жай сурайт. Болгон куштун канатын издеп бара жатканын, атсыз калып, эмне кыларын билбей турганын айтат. Анда Карышкыр:

– Сага убал болгон экен, алыс сапарга бара жатканы?ды билбей аты?ды жеп койбодумбу. Эми сен менин аркама мингин, адаштырбай кереги?ди таап берейин, -дейт.

Болгон эмне кыларын билбей турганда:

– Мен сага кантип жамандык кылайын, аркама мингин, -дейт дагы Карышкыр.

Карышкыр к?н?-т?н? ж?р?п отуруп, бир айылдын жанындагы тере? сайга келет. Карышкыр Болгонду аркасынан т?ш?р?п:

– Тетиги турган бийик чо? ак ?йг? баргын да, эшигинен кирип барса?, ?йд?н капшытында жабышып турган бир куш бар. Бирок сен кызыгып аны колу? менен сылап ж?рб?г?н, о? жагы?ды караса? бурчта конуп турган кушту к?р?с??, кушту алып чыгып тез келгин. Мен сени ушул жерден к?т?п турамын – дейт.

Болгон айылга барып, баягы ак ?йг? кирет. Кирсе, о? жак бурчта бир куш конуп отуруптур. Болгон кушту алайын деп бара жатып ?йд?н капшытында жабышып турган кушка кызыгып сылап коёт. Ошол замат карышкыр «ка?к» эте т?ш?т. Жан жактан кайтарып тургандар ж?г?р?п келишип Болгонду кармап алышат да:

– Сен мында эмне ?ч?н келди?? -деп сурашат. Болгон:

– Ушул алтын кушту атам алып кел деп жиберген, -дейт. Анда кайтаруучулар:

– Сен биздин айтканыбызды алып келсе?, сага бул кушту беребиз, -дешет. Болгон:

– Эмне иш тапшырса?ар да орундатамын, -дейт.

– Ушул жерден ж?р?п отурса? бир сарайга кез келеси?, ошол сарайдын ичинде к?м?ш жалдуу, алтын куйруктуу бир айгыр бар. Ошону бизге алып келип берсе?, биз сага кушту беребиз, -дешти кайтаруучулар.

Болгон сарайдан чыгып, башынан ?тк?н окуяны Карышкырга келип айтат.

Карышкыр Болгонду ?ст?н? мингизип к?н?-т?н? ж?р?п отуруп баягы сарайга келет. Дем алып отурушуп, Карышкыр баланы баягы к?м?ш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды алып кел??г? жиберет. Жиберерде ал:

– Сарайга кирсе?, байлануу турган к?м?ш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды к?р?с??. Жан-жагы?а бурулбай, айгырды чечип алып, кирген жерден кайра ошол изи? менен чыккын, -дейт.

Болгон сарайга кирип, байлануу турган к?м?ш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды к?р?т. Айгырдын жанына барып сырдалган казыкка кызыгып сылап коёт. Ко?гуроо шы?гырап, кароолчулар келип Болгонду кармап алышат. Кароолчулар:

– Эмне кылып ж?рг?н жансы?? -деп сурашат. Болгон аны кароолчулар жумшаганын, к?м?ш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды алып барса, алтын кушту аларын айтат.

Кароолчулар:

– К?к-Дарыянын жакасындагы, К?кч? Тоонун арасында тоо менен те?дешкен, сырты к?м?ш менен жалатылган чо? бир ?й турат. Ошол ?йд?н т?б?с?нд? жашаган бир сулуу кыз бар. Эгерде сен бизге ошол кызды алып келип берсе?, к?м?ш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды сага беребиз, -дешет.

Болгон кайтып келип, карышкырга кароолчулардын айтканын айтып берет. Карышкыр ачууланып:

– Айткан тилди албайсы?, аркама мингин! -деп баланы аркасына мингизип ж?р?п кетет.

К?н?-т?н? ж?р?п олтурушуп, ж?р?п олтурушуп Болгон менен карышкыр, К?к-Дарыянын жакасына, К?кч? Тоонун арасына келип жетет. Карышкыр Болгонго карап:

– Сен ушул дарыянын жанындагы тоонун этегинде к?т?п тургун. Эки жолу барып, эч нерсе алып келе албады?, эми мен ?з?м барам, -дейт.

Ошентип кызды алып кел??г? карышкырдын ?з? кетет. Карышкыр баягы жерге барса, кароолчулар айткан ?й турат. ?йд?н т?б?с?н? чыкса, кыз уктап жатыптыр. Эч нерсе сездирбестен кызды сандыгы менен к?т?р?п, жерге т?ш?т дагы Болгонго келет. Карышкыр кыз менен баланы аркасына мингизип, к?м?ш жалдуу, алтын куйруктуу айгыр турган сарайга келишет. Карышкыр Болгонго:

– Мен азыр кыз болоюн, ээрчитип баргын, -дейт.

Болгон макул болуп, баягы к?м?ш жалдуу, алтын куйруктуу айгыр бар жерге келишет. Жолдо келе жатканда карышкыр: «Сен мени таштап, к?м?ш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды алып кете бергин. Эгерде чайга отур дешсе, отурбагын. Мен силерди кууп жетем», -дейт.

Болгон баягы Карышкыр айткандай кылып, к?м?ш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды, алып, кыздын жанына келет.

Бир канча убакыт ?тк?нд?н кийин карышкыр келет. К?м?ш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды алып, куш отурган сарайга келишет.

Ошондо карышкыр:

– Мен азыр к?м?ш жалдуу, алтын куйруктуу айгыр б?лоюн, мени минип бар дагы берип, кушту алгын, -дейт.

Болгон баягы карышкыр айткандай к?м?ш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды, алтын канаттуу кушту алып кыздын жанына келет. Андан бир аз ?тк?нд?н кийин Карышкыр ж?г?н?н шыпырып, билдирбестен сарайдан чыгат да, кыз менен Болгонго келет.

Эк??н? бир топ жерге узатып келип:

– Мен эми бул жерде каламын, менин айткан с?з?мд? укса? ?й??? аман барасы?. Сага жолдон эки коркунуч кездешет. Биринчиси к?н абдан ысык болгондо суусарсы?. Баратканда алды?дан бир ?з?н суу жолугат, канчалык суусаса? да суудан ичпегин. Андан ?т?п уктагы? келет, т?б? ч?п, салкын, бир ак терек бар, ал актеректин т?б?н? уктабагын. Уктаса? соо болбойсу?. Менин ушул эки с?з?мд? аткарса?, ?й??? аман барасы?, -деп акылын айтат. Карышкыр аларды жолго салып коштошуп, ?з жайына кетет.

Болгон кыз менен бир к?н, бир т?н ж?рг?нд?н кийин к?н аябай ысык тиет. Болгон аябай суусайт. Ошондо «сууну кайдан из-деп табамын» -деп ойлоп келатканда алдынан ?з?н суу агып жатканын к?р?т. Болгон атын сугарып, ?з? да ичмекчи болот. Бирок, кыз Болгонго суу ичирбей коет. Ал ?з?нд?н ?т?п ж?р?п кетишет.

Андан кийин Болгондун суусаганы басылып, чарчап уктагысы келет. Ошентип келе жатканда алдынан бир чо? ак терек кездешет. Болгон ошол теректин т?б?н? эс алып жаткысы келет. Кыз каршы болот, бирок кыздын с?з?н? кулак салбай, Болгон атын тушап, жамбаштап жатып, к?з? илинип кеткенин билбей калат.

Болгон чочуп ойгонсо, эки к?з? жок, ???р?йг?н орду гана калган. Эки жагын сыласа кызы да, аты да жок. Эмне кылар айласын таппай отуруп калат.

Бир аздан кийин баягы карышкыры келип:

– Менин айткан тилимди албай к?з??д?н айрылды?, -деп бир ууч топурак менен к?з?н?н ордун укалап, айыктырып коёт. Болгон окуяны карышкыр угуп мындай дейт:

– Ашыгы?ды, кушу?ду, аты?ды табабыз, кел, аркама мингин – деп баланы аркасына мингизип алып, желмогуз кемпирди издеп жолго чыгат.

Кырлардан, белестерден, ашуулардан, токойлордон, чо? суулардан ?т?п, бир кошко кирип келет. Болгондун к?з?н ойгон желмогуз кемпирди ошол жерден карышкыр таап берип:

– Кыз менен к?м?ш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды, кушту тапкын же сени азыр жеймин, -деп кемпирди коркутат. Ошондо кемпир калтырап:

– Карышкыр, Карышкыр, менин жанымды калтыргын. Кушту дагы, кызды дагы, к?м?ш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды дагы тиги суунун жакасындагы калы? камыштын арасына барса?ар табасы?ар, -дейт.

Кемпирди эки б?кт?п отко салып ?ртт?ш?п, кемпирдин баласын издеп ж?н?ш?т.

Бир нече к?н жол ж?р?п, суунун жакасына барып карашса, асман тиреген бир ?й турат. ?йг? киришип, кызды табышат. Кыздан желмогуз кемпирдин баласын сурашат. Ошондо кыз:

– Энесин ?лт?рг?нд? угуп, желмогуз кемпирдин баласы жумуртка болуп кубулуп, алтын куштун астында, камыштын арасындагы уясына кирип коркуп жатып калды, -дейт.

Карышкыр менен Болгон камыштын арасынан уяны таап, алтын куштун алдын а?тарып жумуртканы к?р?ш?т. Болгон жумуртканы алып, колу менен кыса баштаса, желмогуз кемпирдин баласы:

– ?лт?р? к?рб?, коломтодогу к?л?? болуп берейин, -деп жалынат.

Анда карышкыр:

– Калп эле жалына бербегин, желмогуз, тукумуна жана элге кайрымы жок, -деп катуу кармап жиберсе, ошол жерде жаны экен, сулап жатып калат. Кушту, кызды, к?м?ш куйруктуу айгырды алып, андан кийин Карышкыр Болгонду адашпай тургандай кылып жолго салып жиберет. Коштошордо Болгон Карышкырга мындай дейт:

Сен мага аябай кайрылышып, жакшылык кылды?. Адашканда жолго салды?, ж?р мени менен конок болуп кеткин. ?йд?н эмне кааласа? ошону алгын, -дейт. Бирок, Карышкыр макул болбой:

– Кысылган жерде керек болор, -деп ж?н?н?н жулуп, -керек болсом ушунун бир кылын жулуп т?т?тс??, мен даяр боломун, -деп убадасын берет.

