Книга - Пахта тозалаш корхоналарида меҳнат мухофазаси асослари

a
A

Пахта-тy?имачилик кластерлари пахта тозалаш корхоналарида ме?натни мухофаза ?илиш
Ра?матулла Асадуллаевич Усманов


Ме?натни мухофаза ?илиш бyйича: ?у?у?ий ва ташкилий масалалар; ишлаб чи?ариш му?ити но?улай омиллари ва уларни таъсиридан ?имоялаш; ишлаб чи?ариш жараёнлари, ускуналари, техника, электр, экология, и?тисодиёт ва ён?ин хавфсизлиги; электр хyжалиги ишларини хавфсиз бажариш; санитар-гигиена саволлари ва кyпчиллик бош?а масалалар ?аралади. ?yлланма корхоналар ра?барлари, мутахассислари, турли касб ишчилари учун мyлжалланган, илмий ходимлар ва олий y?ув юртлари талабалари учун фойдали бyлиши мумкин.





Пахта-тy?имачилик кластерлари пахта тозалаш корхоналарида ме?натни мухофаза ?илиш



Ра?матулла Асадуллаевич Усманов



© Ра?матулла Асадуллаевич Усманов, 2023



ISBN 978-5-0059-1588-7

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero




КИРИШ


Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Миромонович Мирзиёевни ташаббуси ва ра?барлигида, инвестицияларни жалб ?илиб пахта хом-ашёсини ?осилдорлигини ошириш, пахтани ?айта ишлаш, тy?имачилик ва тикув-трикотаж корхоналарини яратиш ва модернизациялаштириш йyли билан пахта толасини чу?ур ?айта ишлаб тайёр пахта ма?сулотларини сотишга эришиш ма?садида, пахтани етиштирувчи фермер хyжаликлари, пахтани ?айта ишлаш корхоналари, ё? мой ма?сулотлари ишлаб чи?ариш корхоналари, тy?имачилик ва тикув-трикотаж ма?сулотларини ишлаб чи?арувчи корхоналардан ташкил этилган, Пахта – тy?имачилик кластерлар тизимини тадби? этилиши натижасида, республикада етиштирилаётган пахта хом-ашёсини тyли?лигича чу?урро? ?айта ишлаб, эндиликда пахта толасини эмас, тайёр пахта ма?сулотларини экспорт ?илиш имконияти яратилди.

?озирги ва?тда Пахта-тy?имачилик кластерлари сони 134 тага етган бyлиб улар республикадаги мавжуд 1034,2 минг га пахта майдонларини ?амраб олган. Кластерлар томонидан 2016—2021 йилларда 21400 та ю?ори унумдорли техникалар ва агрегатлар харид ?илиниб ?ишло? хyжалигини техника парки янгиланиши, 73,2 минг км ирригация-мелиорация тармо?ларини тозаланиши, 213 та насос агрегатлари yрнатилиши ва ?ишло? хyжалиги со?асига фан юту?лари, инновациялар ?амда ил?ор технологияларни тадби? этиш ва бош?а ишлар натижасида 2022 йилда кластерлар томонидан 3 млн. 800 минг тонна пахта хом-ашёси етиштирилиб 1,3 млн. тонна тола ишлаб чи?арилган ва пахта хом-ашёсини ?осилдорлиги 36,74 ц/га етказилган. ?озирги кунда кластерларни тола бyйича 1,9 млн. тонна ишлаб чи?ариш ?увватига эгалиги эътиборга олинса, улар хом-ашё бyйича 68,4% таъминланганлиги, яна 31,6%, яъни 1,2 млн тонна пахта хом-ашёси бyйича бyш ?увватга эгалиги билинади.

?ис?а ва?т мобайнида мамлакатда пахта хом-ашёсини етиштиришдан тайёр пахта ма?сулотлари ишлаб чи?аришгача бyлган барча бос?ичларни ?амраб оладиган тyли? даврли 125 дан орти? янги ишлаб чи?ариш корхоналарини яратилиши, экспортбоп товарлар ишлаб чи?аришга ва пахтани чу?ур ?айта ишлаш натижасидаги тайёр ма?сулотлар экспорт ?ажмини 3,2 млд. доллардан оширишга ?амда бу лойи?алар доирасида 150 мингдан орти? доимий иш yринларини яратиш имкониятига эришилди. Келгуси беш йил мобайнида ?осилдорликни ошириш, хом-ашёни чу?ур ?айта ишлашни таъминлаш, калава ип ишлаб чи?арилишини 50% дан 70% га ва ундан кyпга, экспортдан олинадиган валюта ми?дорини 7 млд. долларга етказиш назарда тутилаётганлиги, кластерлар тизими а?оли бандлигини, даромадларини ?амда мамлакат сало?иятини ошириш ва муста?иллигини хавфсизлигини таминлашни манбаи, республикада олиб борилаётган ин?илобий исло?атларнинг ажралмас ?исмига айланганлигидан далолат беради.

Пахта – тy?имачилик кластерларининг ма?сади пахта хом-ашёсини чу?ур ?айта ишлаш натижасида олинаётган экспортбоп тайёр пахта ма?сулотларини чет мамлакатларга сотишдан кyпро? фойда олиш бyлса, пахта тозалаш корхоналари худди шу ма?садга эришиш учун сифатли йигирилувчан тола, техник чигитлар ва бош?а толали ма?сулотлар ишлаб чи?ариш, шунингдек сара уру?лик чигитлар тайёрлашни ю?ори унумдорликда, камхарж ва хавфсиз таъминлашни yз олдига ма?сад ?илиб ?yяди.

Пахта тозалаш корхоналарини и?тисодий самарадорлигини ошириш, бар?арор ва узликсиз ривожлантиришга ме?нат жамоаси барча аъзоларининг фаол ме?нат ?илиши ва уларни ?аёт фаолиятини хавфсизлигини таъминланиши, барча хавф-хатарлар таъсирини бартараф этилиши, ресурслар ва тадбиркорлик имкониятларидан, фан-техника тара??иёти ва унинг янгиликларидан самарали фойдаланилиши ?амда ижтимоий ривожлантиришга кафиллик берилиб эришилади.

Пахта тозалаш саноати со?асидаги фаолият тажрибаси пахта тозалаш корхоналари иш фаолияти турларининг ?еч бирини бажарилиши хавфсиз бyлмаслигини кyрсатди. ?а?и?атдан ?ам, ?озирги замон ишловчиси табиий, техноген, ижтимоий ва бош?а хавфлар дунёсида яшайди. Шунинг учун, ер юзидаги инсонлар ?аёт-фаолияти му?итидаги энг yткир – хал?аро терроризмга ?арши кураш, ?арбий-сиёсий ва ижтимоий-диний низолар каби глобал муаммолар билан бир ?аторда ишловчиларни ишлаб чи?ариш билан бо?ли? ночор кун кечиришлар, касалланишлар ва жаро?атланишлардан ?имоялаш муаммоси yта му?им а?амият ?осил ?илади.

Таъкидлаш жоизки, ишлаб чи?аришдаги барча нохуш ?олатлар бартараф этилиши мумкин бyлган сабаблар о?ибатида пайдо бyлади. Шунинг учун, корхоналар иш берувчиларидан мавжуд ?онунларни бузилишига ва ме?нат жамоаси манфаатларини суистеъмол ?илинишига йyл ?yймаслик, ме?натни мухофаза ?илиш ?оидаларига, технология ва ме?нат интизомига риоя ?илиш ?амда ночор кун кечиришлар о?ибатидаги бефар?ликлар, бахтсиз ?одисалар ва касалликлар туфайли ишга чи?масликлар, ишчи кучининг ?yнимсизлиги корхона ва унинг жамоаси учун кyп ми?дордаги и?тисодий йy?отишларга сабаб бyлишини эсда тутишлари талаб этилади.

Пахта тозалаш корхоналари ишлаб чи?аришидаги авариялар ва бахтсиз ?одисалар тахлили ишлаб чи?ариш жаро?атланишлари ва касб касалликларига чалинишнинг асосий сабаблари ме?нат ва технология интизомини бузилиши, персоналнинг касбий тайёргарлик даражасининг пастлиги, хавфсизлик со?асида унинг малакасизлиги, техноген хавфлар ва улардан ?имояланиш методларини билмаслиги, яъни, кyпчиллик ?олларда, инсон омили нохуш о?ибатларнинг бош сабабчиси бyлишини кyрсатади. Шунинг учун пахта тозалаш корхоналаридаги замонавий ишлаб чи?аришнинг хавфлари ва зарарларини yрганиш турли даражадаги мутахассисларни касбий тайёрлашни таркибий ?исмларидан бири бyлади.

Бозор и?тисодиёти шароитида ишловчиларни яшаш шароитларини яхшиланиши, ишлаб чи?аришдаги бахтсиз ?одисалар ва касб касалликлари сонини камайиши, хавфсизликни ошиши ва ме?нат гигиенасини яхшиланишига олиб келувчи энг му?им омил – ?улай ва хавфсиз ме?нат шароитларини яратишда иш берувчиларни и?тисодий ра?батлантириш принципидан кенг фойдаланишдир. И?тисодий ра?батлантириш, шароитларни яхшилаш ва ме?натни мухофаза ?илишга воситалар сарфлашни жарималар, оширилган су?урта бадаллари, но?улай шароитларда ишлаганлик учун компенсация тyловлари ва ме?нат ?обилияти йy?отилганда зарарларни ?оплаш сарфларига нисбатан, моддий манфаатлилигини назарда тутади.

Мутахассисларнинг фикрича, но?улай ме?нат шароитлари билан бо?ли? имтиёзлар тyлови харажатлари ме?нат шароитларини яхшилаш воситалари харажатларидан икки баробар кyпни ташкил ?илади. Бунда и?тисодий самарадорликка жаро?атланиш, умумий ва касбий касалланиш о?ибати харажатларини камайиши, иш ва?ти йy?отилишини камайиши эвазига ме?нат унумдорлигини ошиши, о?ир ва зарарли ме?нат шароитлари бyйича имтиёзлар ва компенсациялар харажатлари ?амда авариялар моддий зарарларини камайиши эвазига эришилади.

Пахта хом-ашёсини тайёрлаш, са?лаш ва ?айта ишлаш жараёнларида ишлатилаётган машина ва механизмлар, технологик ускуналарни ?аракатга келтирувчи кучи – электр энергияси билан узликсиз таъминлаш, пахта заводининг самарали фаолияти гарови бyлганлигидан, y?ув ?yлланмасида электр хyжалиги ишларини хавфсиз бажарилишини таъминлаш масаласига жиддий этибор берилганлиги yзини о?лайди.

Пахта тозалаш корхоналарида ме?натни мухофаза ?илишни вазифаси ме?нат хавфсизлигини таъминлаш, ишловчиларни ?аётини ва со?ли?ини са?лаш, ишлаб чи?аришда бахтсиз ?одисалар сонини камайтириб ишловчиларни жаро?атланиш ёки касалланиш э?тимолини минималлаштириш билан биргаликда максимал ме?нат унумдорлигида со?лом ва ?улай ме?нат шароитларини яратишдан иборат.

Пахта тозалаш корхоналарида фан ва техника тара??иёти натижалари асосида, замонавий техникалардан фойдаланиб пахтани чу?ур ?айта ишлаш технологияларини жорий ?илиш, машиналар комплексларининг «одам-машина» тизимини мураккаблашувига, ме?нат хусусиятларини yзгаришига, ме?нат жараёнида янги хавф-хатарларни вужудга келишига олиб келади. Бу эса yз навбатида хавфсизликни таъминлаш масалаларига жиддий эътибор берилишини, ме?нат жараёнида аввал сезилмаган ва пахтани чу?ур ?айта ишлаш машиналар тизимини тадби? этилишидан янгидан вужудга келган хавф-хатарларни доимий равишда yрганилиши, уларни бартараф этишни машиналар тизимини самарадорлигини таъминлаш муаммолари билан уй?унликда ечиш эса, жуда кyп капитал мабла?лар ва ю?ори даражадаги ишлаб чи?ариш маданиятини талаб ?илади. Бундан, ме?натни мухофаза ?илиш вазифаларини ечмасдан туриб ю?ори ишлаб чи?ариш маданиятига эришиш ва капитал мабла?ларни камайтириш мумкин эмаслиги келиб чи?ади.

Ю?оридагиларни инобатга олиб, пахта тозалаш корхоналари технологик жараёнлари ва ускуналари хавфсизлиги, электр ?урилмаларидан хавфсиз фойдаланиш, экологик хавфсизликни таъминлаш масалалари кучайтириб ёритилган, пахта тозалаш корхоналарининг и?тисодий хавфсизлигини таъминлаш муаммоси илк бор илмий асосланган ну?таи назардан келтирилган "Пахта-тy?имачилик кластерлари пахта тозалаш корхоналарида ме?натни мухофаза ?илиш" y?ув ?yлланмасининг яратилиши ва чоп этилиши, бизнинг фикримизча, yз ва?тида бyлган ва замонавий талабларга жавоб беради.