Андан кийин кош айтышып, Болгон элине ж?р?п, Карышкырда ?з жайына кетти.

Ата-энеси баласынын келгенине кубанып, алып келген кызына ?йл?нд?р?п, элиндеги жаш, карынын бардыгын чакырышып, отуз к?н оюн, кырк к?н той ?тк?р?т.

Бир к?н? бала а? уулап, куш салып талаада ж?р?п, к?нд?н ?тк?н?н, кечтин киргенин билбей калат. Кара?гыд адашып, жол таба албай ж?рс?, бир желмогуз кемпир жолугуп:

– Издегеним сен эле?, си?димдин баласын ?лт?р?п мага кылган кордугу? аз эмес. Мына азыр мен да сага кордукту к?рс?т?м?н, -деп тишин шакылдатып, Болгонго умтулат. Болгон атын сабап качып ж?н?йт. Нечен кырларды басып, тоолорду ашып, «Эми кутулдум го» деп артын караса, кемпир жетип калыптыр.

Болгон дагы чу коюп ж?н?йт. Ж?р?п олтуруп, ж?р?п олтуруп астындагы аты ж?рб?й эмне кыларын билбей, шаштысы кетип, эси ооп турганда баягы Карышкырдын ж?н? эсине т?ш?т.

Болгон карышкырдын ж?н?н к?йг?з?т, ошо замат Карышкыр пайда болот. А?гыча тишин кайрап баягы желмогуз кемпир да жетип келет.

Болгон Карышкырга:

Жанымды жакама келтирип, мени кысып коркуткан ушул, -деп желмогуз кемпирди к?рс?т?т.

Карышкыр кемпирди ?лт?р?п, Болгонду ажалдан аман алып калат. Болгон Карышкырга алкыш айтып, ?й?н? конокко чакырат. Карышкыр конокко барбай, башы?а кыйынчылык иш т?шс? чакыр деп, коштошуп жолуна т?ш?т. Ошентип Брлгон ажалдан кутулуп эли кашында, бак-д??л?т? башында болуп муратына жетиптир.




АРМАН АЙ


Илгери, илгери бир карыя киши басса-турса эле «арман ай» деп ж?рч? экен. Бул карыянын топ бузар курдашы болуптур. Бир к?н? ошол курдашы:

– Сен дайыма эле «арман ай» деп ж?р?с??, эмнеге арман кыласы?? Бала-чака? бар, т?рт т?л?г?? шайма-шай, – деген экен.

Ошондо карыя:

– Менин арманымды уга турган болсо? балдарыма айткын, элди чакырып тамак берсин, арманымды ошондо айтам, – дейт.

Курдашы карыянын айткан с?з?н анын балдарына айтат. Балдары бээ союп, элге тамак берет. Ошондо карыя:

– Мен жашымдан жетим калган элем. Жыйырма жашымдан бир байдын малын кайтарып оокат кылып ж?рд?м. К?нд?рд?н биринде багып ж?рг?н койлорума карышкыр тийип, бир тобун кырып кетет. Бай кыжырына чыдай албай, мени т??н?н чылгый терисине салып, анын оозун тарамыш менен тигип, бир жерге алып барып таштайт. Чылгый тери ысык к?нг? кургап, ?пк?-боорумду куушуруп, кечки салкында кайра кенеле калып, айтор, алымды кетирип ж?рд?.

Эл жайлоого к?чк?нд? бай мени бир т??г? те? кылып артты да, бир келинге жетелетип койду. Мен ж?кт? улам бир жагына салмагымды салып оодарып коёмун, келин улам о?доп коюп ж?р?п отурду. Ошентип келин аябай убара болду. К?ч узап, келин артта калды. Кеч кирип кетти окшойт, келин мени таштап, т??с?н жетелеп кетип калды.

Мен эми: «Жырткычтар жеп кетеби?» – деп аябай коркуп, калтырап жаттым. Бир маалда н?ш?рл?п жамгыр жаады, чылгый тери бошоп шалбырады, тарамыштын тигишинен ?з?п, териден т?н ортосунда чыктым. Карасам, бир ??к?р турат. Ошондо т?н?п, эрте? менен карасам, аябай жакшы кийинген бир мырза келатат. Аны к?р?п кайра ??к?рг? кире качтым.

Бир маалда жигит ал ??к?рг? келип:

– ??к?рд?г? адам бери чык! – деди.

– Жыла?ачмын, уялып турам, баатыр, – дедим мен.

– Жыла?ач болсо? ушул ??к?рд?н чыкпай тургун, мен сага кийим алып келип берем, – деп ал чапкан бойдон кайра кетти.

К?н чыгаарда бир та?гак кийим алып келип берди. Кийимди кийип ??к?рд?н чыксам бир жаш, сулуу жигит турат. Ал:

– Сен эмне болуп ж?рг?н адамсын? – деп ал-жайымды сурады. Мен т?кп?й-чачпай бардыгын айтып бердим. Мени жоргосуна учкаштырып алып, бир байдыкына алып барды да, байга:

– Бул сенин ?й??д? он к?н турат, он к?нд?н кийин алып кетемин, – деп чу коюп ж?н?п кетти.

Баягы жигит он к?нд?н кийин, келип, мени учкаштырып бир жерге алып келди. Келсек, бир кара кашка аттын жанында эки к?з? толтура жык толгон бир куржун турат. Ал куржунду эк??л?п атка салдык, анан:

– Атка мин! – деди. Атка миндим.

– Эй, жигит, мен кызмын, кыз «экенимди ата- энемден башка эч ким билбейт. Ушул элге болушмун, элди мен бийлеп, мен башкарамын, менин никемди сага буюрган экен, ж?р кеттик эли?е. – деди.

Ж?р?п кеттик. «Бул кантип эле кыз болсун, кыз да болуш болуп эл башкармак беле. Эми мунун кыз экенин кантип билемин?» – деп кете бердим.

Ж?р?п олтуруп, ж?р?п олтуруп бир дарыяга туш келдик. Ушул жигиттин кыз экенин анык билейин деген максат менен:

– Мен ысып кеттим, мына бул дарыяга киринип алалы, – дедим.

Жигит:

– Бул дарыяга т?ш??г? болбойт, жылан, жаян к?п, ал бизди тартып кетет, – деди. Мен болбой:

– Киринели дей бердим.

– Мейли, мен т?ш?й?н, сен менден к?з??д? айырбай тургун, эгерде жаян чыкса ат, – деп мага жаасын берип, ?з? сууга кирди.

Мен жигиттин кыз экенин анык билип с?й?нг?н?мд?н жаяндын келерин унутуп коюптурмун, кызды жаян тартып кетсе болобу! Ошентип кызымдан ажырадым, ченде жок к?йд?м, быштым, бирок колумдан эмне келмекчи, к?ч?мд? ыйлоого чыгардым. Кыздын куржундагы алтыны жана боз жоргосу менен т?рт жагым кыбыла болуп, ушул даражага жетип, кадырлуу болдум.

Азап-тозоктон ажыраткан ошол кыз менен бирге олтуруп чай ичпегениме, бир сырдашып с?йл?шп?г?н?м? армандуумун, бул арманбы, жокпу? Арман, ай! – деп с?з?н аяктады.









УУРУ


?ч жерден ?ч ууру аттанып, бир жерден ?ч?? те? кезигишет. Бул уурулар с?зг? келип, бири- бири менен таанышышат. Биринчи ууру:

– Мен жанда жок уурумун- дейт.

Экинчи ууру:

– Мен жанда жок баатырмын- дейт.

?ч?нч? ууру:

– Мен жанда жок ченчимин. Мен отун бар деген жерде отун, суу бар деген жерде суу, эл бар деген жерде – эл бар, кыскасы бар деп айткандарымдын баары бар, баарын кара?гы, жарыкта болсун жазбай табам, – дейт.

Ошентип узак жол ж?р?ш?т. Ж?р?п отуруп, ж?р?п отуруп бир жерге келгенде ченчи жолдошторуна:

– Менин шакегимди алып атымдын басып кеткен изине к??мп кеткиле, кайта келиште жазбай табам, – дейт.

Баатыр менен ууру баягы шакекти ченчи айткандай жерге к??мп андан ары кетишти.

Ж?р?п отуруп, ж?р?п отуруп бир оокумда баатыр менен ченчи жанда жок ууруга:

– Сен уурулугум ашык дейси?, эмесе ?н?р??д? к?рс?т?п, хандын казнасынан аттын башындай алтын уурдап кел, – дешет.

Бир к?н? ууру т?н жарымында хандын казынасына кирмек болуп келе жатса, шаардын четинде бир кыз отуруптур. К?рс?, ал хандын кызы экен. Ат башындай алтынды алып бир жигит менен качмак болуптур. Ууру келер замат кыз:

– Ж?р, кеттик, – деп атка минип ж?н?ш?т.

Ж?р?п отуруп, ж?р?п отуруп ууру кыз менен баягы баатыр ченчиге келип:

– Ээ, баатырлар, ата казынасы кызбы, же алтынбы?

– Ата казынасы кыз, – деп жооп беришет.

Баягы ?ч?? кызды ээрчитип ж?р?п олтуруп бир жерге келгенде ченчи:

– Ой, баатыр, баягы шакекти менин атым басып калды, ала кой! – дейт.

– Калп айтпаса?чы, аты?дын бутунун астындагы шакекти кантип эле биле койду?? – дейт.

Ченчи:

– Аты?дан т?ш?п, батыраак кара, – дейт. Баатыр т?ш?п, изин караса, шакек жатат.

Баягылар бир жерге келгенде жаан жаайт. Ченчи менен ашкан ууру баатырга:

– Сен баатыр эмесси?би, м?рз?д?г? жыгачтарды алып кел, – дейт.

Ошентип коюп ууру дароо барып жыпжыла?ач болуп, баткакка оонап, т?б?с? ачык к?рг? кирип кетет. Баатыр болсо бир бейиттин жанына барып муштагылап жыгачты алып, бир те? отунга жеткирип, бутун ?з??г?г? саларда, ууру кыйкырыкты салып:

– Сен малды айдап, майды чайнап ж?р?с??, биздин ?ст?б?зг? к?л?к? кылган жыгачты да аласы?бы?! – деп жакадан алат.