Ў?ув ?yлланмасида: ме?натни мухофаза ?илишнинг умумий, ?у?у?ий ва ташкилий масалалари; ишлаб чи?ариш му?ити но?улай омиллари ва уларнинг таъсиридан ?имоялаш; пахта тозалаш корхоналари жараёнлари ва уларга ?yйиладиган хавфсизлик талаблари; пахтани ?айта ишлаш ускуналари, хавфсизлик воситалари ва иш жойларини ташкиллаштиришга умумий хавфсизлик талаблари;  ишлаб чи?аришда микрои?лим; иш жойларига ?yйиладиган ме?нат гигиенаси талаблари ва иш yринларини аттестациялаш; ишлаб чи?ариш цехлари, бино ва иншоотларига ?yйиладиган санитария-гигиена талаблари;  корхоналарда ме?нат хавфсизлиги ва шароитларини ба?олаш, етарли таваккал концепцияси; пахта тозалаш корхоналарида электр хавфсизлигини таъминлаш; корхоналарда электр хyжалиги ишларини хавфсиз бажарилишини ташкиллаштириш; пахта тозалаш корхоналарида экология хавфсизлигини, и?тисодий хавфсизликни, ён?ин хавфсизлигини таъминлаш; ишлаб чи?аришда содир бyлган бахтсиз ?одисаларни текшириш; бахтсиз ?одисалар туфайли жабрланганларга шифокор келгунча дастлабки ёрдам кyрсатиш;  пахта тозалаш корхоналари ишловчиларини жамоа ва шахсий ?имоя воситалари билан таъминлаш; ме?нат хавфсизлигини психофизиологик ва эргономик асослари ?амда ме?натни мухофаза ?илишнинг кyпчиллик бош?а саволлари ёритилган.

?yлланма корхоналар рахбарлари, мутахассислари, турли касб ишчилари ?амда олий ва yрта махсус таълим y?ув юртлари талабалари учун мyжалланган бyлиб, муаллифнинг пахта тозалаш саноати со?асидаги илмий ишлари ?амда ме?нат фаолияти тажрибаси асосида яратилди.

Муаллиф, 1994- йилда уни Тошкент вилояти «Пахтасаноат» бирлашмасига ишга ?абул ?илиб саноатга ишлашга тайёрлашни ташкиллаштирган бирлашма раиси Ра?им А?медович Бyриевни, 1995-йилда Эр?ул Зикриёев ра?барлик ?илаётган «Ўздавпахтасаноатсотиш» уюшмасининг ме?натни мухофаза ?илиш бyлимига бош мутахассис лавозимига ишга олиб устозлик ?илган ?одир Орзи?улович Яр?уловни миннатдорчилик билан эслаб yтишни yз бурчи, y?иллари Музаффар ва Равшанларнинг китобни яратилишидаги беминнат хизматларини таъкидлаш жоиз деб ?исоблайди.

Ушбу y?ув ?yлланма тy?рисидаги тан?идий муло?азалар, мутахассислар фикрлари муаллиф томонидан миннатдорчилик билан ?абул ?илинади ва ?yлланмани янада жонли ?амда таъсирчанлигини ошириб уни такомиллаштиришда фойдаланилади.




1. МЕ?НАТНИ МУХОФАЗА ?ИЛИШНИНГ УМУМИЙ МАСАЛАЛАРИ





1.1. Ме?натни мухофаза ?илиш бyйича асосий тушунчалар ва таърифлар


Ме?натни мухофаза ?илиш – бу тегишли ?онун ва меъёрий ?ужжатларга биноан амал ?илувчи, инсоннинг ме?нат жараёнидаги хавфсизлиги, си?ат саломатлиги ва иш ?обилияти са?ланишини таъминлашга ?аратилган ижтимоий-и?тисодий, ташкилий, техникавий, санитария-гигиена, даволаш-профилактика ва реабилитация ?илиш тадбирлари ва воситалари тизимидир.

Техника хавфсизлиги – ташкилий, техник тадбирлар ва воситалар тизими бyлиб, жаро?атланишга олиб келувчи ишлаб чи?ариш омилларининг ишловчиларга таъсирини бартараф ?илишга йyналтирилган.

Ишлаб чи?ариш санитарияси – ташкилий тадбирлар ва техник воситалар тизими бyлиб, ишловчиларга зарарли ишлаб чи?ариш омиллари таъсирини камайтириш ёки уларни олдини олишга йyналтирилган.

Ме?нат гигиенаси – профилактик медицина сифатида тавсифланади, ме?нат шароитларини ва ме?нат характерини yрганувчи, уларни со?ли??а ва инсонни функционал ?олатига таъсирини ва ишлаб чи?ариш му?ити ва ме?нат жараёнларини зарарли ва хавфли омилларини ишловчиларга таъсирини олдини олишга йyналтирилган илмий асослар ва амалий чораларни ишлаб чи?ади.

Электр хавфсизлиги – электр токи, электр ёйи, электр магнит майдони ва статик электрнинг хавфли ва зарарли таъсиридан ишловчининг ?имояланиш ?олатини билдиради.

Ён?ин хавфсизлиги – шахсни, мол-мулкни, жамиятни, давлатни ён?инлардан ?имояланиш ?олати. Ён?ин хавфсизлиги Ме?нат вазирлиги ваколатига кирмайди. Бу ФВВ (фав?улодда вазиятлар вазирлиги) со?асидир. ФВВ бу со?адаги ишларни меъёрлаштиради, назорат ?илади ва текширади.

?аёт фаолиятини хавфсизлиги – инсонни техносфера билан комфорт ва хавфсиз узвий бо?ли?ликдаги ?аракати тy?рисидаги фан.

Ме?нат хавфсизлигини бош?ариш – ме?натни хавфсиз ва зарарсиз шароитларини яратиш мажмуи вазифалари ва ме?натни му?офаза ?илиш со?асидаги ?онуний норматив ?ужжатларни ?yллаш асосида, хавфсизликни таъминлаш, жаро?атланиш, авариялар, касбий касалланишларни камайтириш ва ме?нат шароитларини яхшилаш ишларини ташкиллаштириш.

Касбий тавакалчилик – ишлаб чи?аришнинг зарарли ва хавфли омиллари таъсири натижасида, ме?нат шартномаси бyйича ишловчини yз мажбуриятларини бажариш чо?ида ёки ме?нат кодекси томонидан yрнатилган ёхуд бош?а ?олларда со?ли??а зарар келтириш э?тимоли. Касбий таваккалчиликларни бош?ариш – yз ичига касбий таваккалчиликлар даражасини ани?лаш, ба?олаш ва камайтириш бyйича комплекс чораларни ?амраб олган узвий бо?ланган тадбирлар мажмуини олади. Касбий таваккалчиликларни бош?ариш тy?рисидаги Низом, ме?нат со?асида давлат сиёсатини олиб борувчи ва шу со?адаги меёрий-?у?у?ий ?ужжатларни мувофи?лаштириб борувчи Ме?нат вазирлиги билан ме?нат со?асидаги ижтимоий-ме?нат ?илишни ма?буллаштириш бyйича уч томонлами комиссиянинг хулосасини инобатга олган ?олда, ?укуматни бажарувчи органи томонидан тасди?ланади.

Ме?натни му?офаза ?илиш со?асида ?yлланиладиган асосий атамаларни келтирамиз.

Саноат хавфсизлиги (Ме?натни му?офаза ?илиш yз ичига саноат хавфсизлигини олмайди) – шахс ва жамиятни хавфли ишлаб чи?ариш объектларидаги авариялар ва уларни о?ибатларидан ?аётий му?им манфаатларини ?имояланганлик ?олати.

Ме?нат шароитлари – ишловчини ишлаш ?обилияти ва саломатлигига таъсир этувчи ишлаб чи?ариш му?ити ва ме?нат жараёнининг омиллари тyплами.

Ишловчи (ходим) – иш берувчи билан ме?нат муносабатларига кирган жисмоний шахс.

Иш берувчи – ташкилот рахбари (?у?у?ий шахс) номидан иш юритадиган (нотариус далолатномаси бyйича расмийлаштирилган) ёхуд ишловчи ме?нат муносабатларида бyладиган жисмоний шахс.

Ташкилот – корхона, муассаса ёки мулк шакли ва бyйсинишидан ?атъий назар бош?а ?у?у?ий шахс.

Зарарли ишлаб чи?ариш омили – таъсири ишловчини касал бyлишига олиб келувчи ишлаб чи?ариш омили.

Хавфли ишлаб чи?ариш омили – таъсири ишловчини жаро?атланишига олиб келувчи ишлаб чи?ариш омили.

Иш жойи (yрни) – ишловчи туриши керак бyладиган жой ёки иши туфайли бориб турадиган жой ва бевосита ёки билвосита иш берувчининг назорати остида турадиган жой.

Иш зонаси – пол сиртидан 2 метргача баландликда жойлашган фазовий ?удуд ёки ишловчиларни ме?нат фаолияти жараёнида ва?тинчалик ва доимий келиб турадиган майдонча шаклидаги иш жойи.

Ишловчиларни шахсий ва жамоавий ?имояловчи воситалари – ишловчиларга зарарли ёки хавфли ишлаб чи?ариш омиллари таъсирини камайтириш ёки бартараф этиш ?амда уларни ифлосланишдан ?имоялаш учун фойдаланиладиган техник воситалар тyплами.

Ишлаб чи?ариш фаолияти – ресурсларни тайёр ма?сулотларга айлантириш учун, турли хил хом-ашё, ?урилиш, турли-туман хизматларни бажаришни yз ичига олган, ме?нат ?уролларини ?yллаб одамларни бажарадиган ?аракатлари тyплами.

Авария – иншоотлар, ускуналар, техник ?урилмаларни синиши, одамларни со?ли?и ва ?аётини хавф остида ?олдириши мумкин бyлган назоратсиз портлаш ва хавфли моддаларни чи?ариб ташланиши.

Авария ?олати – ишловчиларни жаро?атланишга, деталларни синишига ва бузилишига олиб келиши мумкин бyлган ён?ин ва моддий бойликларни ?имоясизлигини таъминловчи ?олат.

Хавфсизлик – бу шундай ?олатки, бунда персоналнинг со?ли?и ва хавфсизлигига тавакалчилик етарли даражада бyлади.

Ишлаб чи?ариш ускунасининг хавфсизлиги – меёрий ?ужжатлар билан yрнатилган, ишлаб чи?ариш ускуналарининг монтаж (демонтаж) ва фойдаланиш жараёнларида ме?нат хавфсизлиги талабларига мос бyлиш хоссаси.

Ме?нат хавфсизлиги – ишловчиларга ишлаб чи?аришнинг зарарли ва хавфли омиллари таъсир кyрсатмайдиган ме?нат шароитлари.

Ишлаб чи?аришдаги бахтсиз ?одиса – ишловчи томонидан yз ме?нат мажбуриятларини ёки иш берувчининг топшири?ини бажараётганда ишлаб чи?аришнинг хавфли ёки зарарли омилининг таъсири натижасида содир бyлган ?одиса.

Ме?нат хавфсизлиги шароитлари – ме?нат шароитларининг ?олати, бунда ишловчига ишлаб чи?аришни зарарли ва хавфли омиллари таъсирлари бyлмайди, ёхуд уларни таъсир этиш даражаси yрнатилган меъёрий даражадан анча паст бyлади.

Ме?нат хавфсизлиги талаблари – бажарилиши ишловчиларни хавфсизлигини таъминлайдиган ?онунчилик ?ужжатлари, норматив-техник ?ужжатлар, ?оидалар ва йyри?номаларда yрнатилган талаблар.




1.2. Ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?онунчилик


Ме?нат ва ме?натни мухофаза ?илиш ?онунлари асосини конституцияга асосланган ме?нат кодекси, ме?натни мухофаза ?илиш тy?рисидаги ?онун ва ?укумат ?арорлари ташкил ?илади. Буларда ме?наткашларнинг ?аёти ва со?лигини ?имоя ?илиш давлатнинг ижтимоий-и?тисодий сиёсатининг таркибий ?исми ва и?тисодий исло?атларни амалга оширишнинг му?им омили ?исобланади.

Ўзбекистон республикасининг 2023 йил 30 апрелда yтказилган референдумда ?абул ?илган конституциясида: Ўзбекистон хал?и инсон, унинг ?аёти, эркинлиги, шаъни ва ?адр-?иммати олий ?адрият ?исобланадиган инсонпарвар демократик давлатни барпо этиш, республика фу?ароларининг муносиб ?аёт кечиришларини таъминлашга интилиб мазкур конституцияни ?абул ?илганликлари (му?аддима); ?ар ким муносиб ме?нат ?илиш, касб ва фаолият турини эркин танлаш, хавфсизлик ва гигиена талабларига жавоб берадиган ?улай ме?нат шароитларида ишлаш, ме?нати учун ?еч ?андай камситишларсиз ?амда ме?натга ?а? тyлашнинг белгиланган энг кам ми?доридан кам бyлмаган тарзда адолатли ?а? олиш, шунингдек ишсизликдан ?онунда белгиланган тартибда ?имояланиш (42-модда); ?ар ким ?ариганда, ме?нат лаё?атини йy?отганда, бо?увчисидан ма?рум бyлганда ижтимоий таъминот олиш (46-модда); ?ар ким со?ли?ини са?лаш ва малакали тиббий хизматдан фойдаланиш (48-модда), бепул умумий таълим олиш давлат томонидан кафолатланганлиги ва ?ар ким таълим олиш (50-модда) ?у?у?ига эгалиги, шунингдек хотин-?излар ва эркаклар тенг ?у?у?га эгалиги (58-модда) келтирилган.

«Ме?натни мухофаза ?илиш» тушунчаси ишловчиларни ме?нат фаолияти жараёнида ?аёти ва со?ли?ини са?лаш тизимини фаолият юритишини асосий йyналишларини акс эттиради. Бу тизим ?у?у?ий, ижтимоий-и?тисодий, ташкилий-техникавий, санитария-гигиена, даволаш-профилактика, реабилитация ?илиш ва ишловчиларга, уларни ме?нат жараёнида ?аёти ва со?ли?ини са?лаш талабларига жавоб берадиган, ме?нат шароитларини яратишга йyналтирилган бош?а тадбирларни ?ам yз ичига олади. Шунинг учун «Ме?натни мухофаза ?илиш» тушунчасини техника хавфсизлиги ва ме?нат гигиенаси билан алмаштириш мумкин эмас, улар ме?натни мухофаза ?илишни таркибига кирувчи элементлар бyлади. Бундан, ме?натни мухофаза ?илиш бу тизим, ме?нат шароитлари, техника хавфсизлиги, ишлаб чи?ариш санитарияси ва ш.y. -лар унинг таркибий ?исмлари эканлиги келиб чи?ади.