Ошондо да баатыр кабагым кашым дебей:

– Сен эрте ?л?п кудайга барды?, сага те?елип биз да ачка ?л?л?б?, – деп ууруну жыга муштап, отунду арта салып жайбаракат кете берет.

Ж?р?п отуруп, ж?р?п отуруп кыз ?ч?? бир айылга келип: «Кимибиздин ?н?р?б?з к?чт??» – деп казыга калыстыкка барышты. Ар кимиси ?з ?н?р?н т?кп?й-чачпай айтып берет.

Ошондо казы булардын ?н?рл?р?н угуп отуруп:

– Баары?дан баатырдын ?н?р? ашык экен, – деп кызды баатырга берет.




АК БУЛУТТУ АТПАГЫЛА


Т?н жа?ыдан кирген кезде таенем эк??б?з ?йд?н алдында отурганбыз.

Жаркырап тийген айдын аянычтуу жарыгына чагылышып, томуктай болгон апапак булут тоонун боору менен акырын жылып, таенем эк??б?зд?н жаныбыздагы булакты к?зд?й с?йр?л?п келатты. Табияттын мындай сулуу к?р?н?ш? мага аябай жакчу. Чуркаса? эле жетип барчудай болуп аппак булут бизге ?т? жакын келди.

Тиги булутту кармап келейинби, таене?

Ш?к отур, чочутасы?,дейт таенем да булутту суктана карап, —булактан суу ичкени келген го, жаныбар.

Ой таене, кызыксыз го. Ал деген бууланган эле аба да.

Жок, дейт таенем. Бул булуттардын ыйыгы, к?м?ш булут экен, эгер сен муну ?рк?тч? болсо?, табияттын каарына калабыз, деп анан таенем адатынча мага табият ж?н?нд? жомогун айта баштады.

Илгери кайсы бир замандарда хан ууга чыгыптыр. Уудан келе жатканда ушул булактан суу ичип турган к?м?ш булутту карап туруп хандын бир жигити:

Ханым, тетиги ак булутту к?рд???зб?? Муну “к?м?ш булут” дейт, эгер ким атып т?ш?р?п жуунса, денеси аппак сулуу болот имиш,деп калат. Муну уккан хан жигитин шылды?дап к?л?т да, бул жигитти “экинчи жалган айтпас кылайын” деп мээлеп туруп булутка жаасын кере тартат. Булуттан шы?гыраган ?н чыгат. Та? калган хан чаап жетип барса уча качкан булуттун бир ?з?м? жерде жаткан болот. Хан атынан т?ш?п, кебездей болгон муздак булутту алып, бети, колун жууп к?р?т. ??? капкара кара хан аппак ж?зд?? болуп, сергип чыга келет. Ушундан баштап хандын ак булутка кызыгып уучулугу башталат. Эми к?м?ш булутту атып т?ш?р?ш?п, хан сарайынын айымдары сулуулана башташат.

Хан баш болуп жигиттери менен булутту койбой атып тамашага батышат.

Жыл айланбай хан уучулук кылган жерлерге кургакчылык башталат. Хандын жерине булут тургай куштар да конбой калат. Кайберендер баш болуп, жан —жаныбарлар жер которуп ооп кетет. Табияттын куну учуп, эгин болбой, жер саргаят.

Жыл сайын жаз келет, бирок булуттар келбейт, жамгыр жаабайт.

Ошондой к?нд?рд?н биринде хан ойлуу отурса, ?ст?н?н каркыралар жаз келген жакка учуп ?т? баштайт.

Оо, каркыралар!дейт хан, аларга карап аянычтуу биздин жерге да конуп ?тс???р боло, бизге да жамгыр жаап, жаз келсин,деп жалбарат.

Ошондо хандын кулагына каркыралар тараптан “ак булутту атпагыла!”, “ак булутту атпагыла!” деген кыйкуулаган ?н угулат. Эми хан ?з айыбын т?ш?н?п, ушундан кийин ак булутка а?чылыгын токтотот. Кийинки жылы булуттар к?ч?п келип, жамгыр т?г?п, жер жашарып, мурдагыдай табият к?рк?н? келет.

Таенемдин жомогунда чындык бардай эле. Анткени кечээ к?н? каркыралар кыйкуулап учуп ?т?шк?н. Ошондон кийин жамгыр т?кт?. К?рс?, алар жазды чакырып, ак булуттарды чакырган тура. Эми менин да ак булутту чочуткум келбей, айдын жарыгында ак булутту аяп аянычтуу тиктейм, булуттар болсо булактан суу ичип алып, Айды к?зд?й жылып баратты.




УСТА МЕНЕН ИТЕЛГИ


Илгери ?тк?н заманда колунан к??р? т?г?лг?н зергер уста Д??т? жашаптыр. Ал кызыл чокко колун салса да к?й??ч? эмес экен. Темирди камырдай жууруп, т?рк?н буюм жасачу, алтын к?м?шт?н оймо-чийме чег??ч?. Баатырларга соот-чопкут, жоо-жарак жасаса, элге алтындан баалуу буюмдар жасады, шаарга чеп курду, желге жел тегирмен, сууга суу тегирмен чуркатты.

Калкы кадырлап, атагы алыска жайыла баштады. Ми?деген шакирттер ?н?р?н ?йр?нд?. Алыскы ?лк?д?н да келип ?йр?н?п кетип жатты. Д??т? алардан ?н?р?н эч аянган жок, баарына бирдей ?йр?тт?. «Бирок, – деди ал шакирттерине, – эч убакта мактанбагыла. Эгер мактанса?ар усталык ?н?рд?н сыры ачылып калат да, оттогу темирди колу?ар менен кармай албай каласы?ар». Шакирттеринин баары устатынын айтканын эске тутушту. Ошентсе да алардын ичинде бир?? бар экен.

Бир к?н? бир кары адам: «Балам, усталыгы? кандай, бардыгын ?йр?н?п калды?бы?» – дептир. Анда алак??д?н: «Д??т?д?н да ?т?п калдым», – деди устанын айтканын эстен чыгарып. Д?к?н?н ачып, отко темир салып к?р?г?н басып, темир кызыганда кармайын десе, колуна ысык темир шыр этип жабыша т?шт?. Алак??д?н ошондо гана мактанып койгонун билди. «Атти?», – деп эрдин тиштенди. Жолоочулап кетимиш болуп, колун айыктырып алды, бирок д?к?н?н? кирип алып ми? аракет кылса да эч нерсе чыкпады. Ошол кезде Д??т? уста бут ааламды кыдырып, шакирттерин к?р?п ж?рг?н кези эле. Ал бул шакиртине да кезикти, бирок д?к?н?н? барган жок, ж?н гана: «Балам, иш кандай» деп сурамыш болду. Бала уялып эч нерсе айткан жок.

Д??т? уста билди да: «Ит с??кт? кантип кармап жегенин да билбейси?би?» – деди да, артына кылчайбай жок болду. Бала эми т?ш?нд?. Д?к?н?н? келип эптеп бир кычкач жасады. Ошондон баштап иши кайра илгери ж?р? баштады. Экинчи мактанганды койду.

Бир к?н? Д??т? уста тегирменин ж?рг?з?й?н деп ташын чегип болуп, суу жыгайын деп жатса, тегирмендин чатырында бир ителги отурган экен. Д??т?г? салам берип, ?з?н?н эмнеге келгенин айтты: «Мен сиз менен мелдешейин деп келдим эле. Эгерде мен сиздин тегирмендин ташын жара тээп, ж?рг?зб?й койсом, мага алтындан тек??р салып бересизби?» – деп сурады. Д??т? уста: «Кой, антип бекер убара болбо. Эгер жара тебе албаса? уят болосу?». Ителги болбоду. Ошентип мелдеш башталды. Ителги асманга атып чыгып, типтик куушурулуп келип тегирмендин ташын жара тээп, кайра асманга атып чыкты. Д??т? уста ителги кайра имерилгенче ташка кадоо салып сууну жыгып, тегирменди ж?рг?з?п жиберди. Ителги кайрылып келип караса, тегирмен кадимкидей эле ж?г?р?п жатат. ?з к?з?н? ишенбей к?пк? та?ыркап карап турду. Качан гана устанын айлакерлигине жана амалына т?ш?нг?нд?, ыза болгон ителги ыйлап жиберет. Ошондон ителгинин к?з?н? жаш то?уп калган. К?з?н?н жашын ушул кезге чейин аарчыбастан, ителги ички ызасын чыгаруу ?ч?н т?рк?н кушка кас болуп, алдынан чыкканын жара тээп кете берет экен.

Ал эми Д??т? устага ителги кайрылып келген жок. Эгер келсе тегирменин токтотуп, чын эле анын эрдигин к?рс?тм?к, ызасын басмак. Д??т? уста да ушул кезге чейин ителгини келип калабы деп к?т?п ж?рг?н?н айтышат.




АЛДАНГАН Б?РК?Т


Куу т?лк? жойлоп ж?р?п, акыры бир айылдын четиндеги д?б?г? туш келет. Ал д?б?н?н к?н батыш тарабында момолой чычкандардын бир нече ийини бар экен, аны к?р?п т?лк? кубанычка батып, ылайыктуу жер таап ошого жашынып жатат.

Бир маалда к?нг? кактанганы чыккан чычкандар бири бирине кабар бергенсип чыйылдашып жатып сыртка чыгышат. Ушуну эле к?т?п турган куу т?лк? бир-эки секир?? менен эки чычканды кармап жеп курсагын кампайтып эми ?з? к?нг? кактанып жатканда аркы д??г? чыга келген б?рк?тч? дароо т?лк?н? к?р?п, колундагы б?рк?т?н коё берет.

Кылактап д??д? айлана качкан кызыл т?лк?н? к?рг?н б?рк?т анын артынан т?ш?т. Б?рк?тт? к?рг?н т?лк?н?н да айласы кетип, кайда качарын билбей, туш келди чуркап отуруп эски конуштун ордуна туш келет. Ары чуркап, бери чуркап, баары бир б?рк?тт?н кутула албасына к?з? жетип, айласын таппай турганда, эски журттун четиндеги казыкты к?р? коюп с?й?н?п кетип, ажалдан арачалап кала турган нерсе табылды дегендей дароо казыкты эки бутунун ортосуна кыпчый чокчойуп отуруп берет.

Куу т?лк?н?н оюн т?ш?нб?г?н эр к?к?р?к б?рк?т бир аз бийиктей т?ш?п, анан т?лк?н? карай шукшурулуп ж?н?йт. Т?лк? эч кыймылсыз б?рк?тт?н зуулдап келе жаткан кебетесинен к?з албай тура берет. Б?рк?т мына чапчып аларда булт этип казыктан чыга берет. К?? менен келген алгыр б?рк?т кайра кайкып кетерде казыктын учу ичин жарып, ошол жерде м?рт ?л?мг? туш болот.

Б?рк?тт?н артынан чаап келе жаткан м?н?шк?рд? шылды?дагандай куу т?лк? чокчойуп тура калып, анан ылдыйкы токойду к?зд?й зымылдап ж?н?й берди. Ошентип куу т?лк?н?н оюна т?ш?нб?й б?рк?т б??д? ?лг?н экен









СУЛУУ КЕЛИН


Бир жигиттин т?ш?н? ай десе аркы жок, к?н десе к?рк? жок сулуу кыз кирет. Ошо сулууну табам деп ал жигит: Медийнанын беш бурчун, Беш айланып кыдырат. Т?г?р?кт?н т?рт бурчун, Т?рт айланып кыдырат. Баягы ойдогу сулуусу табынбайт. Жалдырап жигит жолго салат. Келе жатса бир булактын башында тамагынан ай к?р?нг?н бир сулуу келин олтурат. Жигит ойлоно калып: «Менин т?ш?мд?г? к?рг?н кыз келин болуп калды. Мейли тобокел, ушуга с?з салып, тийсе алайын -деп камчысын б?кт?п олтура калып:

– Эк??б?з баш кошсок кандай болот? -деп сулуу келинге кеп салса, ал макул болот. Сулуу келинди жигит алып ?й?н? барат. Жигит ?й?н? баргандан кийин ?й-турмушу о?олуп, тамак-ашы жайнап жатып калат.

Бир аз убакыттан кийин баягы жигиттин ??? саргарып, арыктай баштайт. Ал жигиттин бир досу болот. А жигитке досу учурап:

– Ай, сенин ???? эмне саргарат? -дейт. А?да берки жигит:

– Билбейм! -деп жооп берет. Анда дос житити:

– ???нд?н саргарганын сен билбесе?, мен билем. Аялы? аял эмес, карган ажыдаар. Бул карыганда оокат кыла албай калганда кубулуп келин болгон. Муну алды?, азапка калды?. ?з??д? баш кылып бул шаарды сордурасы?, -дейт. Сулууну алган жигит ишенбейт: «Кантип эле ажыдаар аял болуп калсын», -деген ойго келет. Анда берки дос жигити:

– Болуптур, мага ишенбесе? бара к?р?б?з, -дейт. – Сен б?г?н т?н? чыпалагы?ды кес. Чыпалагы?ды чынанган тузга малып жат. Аялы? та?га маал уктайт, ошо?до курсагын сына, киндик болсо аялы? киши, киндиги жок болсо, аялы? кар-та? ажыдаар, элдин убалына калба, -дейт.

Баягы жигит досунун тилин алып, колун кесип тузга малып, аялынын ичин сыйпаласа, киндиксиз. Шек алдырбай эрте? менен эрте туруп:

– Сенин айтканы? чын экен, -деп досуна баягы с?зд? жашырбай айтат. Анда досу:

– Мен сенин сулуу аялы?ды к?р? албагандай ойлоду? эле. Б?т иш чындык болду. Бирок аялы?дын эки айлык боюнда бар. Ошол аялы? т?р?г?нч?, соода кылам деп бир шаарга кет. Тогуз ай, тогуз к?нд? болжоп ?йг? кел. Ошол учурда аялы? толготуп т?р?йт. Ошо менен макул болуп шаарга кетип, айтканындай тогуз айда кайта келип досуна учурайт.

– Эми б?г?н аялы? толготуп жатат. Бала жуп т?р?л?п т?ш?п баратканда, аялы?дын мойнун кыя чап! -деп колуна кылыч берет. Ошондо с??г? эрип, к?лк?лд?п жумшап калат. Бир ?лт?рс?? ошондо ?лт?р?с??. Бирок баланы ылдам ал, -дейт.

Айтканындай т?р?п жатканда кылыч менен аялынын мойнун кыя чапса, башы ?г?зд?й, денеси кырк кулач ажыдаар болуп сулайт. Баягы аял эркек т?р?йт. Баланы антип-минтип энесинин алдынан алганча, энесинин мойнундагы эки тамчы кан баласынын к?к?р?г?н? таамп калат. Баланы ороп:

– Эмне кылам, -деп баягы досуна барат. Ошондо досу:

– Аялы?дын терисин сыйрып алып, калган денесин ?ртт?п ийгин! -деп колуна бир куура кестик берет. Кара кестик менен ажыдаардын терисин тилсе, ажыдаардын терисинин калы?дыгы ?ч карыш болот. Терисин сыйрып алып, денесин отко ?ртт?йт. Ушуну менен бала чо?оет. Он сегиз жашка чыккан учурунда бир к?т?р?п келген отуну бир шаардагы элге бир кышка жарайт. Бир ичкенде бир шаардын тамагын бир ичкен, ушунчалык алп, к?чт?? бала болот. К??д?рд?н биринде баягы досу учурайт.

– Ии, досум, баягында мага ишенбей, аялымдын сулуусуна ичи тарып жатат деп ойлоду? эле. Бул чындык болду. Эми бала? кандай? -деп сурады. А?да сулуу аял алган жигит:

– Та?, билбейм, баланын бир к?т?р?п келгенин бир шаар бир жыл оокат кылат. Бир жолу ичкенде бир шаардыкын бир эле ичет. А?да досу айтат:

– Болуптур, досум, мени достукка санап, бала? эк??? тезинен ?йг? келип, конок болуп кет, -дейт.

Берки жигит макул болуп, алты к?нд?н кийин барса, берки досу бир темирден ?й жасайт. «Темир ?йд?н ичин кызыл-тазыл кооз кылат. ?з? ачылып, ?з? жабылган эки жагынан эшик жасайт. Досуна жакшылап тамак берет. Баягы баласы эк??н ээрчитип темир ?йг? астына ?з?, ортосуна досу, артынан бала кирет. ?з? менен досу мурда чыгат. Баягы ?йд?н ичиндеги кооздолгон нерсени карап, бала алаксып ошол ?йд? калат. Эки дос ээрчишип эшикке чыгышат. Бала эле?-була? эки жакты карагыча, ?йд?н ичиндеги эшик тарс жабылып, бекилип калат. Бала бакырганда деминен темир к?кк? ?ч тийип, жерге ?ч т?ш?т. Досу эл-журтту жыйдырып, темирден казык кылдырып, чынжыр менен чырматып, темир ?йд? жерге кагат. Бир сындырым нан, суу менен жети к?н? баланы багат. Жети к?нд?н кийин ?з?г? карарып, бала жыгылат. Жети к?нг? чейин берки досу жетимиш кулач ор каздырып, бир бээни жардырып, жылкынын эки казысын катар койдуруп, жети нан ?ст?н?, жети кетмен астына коюп, казган оруна таштайт. Жетимиш балбанга жетелетип баланы ордун ?ст?н? алып барат. Ачыгып калган бала оп тартып, нанды, этти караганда баланын оозунан эки жылан атып т?ш?п, нан менен баягы жылкынын казысына барып сайылып, бала чалкасынан кетет. Ошондон кийин бала куландан соо таптаза болуп тамак ичип, адам болуп калган экен.




?Ч КЫЗ


Илгери-илгери бир кишинин ?ч кызы болуптур. Улуусу к?зг?г? каранып отурганды жакшы к?рс?, ортончусу таранганды с?й?т. Кич?? кызы куурчагына кийим тиг??, менен алек болот. К?нд?рд?н бир к?н? энеси кыздарды карагат терип кел??г? жиберет. ?ч?? ?ч баштык алып, карагат тер??г? жен?йт.

Карагат калы? ?ск?н жерге келишип, а дегенде кызыгып жешет. Бир аздан кийин тиштери камалып, карагат жегиси келбей калат. Анан баштыктарына тере баштайт. Толоюн деп калганда шагылга улам бири т?г?п алып, кайра терип отурат, кыздар кеч киргенин байкабай калат. К?н батканын акыры байкашып, кыздар ?й?н к?зд?й жол тартат. Бир аз баскан со? кара?гы кирип, ?й кайда экени билинбей калат. Кыздар коркуп, ылдыйлап басып келе жатса, ?лп?лд?п к?йг?н жарык к?р?н?т. Ошол жарыкка бет алып ?ч?? ж?р? берет, ж?р? берет. Чарчап-чаалыкканда акыры жарык к?йг?н жерге да келип жетишет. Жыртык-тешиги к?п жаман ?йг? кирип келишсе, босогонун бир жагында турган соку, экинчи жагында турган сок-билектен башка эч нерсе к?р?нб?йт. Коломтодо жылтырап от к?й?п турат, оттун жанында саксайган бир кемпир отурат. Ал кыздарды к?р? коюп:

– Ырас келбеди?ерби, отургула. Далайдан бери жолум болбой ж?рд? эле, б?г?н бир курсагым тоет экен, -дейт.

Анын кейпин к?р?п, с?з?н уккан кыздар коркконунан очоктун жанына отура калышат. Анда баягы кемпир: «Сен ?йд?н ?ст?нд?г? чамгаракка чыгып, эки жакты карап жат», -деп кыздардын улуусун ал жакка жиберет. «Сен туурдук менен чийдин ортосуна жат, сырттан бир?? келе жатса мага айт», -деп туурдук менен чийдин ортосуна та?ып коет. Кыздардын кич??с?н?: «Сен кичинекей экенси?, мен ?з койнума алып жатайын, чачы?дан жыттап, к???л?мд? ачайын», -деп айтат.

Кич?? кызды койнуна алып жатып баягы жез кемпир чачын жыттамыш болуп кыздын канын соро баштайт. Ошентип жатып баягы кыз да, кемпир да уктап калат. Чамгаракта жаткан улуу кыз эки жакты карап к?р?п, башка жакка адашып келгенин, саксайган неме ж?н кемпир эмес, жез кемпир экенин билет. Акырын т?ш?п келип туурдук менен чийдин ортосундагы си?дисин бошотот. Анан кич?? си?дисине келишип, акырын караса, жез кемпир канын соруп жатып уктап калганын к?р?ш?т. Жерде жаткан талпактын бир учун жез кемпирдин оозуна салып, си?дисин бошотуп алып ?ч?? качып ж?н?йт.