Бундан кейин ажратиш учун, матнда Ўзбекистон республикаси ме?нат кодексининг (29.10.2022 й.) ме?натни мухофаза ?илиш со?асидаги моддалари уч хонали сонлар билан белгиланганлигини, Ўзбекистон республикасининг ме?натни мухофаза ?илиш тy?рисидаги ?онуни (23.09.2016 й.) моддалари эса бир ёки икки хонали сонлар белгиланганлигини эслатиб yтамиз.

Ўзбекистон республикасининг янги та?рирдаги ме?натни му?офаза ?илиш тy?рисидаги ?онунининг ма?сади (1-модда) ме?натни му?офаза ?илиш со?асидаги муносабатларни тартибга солишдан иборат, унда назарда тутилган нормалар, барча хyжалик субъектлари учун риоя ?илиниши шарт бyлган, ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ишловчиларни ?у?у? ва кафолатларини ?онуний yрнатади ва республиканинг барча ?удудлари корхоналарида иш берувчилар ва ишловчилар орасида ме?натни мухофаза ?илиш со?асидаги муносабатларни мувофи?лаштиришни ягона тартибини таъминлайди.

?онуннинг 5-моддасида ишлаб чи?аришда ёки бош?а фаолият со?асида банд бyлган одамларнинг ?аёти ва со?лигини са?лаш ишлаб чи?ариш натижаларига нисбатан устиворлигидан келиб чи?иб давлат ва ижрочи ?окимият органларининг фаолият йyналишлари ани?ланилган бyлса, 6…11- модаларида Ўзбекистон республикасида ме?натни му?офаза ?илишни давлат томонидан бош?арилиши вазирлар ма?камаси, ме?нат вазирлиги, со?ли?ни са?лаш вазирлиги, давлат ва хyжалик бош?аруви органлари, ма?аллий давлат ?окимияти органлари ва бош?а давлат томонидан ваколат берилган органлар томонидан амалга оширилиши ?амда уларнинг кyпчиллигини ме?натни му?офаза ?илиш со?асидаги ваколатлари келтирилган.

Ишлаб чи?ариш фаолиятини амалга оширувчи, ходимларининг сони эллик ва ундан орти? бyлган ?ар бир корхонада ме?натни му?офаза ?илиш хизмати ташкил этилиши ёки ме?натни му?офаза ?илиш бyйича мутахассис лавозими жорий этилиши, шунингдек элликта ва ундан орти? транспорт воситаси мавжуд бyлган ташкилотда йyл ?аракати хавфсизлиги хизмати ?ам ташкил этилиши ёки йyл ?аракати хавфсизлиги бyйича мутахассис лавозими жорий этилиши ?онунлаштирилган (12-модда).

Ме?натни му?офаза ?илиш хизмати ва йyл ?аракати хавфсизлиги хизмати ташкилотнинг муста?ил таркибий бyлинмалари бyлиб, улар бевосита ташкилот ра?барига бyйсинишлари ?амда ме?натни му?офаза ?илиш хизматининг вазифалари ме?натни му?офаза ?илиш со?асидаги хизматлар бозорининг профессионал иштирокчилари томонидан (13-модда) шартнома асосида амалга оширилиши ?ам мумкинлиги таъкидланган.

Ме?натни мухофаза ?илишни давлат томонидан бош?арилиши доирасида ?онун билан вазирликлар, концернлар ва бош?а корхоналар бирлашмаларида ?ам мажбурий тартибда ме?натни мухофаза ?илиш хизмати тузилиши ?онуний yрнатилган. Агар бундай хизматлар тузилмаса, буни ?онунчилик талаблари бузилиши деб эътироф этилади.

Ме?натни мухофаза ?илишга доир талаблар (352-модда) ме?нат фаолияти жараёнида ходимнинг ?аёти ва со?ли?ини са?лашга ?аратилган ?оидаларни, тартиб-таомилларни ва мезонларни белгилайди.

Иш берувчилар хавфсизлик ва гигиена талабларига жавоб берадиган ме?нат шароитларини таъминлаши, ходимларнинг шахсий ва жамоавий ?имоя воситалари ме?натни мухофаза ?илишга доир талабларга мос келиши ?амда мувофи?лик сертификатига эга бyлиши шарт.

Иш берувчи ме?натни мухофаза ?илишга зарур мабла?лар ажратади ва ме?натни мухофаза ?илиш фондини ташкил этишга ?а?ли (353-модда). Бу мабла?лар ва материалларни бош?а ма?садларга сарфлаш та?и?ланади.

Ўзбекистон Республикаси ?онунларига кyра (359- модда, 23-модда) хавфсиз шароитларни таъминлаш ва ме?натни му?офаза ?илиш бyйича мажбуриятлар иш берувчининг, ани?ро?и – корхонанинг биринчи шахси (ра?бари) зиммасига юкланади.

?ар бир ишловчи ?уйидагиларга риоя ?илишга мажбур (355- модда, 22-модда):

ме?натни му?офаза ?илиш талабларига риоя ?илиши;

жамоа ва шахсий ?имоя воситаларидан тy?ри фойдаланиши;

ишларни бажаришни хавфсиз методлари ва усулларидан y?итилиши, ме?натни му?офаза ?илиш бyйича йyл-йyри? олиши;

дастлабки ва даврий тиббий кyриклардан мажбурий yтиши.

Мажбуриятлардан таш?ари, ?ар бир ишловчи Ўзбекистон Республикаси ?онунчилигида белгиланган ?у?у?лар ва кафолатларга, хавфсиз ва со?лом ме?нат шароитларида ишлаш ?у?у?ига эга. Ме?натни му?офаза ?илиш талабларига жавоб берадиган шароитларда ме?нат ?илишлари учун, ишловчиларга бериладиган ?у?у?ий кафолатларга ?уйидагилар киради:

давлат ишловчиларга ме?натни му?офаза ?илиш талабларига жавоб берадиган шароитда ме?нат ?илиш ?у?у?ини ?имоялашни кафолатлайди;

ме?нат шартномаси бyйича ме?нат шароитлари ме?натни му?офаза ?илиш талабларига жавоб бериши керак;

ишловчини айбисиз ме?натни му?офаза ?илиш талаблари бузилиши о?ибатида ишлар тyхтатиб ?yйилган ва?т учун ишловчига иш yрни ва yртача иш ?а?и са?ланади;

ме?нат мажбуриятларини бажараётганда ишловчини ?аёти ва со?ли?ига зарар етказилса кyрсатилган зарар амалдаги ?онунларга кyра ?опланади.

?онун билан иш yринларининг ме?нат шароитлари бyйича аттестацияси иш берувчи томонидан yтказилиши, yтказиш даврийлиги беш йилда камида бир марталиги (14-модда), ташкилотда ме?натни му?офаза ?илишни бош?ариш тизимининг аудити иш берувчининг ?арорига биноан, ме?натни му?офаза ?илиш со?асидаги хизматлар бозорининг профессионал иштирокчилари томонидан шартнома асосида амалга оширилиши (15-модда) белгиланган.