Аз жол ж?рд?б?, к?п жол ж?рд?б?, бир маалда канын сордуруп койгон э? кич?? кыз чарчап, ж?рб?й калат. Кыздар бир аз дем алып олтурат. Ошол мезгилде та? атып, айланага жарык кирет. Бир аз дем алып олтурганча жерди жарган дабыш чыгат. Кыздар ары-бери караса баягы жез кемпир чачын саксайтып, к?з?н ыкшыйтып сокусун минип, сок билегин камчыланын келе жатат. Кыздар коркуп эмне кыларын билбей, дал болуп калат. А?гыча жез кемпир ат чабым жерге жакын келип калат. Ошондо кыздардын улуусу к?зг?с?н ала коюп: «Сени далай карадым, Бир керекке жарагын», -деп ыргытын жиберет. К?зг? жез кемпирге жакын барып т?ш?т. Анын т?шк?н жерине к?з ачып-жумгуча баш-аягына к?з жетпеген де?из пайда болуп, жез кемпир аркы ?й?зд?, кыздар берки ?й?зд? калат. Кыздар с?й?н?п, ?йл?р?н к?зд?й жол тартышат.

Жез кемпир сокусун кайык кылып минип, сок-билегин калак кылып де?изден с?з?п ж?н?йт. Кыздар жол ж?р?п отуруп курсагы ачып, ?зд?р? чарчап бир жерге т?н?п чыгат. Эрте? менен к?р?лд?г?н дабыштан кыздар ойгонуп кетип, эки жагын караса, баягы жез кемпир жакын келип калганын к?р?ш?т. Эмне кыларын билбей, шашып турганда жез кемпир бута атымдай жакындап калат. Ошондо ортончу кыз: «Тарагым, тарагым, Бир керекке жарагын», -деп жез кемпирди к?зд?й тарагын ыргытып жиберет. Анын тарагы жез кемпирге барып т?ш?т. Тарак т?шк?н жердин айланасына чычкан мурду ж?рг?л?г?с чытырман токой пайда болот. Жез кемпир аркы жакта, кыздар берки жакта б?л?н?п калат. Кыздар с?й?н?п, ?йл?р?н к?зд?й жолун улантат.

Ал мезгилде жез кемпир сокусун араа кылып, сокбилегин балта кылып, т?нт токойдун жоон жыгачын аралап, ичкесин балталап кесип, алдыга жыла берет. Аз жол ж?рд?б?, к?п жол ж?рд?б?, кыздар курсагы ачып, кубаты качып, бир жерге т?н?п жатат. Та? агарып аткан кезде жерди жарган ?н чыгып, баягы жез кемпир келе жатканын к?р?ш?т. Кыздар коркуп, эмне кыларын билбей дал болуп туруп калат. А?гыча жез кемпир чукул кирип келет. Ошондо кыздардын э? кич??с?: «Ийнем-ийнем, ийип кет, Жер т?б?н? кирип кет» -деп ийнесин жез кемпирди к?зд?й ыргытып жиберет. Ийне жез кемпирдин жанына барып т?ш?т. Ийне т?шк?н жер к?з ачып-жумгуча оюлуп, т?б? жок чу?кур ор жаралат, ага сокусун минип, сокбилегин камчыланып жез кемпир кирип кетип, ошо бойдон жок болот. Кыздар с?й?н?п, бир аз дем алып, эки жагын карайт. Караса, жакын эле жерде ?зд?р?н?н ?й? к?р?н?т. С?й?н?ч? койнуна батпай кыздар ?йл?р?н? чуркап келишет. Эмне к?р?п, эмне кылгандарын биринен бири талашып айтып беришет.




М?Н?ШК?Р


Илгери-илгери он жети жашар м?н?шк?р бир байдын ?й?н? келип консо бир б?рк?т турат. Эрте? менен бай байбичеси эк?? желеге бээ байлайлы деп кетишет. Бала б?рк?тк? карап:

– Кайран асыл, билген кишинин колуна тийбей, билбес кишинин колуна тийипси?, -деп с?йл?н?т.

Анын с?з?н угуп калган бир бала байга барып:

– ?йд?г? конок бала б?рк?тт? «кайран асыл, билген кишинин колуна тийбей, билбес кишинин колуна тийип калыпсы?» -деп жатат, -дейт.

Балага келип бай:

– Б?рк?тт? таптап бергин, -дейт.

– Б?рк?тт? таптоону билбеймин, -дейт бала.

– Балам, ушул б?рк?тт? таптап берсе?, кызымды сага беремин, -дейт бай.

Ошондо бала макул болуп:

– Эки жыл туу калган бээ тап, бир боз ?й тиктирип кою?уз, ал ?йд?н ичинде эч нерсе болбосун, ага б?рк?тт? коёмун жана бээни союп этин киргиземин, -дейт. Бай эки жыл туу калган бээни алып келет жана бир ?йд? тиктирип даярдайт, ?йд?н ичине эч нерсе койдурбайт.

Бала бээни сойдурат, аны б?т?н ?йг? киргиздирет. Б?рк?тт? да кийирип байлабай бош коет. Ал чыгып кетпей турган кылып ?йд? жылчыгы жок бекитет. Ошентип б?рк?тт? камап коет да, кээде гана суу берип коюп ж?р?т. Б?рк?т бээнин этин жеп б?т?п, семизинен басалбай калат. Бала: «Басалбай калган б?рк?т таптоого о?ой болот» деп, таптай баштайт. Бир ай таптагандан кийин аны т?лк?г? салуу ?ч?н алып чыгат. Бир топ киши менен бала кыдырып ж?рс?, бир кара т?лк? чыга качат да, б?рк?тт? к?р? салып тиктеп туруп калат, ал ж?н т?лк? эмес калтар экен. Бала б?рк?тт?н томогосун башынан алат да, бирок б?рк?тт? калтарга салбай томогосун кайра кийгизип коет. Бала менен бирге ж?рг?н кишилер: «Б?рк?тт? эмне салбайт?» деп та? калышат.

Бала б?рк?тт? томогосун дагы башынан шыпырып алып, б?рк?тт? салбай томогосун кайра кийгизип коет. Баланын жолдоштору «бул бала б?рк?т?н эмне салбайт, калтарды бизге ыраа к?рб?й турат го» дешип наалышат.

Бала томогону алып б?рк?тт? шилтейт. Б?рк?т калтарга карабай асманга кетет. Калтар болсо алды?кы эки бутун к?т?р?п асманды тиктеп калат. Б?рк?т ?т? бийик к?т?р?л?п, карааны к?зг? к?р?нб?й ?лб?лд?п калган кезде шукшурулуп тик сайылып келип калтарды башынан мыкчый кармап к?кк? к?т?р?лд? да, жерге таштап жиберди. Калтарды алышкандан кийин жолдоштору: – Эки жолу б?рк?тт?н томогосун алды?, бирок салбады?, ?ч?нч? жолу гана салды?, мунун себеби кандай? -деп баладан сурашат.

– Биринчи жолу асыл менен асыл кантип беттешет деп б?рк?тт? калтарга салууга колум барбады. Экинчи жолу асылды асыл кантип кыят деп салууга колум барбады, ?ч?нч?с?нд? тобокел деп чымырканып туруп б?рк?т?мд? кое бердим, б?рк?тт?н асманга бийик чыкканынын себеби, ал канчалык бийик к?т?р?лс?, ошончолук тиктей берип т?лк?н?н к?з?н? жаш толот, качырып келе жаткан б?рк?тт? к?рб?й калат. Акчекир деген б?рк?т ушул, -деди бала.

Эл: «Чынында байдын кызы балага ылайык экен» дешип, баланы ?йл?нд?р?п-жайландырып коюшат.




ЖЫЛАН МЕНЕН КИШИ


Илгери- илгери бир дыйкан болгон экен. Эгинин отоп ж?рс?, жакын эле жерден ышкырган дабыш чыгат. «Эмне болду экен?» – деп карай калса, бет ма?дайында эки- ?ч кадам аралыкта эгинден да бийигирээк болгон жылан куйругу менен тикесинен турат. Дыйкан апкаарып жыланды тиктеген боюнча туруп калат. Баягы жылан да кишиден к?з?н албай, тостоё тигилет. Дыйкан да к?з?н ирмебей к?пк? чейин карап тура берет.

Бир топтон кийин дыйкан жылан менен арбашып калганын билип, бир аз эсин жыйып, мындай учурда эмне кылуу керзк экенин элден уккандары боюнча жасоого аракет кылат. Жылан менен арбашып турганда ал кыймылдап, же бурулуп кетпей, жыландын атын табууга аракет кылып, ар кандай ысымдарды айта баштайт: «Мар», «Могой», «Мокочо», «Кайыш», «Айнек», «Айнекк?з», «Уу», «Заар», «Чаар»!

Бирок жылан эч кыймылдабай тикесинен катып турат. Дыйкан жыландын аты ушул болуп калбасын деп болжогон с?зд?р?н жобурап улантат. Бирок таба албайт. Жылан анда- санда ышкырып коюп, тилин соймо?дотуп, дыйкандан к?з?н албай кыймылсыз. Булардын арбашуусу созула берип, бир топ убакыт ?т?т.

Т?ш ченде дыйкандын кызы атасына тамак алып келет. Келсе, атасы жылан менен тиктешип турат. Атасы к?нд?н ысыгына какталып тура берип, б?тк?н боюнан шорголоп тер кетип, деми кыстыгып, ичи к??п бара жаткан экен. Жыланды караса анын да ичи к??п, шайы кетип, к?з? тостоюп чанагынан чыгарына аз калыптыр. Кыз ж?р?г? т?ш?п бир кадам жасай албай каккан казыктай туруп калат.

Кызыын келгенин билген дыйкан: «Топчумду чеч!» – деп айтууга гана ара? кудурети келет. Эмнегедир шол замат баягы жыландын ичи тарс эте жарылып, сулап жатып калат. К?рс?, жыландын аты «Топчу» экен. Жыландын аты табылган со?, ичи жарылып кетиптир.

Жылан менен арбашкан адам, жыландын атын таба албаса ичи к??п, жарылып ?л?т экен.