Ме?натни му?офаза ?илишга оид талабларга риоя этилиши устидан давлат назорати ва текшируви (28-модда) ?амда ме?нат шароитларининг давлат экспертизаси (29-модда) Ўзбекистон Республикаси Ме?нат вазирлигининг ме?нат бyйича давлат техник инспекторлари ?амда шу вазирликнинг ме?нат шароитлари бyйича давлат экспертлари томонидан амалга оширилиши ва уларга ме?нат хавфсизлиги талабларига жавоб бермайдиган ?амда ходимларнинг ?аёти ёки со?ли?ига хавф ту?дирадиган ташкилотларнинг фаолиятини ёки асбоб-ускуналардан фойдаланишни ?онун ?ужжатларида белгиланган тартибда тyхтатиб ?yйиш ?у?у?и берилган.

Ме?натни мухофаза ?илиш тy?рисидаги ?онунда (18-модда) келтирилиб ме?нат кодексида (363-модда) муста?камланган талабларга кyра, ме?нат шароитлари но?улай ишларда банд бyлган ходимлар белгиланган нормалар бyйича сут (шунга тенг бyлган бош?а ози?-ов?ат ма?сулотлари), даволаш-профилактика ози?-ов?ати, газланган тузли сув (исси? цехларда ишловчилар учун), махсус кийим-бош, махсус пойабзал ?амда бош?а шахсий ?имоя ва гигиена воситалари билан бепул таъминланиши, ходимларнинг шахсий ?имоя воситаларини олиш, са?лаш, ювиш, тозалаш, таъмирлаш, дезинфекция ?илиш ва зарарсизлантириш иш берувчининг мабла?лари ?исобидан амалга оширилиши yрнатилган.

Ўзбекистон республикасининг ме?нат кодексининг 364-моддаси билан, иш берувчи со?ли?и ?олатига кyра енгилро? ёки но?улай ишлаб чи?ариш омилларининг таъсиридан ?оли бyлган ишга yтказишга мухтож ходимни унинг розилиги билан, тиббий хулосага мувофи? ва?тинча ёки муддатини чекламаган ?олда, шундай ишга yтказиши шартлиги, ме?натда майиб бyлганлиги ёки иш билан бо?ли? ?олда со?ли?ига бош?ача тарзда шикаст етказилганлиги муносабати билан ва?тинча камро? ?а? тyланадиган ишга yтказилган ходимларга уларнин? со?ли?и шикастланганлиги учун жавобгар бyлган иш берувчи аввалги иш ?а?и билан янги ишда оладиган иш ?а?и yртасидаги фар?ни тyлаши ?онунлаштирилган.




1.3. Ме?натни мухофаза ?илиш со?асида ?у?у?ий ?удуд нормативлари


Ме?натни мухофаза ?илиш со?асида ?у?у?ий ?удуд узвий бо?ланган тyрт даражали ?у?у?ий нормативлардан: ягона, тармо?лараро; тармо?лар учун ва корхоналар нормативларидан ташкил топган.

Ягона ?у?у?ий нормативлар ме?натни мухофаза ?илиш со?асида давлатни устивор принципларини yрнатадиган асосий давлат ?ужжатларини: Ўзбекистон республикасининг конституцияси, ме?нат кодекси ва ме?натни мухофаза ?илиш ?онунини yз ичига олади.

Тармо?лараро ?у?у?ий нормативлар – ме?натни мухофаза ?илиш со?асидаги давлат ?ужжатлари бyлиб, уларда тармо? белгилари бyлмаганлиги учун, и?тисодиётнинг барча тармо?ларида ?yлланилади. Уларга электр хавфсизлиги ?оидалари, ?урилиш ва таъмирлаш ишларини хавфсиз бажариш ?оидалари, ме?нат хавфсизлиги тизимига киритилган ме?нат хавфсизлиги стандартлари тизими (МХСТ), айрим хавфли ва зарарли ишлаб чи?ариш омиллари билан ишлаш санитар ?оидалари ва нормалари (С?ваН) ва б.?. киради.

Тармо? ?у?у?ий нормативлари – мамлакатнинг у ёки бу и?тисодиёт тармо?и хусусиятларига мос хавфсизлик талабларини ани?лайди: кимё, металлургия, тy?имачилик ва саноатнинг бош?а турлари хавфсизлиги ?оидалари; пахта тозалаш саноати хавфсизлиги ?оидалари ва б. ?. Бу ?у?у?ий нормативлар фа?ат муайян и?тисодиёт тармо?ига мyлжалланган ва бош?а тармо?ларда юридик кучга эга бyлмайди.

Ме?натни му?офаза ?илишнинг тармо?лараро ?оидалари Ме?нат вазирлиги томонидан, ало?ида тармо? учун ?оидалар эса тегишли тармо? бош?арув органи томонидан та?дим этилиб Ме?нат вазирлиги томонидан тасди?ланилади. Ме?натни му?офаза ?илиш ?оидалари маълум муддат давомида фойдаланиш учун ёки чекланмаган муддатга тасди?ланади.




1.4. Ме?натни му?офаза ?илиш бyйича ?оидалар


Ме?натни му?офаза ?илиш бyйича ?оидалар – ме?натни му?офаза ?илиш бyйича талаблар yрнатадиган ва ишлаб чи?ариш жараёнларини лойи?алашда, ташкиллаштириш ва амалга оширишда, ало?ида иш турларини, ишлаб чи?ариш ускуналари, ?урилмалари, агрегатлари, машиналари, аппаратларидан фойдаланишда, шунингдек бошлан?ич материалларни, тайёр ма?сулотларни, моддаларни, ишлаб чи?ариш чи?индиларини ва б.?. ташишда, са?лашда, ?yллашда бажарилиши мажбурий бyлган меъёрий ?ужжатдир.

Ме?натни му?офаза ?илиш ?оидалари ме?нат хавфсизлиги стандартлари тизимини (МХСТ) ?аракатда бyлишини инкор этмайди, ?амда ?уйидагиларга ?урилиш ва санитар меъёрлари ва ?оидалари, шунингдек Ўзбекистон республикаси назорат органлари билан тасди?ланган ?оидалар, хавфсизлик меъёрлари ва ?ужжатларга зид бyлмаслиги керак.




1.5. Ме?натни му?офаза ?илиш бyйича корхоналар нормативлари


Корхоналар нормативлари – фа?ат шу корхонада амалда бyлган ме?натни мухофаза ?илиш бyйича норматив ?ужжатлар (буйру?лар, ?арорлар, ме?натни мухофаза ?илиш бyйича йyри?номалар) ни yз ичига олади.

Битта ?у?у?ий ?удудга киритилган нормативларнинг ?ар бири бир хил ?у?у?ий кучга эга, яъни корхонани иш жойини ме?натни мухофаза ?илиш бyйича йyри?номасидаги ме?нат хавфсизлиги талабларини бажарилиши ишловчилар ва иш берувчилар учун Ўзбекистон республикаси конституцияси моддалари ёки тармо? ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?оидалари талабларини бажариш билан бирдай мажбурийдир. ?у?у?ий ?удудга кирган ?ар бир норматив ?ужжат талабларини бузилганлиги учун бирдай жавобгарлик шакли назарда тутилади.