Ошентип дыйкан жыланды же?ип бала- бакырасы менен аман- эсен оокатын кылып жатып калган экен.









ОТУНЧУ ПАДЫША


Бир заманда Султаналы деген отунчу болгон экен. ?з?н? ылайык кембагалдын кызы Умсунайга баш кошуп «эки бакыр, бир тукур» болуп оокат кылышат. Аялы к?п кечикпей эле эркек т?р?п бериптир. Баланын кубанычы менен жыла?ач- жабык эстен чыгып кетет. Мырза аттуу баласы бат эле чо?оюп, он жашка чыгат.

Султаналы ?й- б?л?с?н, ?з кардын тойгузуу ?ч?н «?лб?с оокат, чыкпас жан» дегендей, кара жанын карч уруп, к?н?г? талаадан отун терип калаага сатуучу экен.

К?нд?рд?н биринде кыла?гыр чайга тоюп, ?лб?с оокатка жан талашат. Койнуна бир к?м?чт? салып, жолду карата к?п ойлорду ойлоп баш катырды. «Мен алтымыштан, кемпирим эл?? жаштан аштык. Демек эк??б?з те? картайдык. Артыбызда керки, чотту жыйнап, атыбызды ?ч?рб?й турган тукумум Мырза бар. Жалгызымдын колун адалдап коюуга кудуретим келбеди. Атаганат!» – деп далай жерге келип калганын да ?з? билбей калыптыр.

Отун алуучу жеринде эмне кыларын билбей, «урушарга жоо таппай, урунарга тоо таппай» жолдун боюнда сары сан болуп тере? ойго батып отуруп калат. Бир убакта ордунан ыргып туруп артын к?зд?й ж?н?йт. Баратып кантип уулунун тоюн бер??н? ойлонду: «Кой, аздан акча жыйнайын, катып койгон акчамды таптакыр унутуп калбайын, к?р?ч, кой алып туруп, уулума той берип, элден бата алайын» деп кызык кыялга батты.

Жолдо келе жатып к?зд?н жоосун алган сонун куурайларга к?з? т?ш?т. Ана- мына деп карап турбай Султаналы жол боюндагы шуудурап турган куурайларды оро баштады. К?нд?г?с?н?н алда канча к?п куурай жыйнап, бекемдеп та?ып, к?т?р??г? к?п аракеттенип, кара терге т?шт?. Бир маалда эптеп д??г? с?йр?п жеткирип, чарчап алы кеткендиктенби, аны ордунан кайра жылдыра албады.

Б?тк?н бою суу болуп, ?з? кара терге т?шт?. К?т?р? албайт, к?т?р?п тура калайын дегенде, башынан ашып к?м?л?н?п кетет. Бир туруп ызаланып, бир туруп капаланды. Кандай жеткир??н?н амалын таппай, казыктай болуй жолду карап туруп калды.

Жолдон ?т?п бараткан жолоочу к?р?п- билип тургансып Султаналынын кыжырын кайнатып суроо берди. Ал жини келип:

– К?з?? к?р, кулагы? кере?би? Боору? ачыса жеткирип бер, болбосо эмнеге куру с?йл?йс??, – деп кыйкырып ?н?н катуу чыгарды.

– Ачууланба, чабалдык кылба, билем сенин эмне кылганы?ды, бала?а той бер??н?н камын к?р?п, азап тартып, убара чегип жатасын. Сен куу жаны?ды кууратып эмне кыласы?. Ыракаттан ж?з?н к?рг?н жери? жок, д?йн?г? келгени?ден кийин жыргайм деп ойлосо? боло. Отунчум куу жанынды кууратпай менин акылыма к?н. Тетиги чо? ташты к?т?рг?н, астындагы чу?курга колу?ду салса? бир тасторкон, бир бешмант, бир сака бар. Ошолорду алгын, к?кт?н тилегени? жерден табылат.

– Аларды шаарга сатамбы? – деп Султаналы сураганда, жолоочу:

– Кокуй, андай кыла к?рб?, кайсы тамакты к???л??? т?ш?рс?? ошол замат даяр болот, каалаганча жеп, тасторконду кайра катып коюп ж?рг?н. Бешмантты кийип алса?, эл к?з?н? к?р?нб?й каалаган жерге жетеси?! Саканы болсо, башы?а кыйын иш т?шк?нд? курал кыл. Саканы тамдын т?б?с?н? коюп туруп анын артынан ?з?? чуркап бар. Сака т?шк?н жерде эшик ачылып калат. Ичине кирип ылдый т?шс?? адамдын к???л?н чайыткан бак пайда болот. Ортосунда чо? жолу бар, жол менен басып баратка?да о? жагы?ды караса? бышып жетилген м?м?л?рд? к?р?с??. Бирок сол жакка карабай, ар убак о? жактын м?м?л?р?н же. Сол жактагы м?м?н? сага мурда ким жамандык кылса ошолорго берип жедир. Аны жегенден кийин алар таш болуп катып калат. Каргап туруп берсе?, сен жаман санагандай болот. Кыскасы кандай ойлосо? ошондой болот, – деди дагы жолоочу к?зд?н кайым болду.

Султаналы: «???мб?, т?ш?мб?», деп бир топко дал болуп туруп калып, ара?- ара? эсине келди.

Султаналы жолоочу айткан чо? ташты ордунан жылдырып коюп, дагы колун ийнине чейин т?м?н карай салып, т?м?н?р??к жибергенге коркту. «Колумду улам салам деп отуруп, ?з?мд? сордурбайын, кой кемпиримди жардам бергенге алып келейин» деди. ?й?н? барып кемпирине с?й?нч?л?п, «ж?р, кемпирим» деп, алып келди.

Султаналы ч?к т?ш?п отурду да, артынан кемпирине этегин карматып:

– Сак бол, кокус мени ары карай тартса, сен бери карай тарт, андай кылбаса? мен ?лд?м, – деди.

Кемпири ээгин тиштеп, Султаналыны бекем тартып, кыйналып кысталып туруп тасторкон, бешмант, саканы сууруп алып чыкты. Кубанычтары койнуна батпай, абдан с?й?н?шт?.

– Кемпирим эмне жеги? келет? – деп жалт карады. Умсунай:

– Сары майга бышырылган каттама болсо!

– Мен да ошону каалаймын, – дей салды Султаналы. Ичинен сары майга бышырылган каттама чык, – деп тасторконду ачты эле, тасторкон толду, ?лг?нч? жеп тоюшту.

Баягы жолоочу айткандай жеп б?т?п, кайра жаап коюшту. Айт тамактар болуп, береке жайнап ырахаттын ж?з?н к?р? башташты.

Анан бешмантты кийип, Султаналы шаарга чыкмакчы болду. Бешмантты алып, жолоочу айткандай эч кимге к?р?нб?й шаарга кирип барды. Султаналы шаарды аралап, бир жерди караса набайчы нан чыгарып жатыптыр, «ушундан бирди алып к?р?й?н, билинер бекен, билинбес бекен», деп нанды алды дагы, тыяк- быякка карап к?рд?. Бир аз басып, кайра турду, набайчы аны менен иши да болбоду.

Султаналы дагы сынап, бир киши алма сатып отурган жерден алмасын алды эле, эч ким к?рб?д?. Андан ары бал саткан жерге келип, оюндагысын алып, керек дегенин колуна кармады. Бирок такыр адамдын к?з? чалбады.

Султаналы кездеме саткан соодагердин жанына келип: «Бул адамдын акчасын алайын» деп ойлонуп, коюн кончуна тыгып акчаны ала берди. Бул дагы к?рг?н жок.

Анан Султаналы келатса, базарда ч?нт?кч? уурдаган акчасын санап туруптур. «Мейли бул дагы бир??л?рд? какшаткан акча», деп анын дагы акчасын, алды.

Ары барса, кай бир?? какшап, кай бир?? боздоп ж?р?ш?т. Султаналы абайлап канча жоготсо, ошончо акчаны орундарына салат.

Андан ары сыйкырдуу бешмант менен ж?р?п отуруп кайыр – тилеген пенделердин арасына келип баягы акчаларды берип отуруп, аны дагы апы?- упу? кылды.

Жолдо келе жатып Султаналы бир казыга кезигип калды. Казынын башындагы жибек жоолугу? алып жаман ч?п?р?кт?рд? ороп койду. Казы бул ишти байкабай ж?р? берди, ары ?тк?н, бери ?тк?нд?р шылды? кылышып шермендеси чыкты.

Сыйкырдуу бешмант менен аман- эсен Султаналы ?й?н? келип болгон иштердин чыпчыргасын коротпой аялына айтып берди.

Арадан к?п убакыт ?тп?й Султаналы: «Эми саканы сынайынчы», деп ?й?н?н ?ст?н? чыгып, жолоочу айткандай саканы атып жиберип, анын артынан ?з? келди. Шарт этип эшик ачылып, м?м?л?? бактар к?р?нд?. М?м?л?рд? к?р?п, айран та? калып, о? тарабындагы жемиштерди татып к?рд?.

Жолдун сол жагындагы ашпурт, анжыр, алмаларга к?з? т?шт?. Самсаалап турган анжырдан бирди ?з?п алып, ?з? жебей: «Умсунай муну жакшы к?р??ч? эле», – деп с?й?нг?н бойдон кемпирине аласала алып келди.

Умсунай «жеп коеюн» деп, оозуна салаары менен мышык болуп мыялап калды.

Султаналы аргасы кетип, айласы т?г?нд?. Умсунай дубалга чыгып, эмне кыларды билбей жалдырап турду.

«Бир анжырдын азабынан кемпиримден айрылдым», деп кокуйду ?ст?кк?- босток айтып, эстен танды. Аргасы кетип к?з? карайлап, баягы сакасын калчап, бактын о? тарабындагыга барып, анжыр, ашпурт, анар, ж?з?м терип алды дагы, бирден мышыкка зордоп жедирди. Анжырды жегенден кийин кемпир ?з калыбына келди.

Султаналы с?й?н?п, «Кемпиримден б??д? ажырап кала жаздадым», деп м?м?л?рд?н кандайы дабаа, кандайы залал боло турганын жакшы билди. Султаналы сыйкырдуу бешмантты к?п кийип к?нд? базарга барат. Арам тамак соодагер, байлардын акчасын алып, кембагалдарга таратып берет. Кембагалдар тоюнуп жыргашты. Кандын казынасын чачты. Короо- короо кой, ?р?ш? менен жылкыны таратып, кедейлердин жарпы жазыла баштады.

Жердин ?ст?нд?г? жемиштер дагы калганы жок, утурумдук оокат ?ч?н Султаналы Умсунай эк?? алтын саканы ыргытып коюп жер астындагы бактардын м?м?л?р?н сата баштап турмушу о?олду.

Бир к?н? Султаналы баласына той берип шаардын падышасын вазирлери менен чакырып ааламда жок даамдарды тасторкон жасап, аябай тан калтырды.

Кетээрде падыша Султаналынын сыйкырдуу бирдемеси бар экенин билип, анын сырын билиш ?ч?н:

– Мындан ары жакшы ж?р?л?, келишип кетишип туралы, балким кудалашып каларбыз, – деп ?з?р- мазир с?з?н айтты.

Султаналы кубанычы терисине батпай:

– Кулдук- кулдук, – деп таазим кылды.

Мына ушундан баштап падышанын кызы Айжамал менен Мырза к?п ойной турган бодду.

Бир к?н? Султаналы менен Умсунай бир жакка кетишип, баягы сыйкырдуу бешмантты ?йг? унутуп калтырышат.

Айжамал менен Мырза бышып турган коонго барат да ээси кармап алып, Айжамалды жибербейт. Ошондо Мырза кызга боору ачып, сыйкырдуу бешмантты алып келип, коонду оюнча жеп, каалаганча алып кетишет.

Бешмантты ?й?н? коюп, Мырза билмексен болуп калды.

Айжамал болгон ишти т?кп?й, чачпай атасына айтып келди.

– Сен ошол бешмантты алып келсен, алтындан с?йк? жасатып берем, – деп падыша кызына убада кылды.

Кыз атасынын айтканын орундатып, сыйкырдуу бешмантты алып келип берди. Падыша сыйкырдуу бешмантты сынап к?р?п, бекем катып таштады.

Бир к?н? Султаналы менен Умсунай эк?? дагы айылчылап кеткенде, Мырза Айжамалдын астына барбактап тасторконду жайып, т?рд?? оокатты жайнатат. Каалаганча жешип, тасторконду кайра ордуна илип коюшат.

Айжамал ?й?н? келип атасына сыйкырдуу тасторкон ж?н?нд? айтып берет. Атасы аябай кубанып кызына:

– Сага алтын шакек берем, ошол тасторконду алып келсе?, – деп дагы жумшайт.

Сыйкырдуу тасторкон да алынып келди.

Султаналынын тырпы тышына айланып, бешмант, тасторкондон ажыраганына аябай капаланды. Ким колдуу болгонун дароо байкады.

Алтын саканы ыргытып, анан ?з? чуркап жердин алдындагы бакка барып, м?м?л?рд? эки- ?ч чакадай жыйнады. Кыштын кырчылдаган к?н? падышага тартуу кылып алып барып берди. Баарысы а?- та? калып, жеп жыргашты.

– Эрте? дагы алып келем, – деп убада кылды. Султаналы бактын сол жагындагы м?м?л?рд? терип туруп падышаныкын к?зд?й басты. Султаналы:

– Мен бирден оозу?арга салам, оозу?арды ачып, к?з???рд? жумуп тургула – дегенине падыша менен вазирлер макул болду.

– Падыша мышык, вазирлери ит болсун, – деп Султаналы шыбырап, колун бир силкип койду.

Ошондон кийин баарысы айткандай болду. Падышанын тактысына ?з? олтуруп, адил иш ж?рг?зд?. Жоголгон буюмдарын таап, жаркырап- жайнап жатып калган экен.









СЫЙКЫРДУУ САКА


Илгери- илгери ми? койлуу киши менен ж?з койлуу киши кошуна жашайт. Койлорун балдары кайтарып ж?р?т.

К?нд?рд?н бир к?н?нд? ми? кой кайтарган бала менен ж?з кой кайтарган бала койлорун эки б?л?к жайып коюп, ч?к? ойношот. Кечке ойноп, ж?з койлуу бала ч?к?с?н б?т уттуруп, бир сакасы эле калат. Ошондо гана кайтарган кою эсине т?ш?п, койлоруна келсе, баарын карышкыр кырып кетиптир.

?й?н? баргандан коркуп, бала бир ??к?рг? т?н?йт. Курсагы ач, ичерге тамак жок, кою кырылып, ч?к?с?н уттуруп, ичи к?й?п уктай албай коёт. Ошондо сакасын колуна алып: «Сакам, сен да жакшы конбой койду?, мен да жакшы ойной албадым. Ч?к?мд? уттурганым аз келгенсип, койлорду карышкыр кырып кеткенин карачы. Эми кантип жан сактайбыз? Эт, май, с?т, кийим- кечекти кайдан табабыз? Ата?дын к?р? ай, кайра ж?з койлуу болсок, ч?к? ойногонду коюп, жакшылап кайтарып ж?р?р элем», – деп к?з жашын сакасына тамчылатат. Ошентип санааркап жатып уктап кетет

Эрте? менен эрте ойгонуп, бала ?з к?з?н? ?з? ишенбейт. Тегерете койлору жуушап жатат. Бала с?й?н?п, койлорун айдап ?й?н? келет. Бирок кечээ болгон окуяны ата- энесине айтпайт.

Дагы кой жайып чыкканда кечээ койлорун карышкыр кырып кеткенин, уктап калса, койлору жуушап жатканын ми? койлуу балага айтып берет. Ми? койлуу бала укканын атасына айтат.

Ми? койлуу киши сыйкырдын баары ж?з койлуу баланын сакасында экенин билип, дагы байыгысы келет, да, ?з баласына: «Тиги жолдош бала?дын сакасын б?т ч?к??д? берсе? да, бир койго сатып алса? да алып кел», – дейт. Эртеси бала б?т ч?к?с?н бир сакага алмашып, атасына алып келип берет. Саканы колуна алып, баласы эк?? «Ми? коюбуз эки ми? болсо экен, элдин баарынан бай болсок экен, айланайын сака, тилегибизди бере к?р», – деп тилеп, эк?? те? та? атканча койлор кантип к?б?й?р экен деп тирмийип карап турат.

А?гыча та? да атат. Короого келип, койлорун караса, ми? коюунун бири да калбай кырылып калганын к?р?т. Ошондо ачуусу келип, саканы отко ыргытат. Сака отко т?ш?р замат жарк этип жалын чыгып, жалындын арасынан он эки м?й?зд?? бугу чыгып, токойго чуркап кетет.




КАМЫР БАЛБАН


Мурунку ?тк?н заманда баласыз кемпир- чал болгон экен. Бир к?н? кемпир камыр жуурганда: «Алда кудай ай, ушул менин камырым бала болуп калсачы» деп арманын айтып, тышка, чыгат. Тыштан кайра келсе, баягы камыры бала болуп калыптыр. Анда баягы кемпир- чал бир бирине с?й?нч? айтышып, абдан кубанычта болушуп, той беришип, атын Камыр балбан коюшуптур. Ал абдан балбан, кайраттуу, эр чыгыптыр. Камыке? алтымыш ?г?з, эл?? ат, ара? кыймылдата турган, темир таяк жасатып алып, он жети жашынан саякатка ж?н?йт. Жолундагы шаар эли ?рк?п кете баштайт. Себеби, таягы жерди д??г?р?т?п солкулдатса, эл «жоо келе жатабы» деп качат экен.

Ошентип ж?р?п отурса, алдынан Тоотолто? деген адам чыгат. Андан Камыр балбан:

– Эмне ?н?р?? бар? – деп сурайт.

– Балбандыгым бар, – деп жооп берет.

– Эмесе ж?р, эк??б?з жоддош бололу, – деп ээрчитип алып ж?р?п олтурса, алдынан Суусулпа? деген кездешет. Андан:

– Эмне ?н?р?? бар? – деп сурашат.

– Менин ?н?р?м: агып бара жаткан де?издерди, сууларды алаканым менен токтотомун, – дейт.

Ал ?ч?? жолдош болуп ж?р?п отурса, жолунан Айалпа? чыгат. Андан:

– Эмне ?н?р?? бар? – деп сураса:

– Менин ?н?р?м: тоодогу айбанаттардын баарын таш менен урсам, ?лб?й калбайт, – дейт.

Т?рт?? биригип алып, ?з?л?р?нч? тоого чыгып, а? ууламакчы болушат. Алардын бир?? к?нд? кошто калып эт бышырып турмакчы болот. Адегенде Айалпа? калат. Беркилер кечинде келишсе, эч кандай тамак жок, бир Жез Тумшук от аламын демиш болуп келип, этин жеп, ?з?н аябай сабап кетет

Экинчи к?н? Суусулпа? эт бышырганга калат. Анын да Жез Тумшук мурункудай этин жеп кетет. Анда да ачка калышат.

?ч?нч? к?н? Камыр балбан калып, эт бышырып отурса, Жез Тумшук келип:

– Эт берчи! – деп Камыр балбанга айтат. Анда Камыр балбан:

– Эт жебей, чок же! – дейт.

Ал эк?? ошол жерден кармашып, Камыр балбан баягы темир таягы менен чабаарда, Жез Тумшук качып ж?н?йт, тиги кууп жетпей калат. Ал кара ??к?рг? кирип кетет.

Кечинде жолдоштору келгенде, Камыр балбан болгон ишти айтып ?ч??н? ээрчитип, ??к?рг? т?шс?, бир ак ?й бар экен. Ал ?йг? кирсе, ?ч кыз ыйлап отурат. Баягы Жез Тумшук уктап жатат. Аны Камыр балбан таягы менен бир- эки чаап жиберее, тура калып кармашат. ?ч кыз унчукпай отура беришет. Камыр балбан баягы Жез Тумшукту ?лт?р?п, ?ч кыздан сыр сураса, ал ?ч?? зордуктап алып келген хандын кыздары экен.

?ч кызды Камыр балбан тышка алып чыгып, ?ч жолдошуна барып ?ч кыздын бир??н? ?з? алып, эк??н? Тоотолпо? менен Суусулпа?га берет. Айалпа? кур калат. «?ч кызды ?ч??б?зг? бербейт», – деп ?ч??н?н ичинен нааразылык чыгып, балбанды ?лт?рм?к болушат. Аны балбан билип калып, ?ч??н? те? кызылдай сабай турган болгондо, качып кетишет. ?ч кызды балбан ханга кабар айттырып, шаарга барат.