Давлат ва тегишли ижрочи органларни ?у?у?ий норматив ?ужжатлари асосида, корхоналар ме?натни мухофаза ?илиш бyйича корхоналар стандартларини, ишловчилар касблари ва ало?ида иш турлари учун ме?натни мухофаза ?илиш бyйича йyри?номалар ишлаб чи?адилар ва тасди?лайдилар.

Касаба уюшмалари ?yмиталарининг ёки ишловчиларнинг бош?а вакиллик органлари ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?у?у?ий норматив ?ужжатларни ишлаб чи?иш ва келишишда иштирок этиш ?у?у?ига эгадирлар.

Амалдаги ме?нат хавфсизлиги стандартлари тизими ме?нат хавфсизлигини стандартлаштириш масалаларини ечишга ва ме?нат хавфсизлиги талабларини стандартлар ва техник шартларга киритишга мyлжалланган.

Ўз таркиби бyйича ме?нат хавфсизлиги стандартлари тизими (МХСТ- ГОСТлар) бешта тизим ости стандартларидан тузилган, уларга: 12.0; 12.1; 12.2; 12.3; 12.4 тартиб ра?амлари та?дим этилган.

Ташкилий-методик стандартлар (12.0). Бу стандартлар ме?нат хавфсизлигини ба?олаш методларини, хавфли ва зарарли омилларнинг синфланишини, ме?нат хавфсизлиги со?асида ма?садлар, масалалар ва тузилишларни yрнатади.

Хавфли ва зарарли ишлаб чи?ариш турлари бyйича нормалар ва талаблар стандартлари (12.1). Бу стандартлар кyриниш, таъсир тавсифи, ?ийматни рухсатли чегараси ва назорат методларига ?амда зарарли моддалар билан ишлашда хавфсизлик талабларини yрнатади. Улар яна, ён?ин- ва портлаш хавфсизлиги, электр хавфсизлиги, радиация, титраш ва биология хавфсизлиги, шунингдек шов?индан, инфра- ва ультратовушдан, электр магнити майдонидан, зарарли моддалардан ?имояланиш талаблари, ёру?ликка ва му?ит ?авосига талабларни yрнатади.

Ишлаб чи?ариш ускуналари хавфсизлигига талаблар (12.2). Уларда бутунлай ускунани конструкциясига ва унинг ало?ида компонентларига, шунингдек хавфсизлик талаблари бажарилишини назорат ?илиш методларига талаблар yрнатилган.

Ишлаб чи?ариш жараёнлари хавфсизлигига талаблар стандартлари (12.3). Уларга ускуналарни жойлаштириш ва иш жойларини ташкиллаштириш, технология ускуналарини ишлаш тартиблари, иш жойлари ва ме?нат тартиби, бош?арув системаларига талаблар ?амда хавфсизлик талаблари бажарилишини назорат ?илиш киритилган.

Ишловчиларни ?имоя воситаларига талаблар стандартлари (12.4). Бу стандартлар ?имоя воситаларини синфлайди ва ало?ида синфлар ва ?имоя ?урилмалари турларини фойдаланиш, конструкцияси ва гигиенаси кyрсаткичларига, шунингдек уларнинг ёрдамчи ускуналари, ?имояловчи ва са?ловчи чегараловчилари, тyс?ичлагичлари, сигналлаштиргичлари, ишончлилик ва муста?камлигига, ?yллар, бошни, нафас олиш ва эшитиш органлари ?имоя воситаларига ва б.?. га талабларни киритиб назорат ва ?имояни ба?олаш методларини yрнатади.

Ме?натни мухофаза ?илишнинг техник ва санитар нормалари ?амда ме?нат хавфсизлиги стандартлари тизими талаблари ало?ида ишлар ва ишлаб чи?ариш жараёнлари учун «Нормалар ва ?оидалар» ор?али хал? хyжалиги тармо?ларига тадби? ?илинади.

Ме?натни му?офаза ?илиш бyйича давлат томонидан ?yйиладиган меъёрий талабларга биноан, ме?натни му?офаза ?илишдан меъёрий ?ужжатлар, ?оидалар ва йyри?номаларни ишлаб чи?иш тартиби, келишуви, тасди?ланиши, ?исобга олиниши, чоп этилиши, тар?атилиши, ме?натни му?офаза ?илиш ?оидалари ва йyри?номаларни бекор килиниши, уларни тузилишига ?yйиладиган талаблар, мазмуни, расмийлаштирилиши ва белгиланиши, уларни текшириш тартиби, кyриб чи?илиши ва улар билан корхоналарни таъминланиши ?амда уларга риоя этилишини назорат ?илиш ва текшириб туриш тартиби yрнатилган.




1.6. Ме?натни му?офаза ?илиш бyйича йyри?номалар


Ме?натни му?офаза ?илиш бyйича йyри?нома – ишлаб чи?ариш участкаларида, корхонани ?удудида, ?урилиш майдончаларида ва бош?а ишларни бажаришда ва хизматлар кyрсатишда ме?натни му?офаза ?илиш талаблари yрнатиладиган меъёрий ?ужжатдир.

Ме?натни му?офаза ?илиш йyри?номалари намунавий (тармо?ники ёки тармо?лараро) ва корхоналар ишловчилари учун бyлади (ало?ида лавозимлар, касблар ва иш турлари учун).

Намунавий йyри?номалар хyжалик юритувчи органлар томонидан, тегишли касаба уюшмалари билан келишилиб, тасди?ланилади.

Тармо?да намунавий йyри?нома сифатида бош?а тармо?ни намунавий йyри?номаси ?ам ?абул ?илиниши мумкин, бунда шу йyри?номани тасди?лаган хyжалик юритиш органи билан келишиш керак бyлади.

Ме?натни му?офаза ?илиш бyйича йyри?номалар лавозимлар бyйича (Бош?арув раиси, бош мухандис, бош бухгалтер ва ?.к.), ало?ида касблар бyйича (электрпайвандчи, электромонтёр, лаборантлар, чилангарлар ва ?.к.), ало?ида ишлар учун (баландликда ишлайдиган ишчилар учун, таъмирлаш ишлари, тажриба-синов ишларини yтказиш ва ?.к.) ишлаб чи?илади. Ме?натни му?офаза ?илиш йyри?номаларини штат жадвалига биноан ишлаб чи?иш ма?садга мувофи? бyлади.

Ишловчилар учун намунавий йyри?номалар ?уйидаги бyлимлардан иборат бyлади:

умумий хавфсизлик талаблари;

ишни бошлашдан олдинги хавфсизлик талаблари;

ишни бажаришда хавфсизлик талаблари;

авария ?олатларда хавфсизлик талаблари;

иш бажарилгандан кейин хавфсизлик талаблари.