Барса баягы ?ч кыз ошол хандын кыздары экен. Хан ?з? хандыктан т?ш?п, балбанды хан к?т?р?т. Ошентип, Камыр балбан хан болуп карыган ата- энесин багып калыптыр.




АЙЛАКЕР БАЛА


Илгерки заманда Багдад шаарында багар-к?р?р? жок, бир тоголок жетим жашаган экен. Ал эл кыдырып тилемчилик жасап, ?лб?ст?н суусун ичип, ?чп?ст?н отун жагып, эптеп к?н ?тк?рч? экен. К?нд?рд?н биринде жетим бала адатынча эл кыдырып ж?рс?, бир адам жолугуп: «Балам, кайдан ж?р?с??, аты? ким?» дейт. Анда бала: «Атым – Айлакер, кайдан келгенимди, эли-журтумду билбеймин, ата-энем ?ч жашымда к?з жумган дешет» дейт.

– Ээ, балам, эмне айла-амалы? бар? Аты?ды Айлакер деп ким койгон?

– Менде эч деле айла-амал жок, ата-энемдин койгон аты ушул экен.

– Эмесе, балам, баары бир ата-эне?, багар-к?р?р?? жок экен, мага бала болгун, – дейт.

Бала: «Жакшы болот, ата, сокурдун тилегени эки к?з дегендей, менин тилегеним да ошол эмеспи» деп, ал адамга бала болуп ж?р?п калды.

К?н? эшикте ойноп отурса атасы чакырып: «Ээ, Айлакер, сен мына бул бактын башында эмне бар экенин билеси?би?» дейт. Бала: «Билем, ата, анда ак сары деген куштун уясы бар» деди. «Эмесе, куш азыр уясында жатат, сен кушка билгизбей бир жумурткасын уурдап келгин» дейт. Айлакер бакка чыгып барып, кушка билгизбей бир жумурткасын уурдап келет.

Чал: «Эми кайра алып барып, жумуртканы уясына салып келгин» дейт. Айлакер бакка чыгып барып, кушка билгизбей жумуртканы уяга салып кайра келди эле, атасы: «Колу? эпт??, ?з?? тири карак экенси?, ишке жарай турган кебете? бар к?р?н?т» дейт. Кечке маал болгондо атасы: «Мына бу жердеги абышка-кемпирдин ?й?н билеси?би?» дейт. «Ошол кемпир-чалдын бир карын сарын майы бар. Аны же ?зд?р? жебейт, же кишиге бербейт. Т?н ичинде уурудан коркуп, эк?? ортосуна алып жатат, баргын да, ошону уурдап келгин» дейт.

Айлакер макул болуп, абышканын ?й?н? жетип барат. Барса, чынында эле абышка-кемпир т?ш?г?н кенен салып, майды ортосуна алып уктап жатышкан экен. Айлакер жыла басып, т?ш?кт?н жанына барат да, абышканын ?н?н? окшотуп кырылдап, «кемпир, ары жат» деп кемпирди акырын т?рт?п коет. Кемпир арылап кетет. Андан кийин «абышка ары жат» деп кемпирдин ?н?н? окшотуп, ?н?н жасап абышканы т?рт?т. Абышка арылап кетет. Ушуну эле к?т?п турган Айлакер карап турчубу, майды уурдап алып, чыгып кетет.

А?гыча абышка ойгонуп калып, эки жагын сыйпаласа, карындагы май жок. Абышка ?з? да жаш кезинде кыйын амалдуу экен, бул иштин Айлакер колдуу болгонун т?ш?н?п, т?ш?г?н?н дароо тура ж?г?р?п, Айлакердин атасынын ?й?н? жетет. Барса бала ?й?н? жете элек экен. Абышка ?йг? кирип, бир чаканы уурдап алып чыгып, эшиктин алдынан тосуп тура калат. А?гыча Айлакер майды к?т?р?п алып келип калды эле, абышка: «Келе, балам, майды мага берип, буга суу алып жетип кел» деп, шаштыра колундагы чаканы кармата койду. Бала: «?з?мд?н атам экен» деп, майды берип, чаканы алып сууга ж?н?йт. Ж?г?рг?н бойдон суу алып келип: «Мына, ата, суу алып кел дедик беле» дейт.

Айлакер алдатканын билет да кайта ж?г?р?п, абышканын ?й?н? жетет. Барса, абышка ?й?н? жете элек экен. ?йг? кирип кемпирдин жоолугун алып, башына салынып, абышканы тосуп турат да, «Т?л??? курган чал, кайда кетти?, эчкилери?ди карышкыр кууп кетти» дейт. «Кайда кетти, ме майды» деп, абышка майды бере салып, эчкилерин издеп кетет. Айлакер болсо майды алып ?й?н? келет. Абышка талаадан эчкилерин таппай кайта келсе, эчкилери короодо жатат. Аны к?р?п кемпирине ачууланып: «Эчкини карышкыр кууп кетти дебеди? беле» дейт. Анда кемпири: «Сен эчкиге кетти? беле, майга кетпеди? беле?» дейт. Абышка Айлакерге алданганын билип, ?з?н санга бир чаап кала берет.




АКЫЛ КАРАЧАЧ


Илгерки заманда Каракан деген кан болуптур. Бир к?н? Каракан ?з?н?н кол астындагы элдерди чакырып алып:

– Менин сурай турган ?ч суроом бар. Ошол суроого жооп берген адамга ат башындай алтын беремин, – деп ?з?н?н карамагындагы элдерге кабар кылат. Кандын мамлекетиндеги эл чогулгандан кийин:

– Биринчи, д?н?й?д? эмне таттуу? Экинчи, д?н?й?д? эмне катуу? ?ч?нч?, д?н?й?д? эмне оор? – деп элге суроо берет.

Ошондо бир балыкчы чал:

– Мен табамын суроо?узду. Убада?ызды бузбаса?ыз менин бир Карачач деген кызым бар, мен ?ч?н ошол айтып берсе болобу? – дейт.

Андан Каракан:

– Сиз ?ч?н кызы?ыз айтып берсе болот, – дегенден кийин, экинчи к?н? балыкчы чал кызын ээрчитип келет.

Кыз:

– Таксыр каным, «кандын суроосуна жооп бер», – деп атам ээрчитип келди, суроо?узду айты?ыз, жооп берейин, – дейт. Кан баягы cуроолорду берет. Карачач ойлоно калып чечмелеп кирет.

– Балдан ширин – жигиттин алган жары, таштан катуу – жокчулук, жокчулуктун зары. Чын убададан – оорду к?р? албадым! Мен де?издин жээгиндеги балыкчы чалдын кызымын. Карта? ата- энемдин менден башка баласы жок. Атамдын балыктан башка к?нд?л?к тапкан табышы жок. Мен атама жардам берип, де?издин жээгинде атам менен ж?р?м?н. Атам чал, энем кемпир, эке? мени «кызым, сенден башка к?р?р к?н?б?з, жыттар жытыбыз жок», деп дайыма мага жалынып, эк?? ортосуна алып жатышат. Атам менен энеме менден жакыны жана аларга менден ысык нерсе жок экен го деп ойлочу элем. Эрте? менен ойгонгондо карасам, мен четте жатып каламын, ошону к?р?п бала канча жакшы, абдан ысык болсо дагы, эри менен аялдан жакын» боло албайт экен го деп ойлоймун.

Экинчи жокчулук таштан катуу экен деп айтканым, кайсы бир убакты?арда атам балыктын чабагын да ала албай, ?йг? сабыры суз кайтат. Ошол убактыларда, ?йг? атамдын курбу курдаштары келип калганда, тамак бере албай, «айжокчулук» деп, капаланып олтурган к?нд?р? болучу. Ошондуктан, жокчулук таштан катуу экен го деп ойлоймун.

?ч?нч?, убада оор дегеним, ушуну менин айткан с?з?м? сиз убада кылып, убаданы буза албай мага ат башындай алтынды бергени турасыз. Ошондуктан, барыдан убада оор экен деп ойлоймун.

Ошондо кан: «Суроом? туура жооп берди», деп убадасы боюнча кызга ат башындай алтынды берген экен. Андан кийин кан кызга:

– ?ч к?нд?н калтырбай ата?ды мага жибергин. Сен убаданын жайын билет экенси?, менин с?з?мд? орундатпай койбогун, – дейт.

Карачач кыз болсо кандан алган ат башындай алтынды ?й?н? алып барып, атасы менен энесин кубандырды.

?ч к?нд?н кийин канга берген убадасы боюнча кыз канга атасын жиберет да:

– Кан о?ой суроо берсе жооп бери?из, эгер кыйын суроо бере турган болсо, «?ч к?нг? чейин уруксат бер» деп кайта ?йг? келерсиз, – дейт.

Баягы чал канга баргандан кийин кан аны ордосуна чакырып алып:

– Ээ чал, кечээ кызы?а ат башындай алтын бердим, ?з??? дагы к?п д?н?й? беремин. Жокчулук менен ?м?р ?тк?рг?н адам экенсиз, сени ?м?р?нч? байлыкка тундурам. Менин мурун тогуз аялым бар эле, бир да балалуу болгон жокмун. Эми айтарым Карачач кызы?ды мага бергин, мен эрке токол кылып алайын, – дейт.

Анда чал:

– Сизге кызымды токолдукка сатып, к?п мал алганымдан к?р? ?з?мд?н к?нд?л?к эмгек кылып, кармаган балыгым артык эмеспи, – дейт.

Бул с?зг? кандын ачуусу келип:

– Чалды дарга тарткыла, – деп желдеттерине буйрук берет. Ошондо чал абдан коркуп, кандан ?ч к?нг? уруксат алып, ?й?н? кайтмак болот. Кетээрде чалга кан:

– ?ч к?нг? чейин с?з?мд? орундатпаса?, баары бир курулгандар ушул калыбында турат. Тир?? кутуламын деп ойлобогун. Мен айткан с?зд? аткарып, кызынды береси?, – дейт. Чал корккон бойдон сандалып баса албай ?й?н? келет да тескери карап жаткан жеринде кы?ылдап ыйлай берет.





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/mirlan-bakytovich-kaldybaev/boboktor-uchun-kyrgyz-el-zhomoktoru/) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.