Керак бyлганда йyри?номаларга янги, ?yшимча бyлимлар киритилади.

Киритилаётган янги ишлаб чи?ариш корхоналари ишловчилари учун ва?тинчалик йyри?номалар ишлаб чи?илишига рухсат берилади. Ва?тинчалик йyри?номалар те?нологик жараёнларни хавфсиз бажарилишини ва ускуналарни хавфсиз ишлатилишини таъминлаши керак.

Барча лавозимли шахслар учун йyри?номалар, тегишли касаба уюшмалари ва ме?натни мухофаза ?илиш хизмати, керак бyлганда бош?а хизматлар билан келишилиб, корхона ра?бари томонидан тасди?ланилади.

Йyри?номалардан ишга ?абул ?илинаётган барча ишловчиларга кириш йyл-йyри?ини, иш жойидаги дастлабки ва кейинчалик ?ар чоракда yтказиладиган даврий йyл-йyри?ларини, ме?нат ?илиш хусусиятлари yзгарганда навбатдан таш?ари ?амда бевосита мутахассислик бyйича мажбуриятлар билан бо?ланмаган бир маротабалик ишларни бажаришда (юклаш, тушириш, ?удудларни тозалаш, наряд – рухсат расмийлаштирилиши керак бyлган ишларни бажариш ва ?.к.) yтказиладиган ма?садли йyл-йyри?ларни беришда фойдаланилади. Ишловчилар учун йyри?номалар дастлабки йyл-йyри? yтказишда, йyл-йyри? шахсий карточкасига ?yл ?yйдирилиб, ишловчиларга берилиши ёки иш жойлари, ёхуд участкаларда осиб ?yйилиши, ишловчилар фойдалана олиши мумкин бyлган жойда са?ланиши керак.

Йyри?номаларни ишловчилар томонидан yрганилишини иш берувчи таъминлайди.

Ишловчилар учун йyри?нома талабларини бажариш мажбурийдир.

Бу талабларни бажармаслик ме?нат интизомига риоя этмаслик даражасида тушунилади, ва тегишли чора кyрилади.

Персонал билан ме?натни му?офаза ?илиш бyйича ишлаш ишлаб чи?ариш фаолиятининг асосий йyналишларидан биридир. Ушбу фаолият хавфсизликни, ишончлиликни ва корхонани ишини самародорлигини таъминлайди, ва ?уйидаги асосий вазифаларни бажаришга:

ишга ?абул ?илинаётган шахсларни малакасини иш yрни тавсифига ва ишлаб чи?ариш шароитларига мослигини таъминлаш;

ишни муста?ил бошлашдан олдин ишловчиларда, шунингдек, махсус билимлар талаб ?илинадиган, тегишли назорат органларининг рухсати бyлиши лозим бyлган ишларни бажаришда ?ам, керакли билимлар ва тажриба орттирилишини таъминлаш;

ме?нат фаолияти жараёнида керакли билимлар ва малакани са?ланиши, ишлаб чи?ариш малакасини ривожлантириб борилиши;

ишлаб чи?ариш шароитлари yзгарганда билимларни ва малакани такомиллаштириш;

ишловчиларни ме?нат фаолияти жараёнида касбий билимлари ва малакасини доимий ва систематик равишда назорат ?илиш;

ишларни хавфсиз бажаришни ил?ор усулларини yрганиш ва ?yллаш, ме?натни му?офаза ?илиш бyйича ?оидалар, меъёрлар ва йyри?номаларни персонал томонидан риоя ?илинишини мажбурийлик ?иссида тарбиялашга йyналтирилган бyлади.




1.7. Корхоналарда ме?натни мухофаза ?илиш ва ме?нат хавфсизлигини таъминлашнинг стандартларини ишлаб чи?иш


Корхоналарда асосан ме?нат хавфсизлиги стандартлари тизимининг ташкилий-методик стандартлари ишлаб чи?илиб, ?уйидагилар стандартлаштириш объектлари бyлади: корхонада ме?нат хавфсизлигини таъминлаш ишларини ташкиллаштириш, режалаштириш ва ра?батлантириш тартиби; ишловчиларни ме?нат хавфсизлиги бyйича y?итишни ва йyл-йури? беришни ташкиллаштириш; хавфи ю?ори бyлган объектларни назорат ?илиш; ме?нат хавфсизлигини назоратини ташкиллаштириш; хавфи ю?ори даражада бyлган объектларга хизмат кyрсатувчи шахсларни аттестация ?илиш; корхона бyлинмалари ва хизматларида ме?нат хавфсизлигини таъминлаш бyйича ишларни ба?олаш методикаси; корхонада ишлаб чи?аришда олинган тан жаро?атланишлари ва касб касалликлари сабабларини тахлил ?илиш тартиби; корхонани конструкциявий ва технологик ?ужжатларига хавфсизлик талабларини киритиш тартиби; корхонада ён?ин хавфсизлигини таъминлаш ишларини ташкиллаштириш; ме?нат хавфсизлигини ба?олаш учун yлчашлар yтказиш тартиби ва методлари; МХСТ ни тадби? ?илиш ва унга риоя этиш назоратини ташкиллаштириш; ?имоя воситалари билан таъминлаш, ундан фойдаланиш ва са?лашда хизмат кyрсатиш талаблари ва бош?алар.

Ме?натни мухофаза ?илиш йyри?номаси маълум иш жойида муайян ишни бажараётган ишчига мyлжалланган бyлса, корхона стандартлари йyри?номалар ишлаб чи?увчи шахсларга йyналтирилган бyлади.

Корхонада ишлаб чи?илиши керак бyлган стандартлар рyйхати бош инженер тасди?лайдиган рyйхат асосида олиб борилади. Ишлаб чи?илиши керак бyлган стандартлар рyйхати асосида корхонада буйру? чи?арилади ва стандартларни тадби? этиш ташкилий-техник тадбирлари режаси тасди?ланади.

МХСТ-ни корхонани таркибий бyлинмалари ва хизматларида тадби? этилишини назоратини корхонани ме?натни мухофаза ?илиш хизмати олиб боради.

Корхоналарда ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?уйидаги ?ужжатлар:

ме?нат шароитларини яхшилаш ва ме?натни мухофаза ?илиш, санитар-со?ломлаштириш тадбирлари бyлими бyлган жамоа шартномаси;

иш жойларини аттестациялаш ?аритаси;

ме?натни мухофаза ?илиш хизматининг чораклик иш режаси;

ишлаб чи?аришга стандартларни тадби? этиш далолатномалари;

ишчилар ва инженер-техник ходимларни ме?нат хавфсизлигидан y?итиш, йyл-йурик бериш ва билимларни текшириш дастурлари;

корхона ра?барлари ва инженер-техник ходимлар учун ме?натни му?офаза ?илиш бyйича лавозим мажбуриятлари;

корхонани барча касб ишловчилари учун ме?натни му?офаза ?илиш бyйича ма?аллий йyри?номалар ва бош?алар ишлаб чи?илади ва юритилади.




1.8. Ме?натни мухофаза ?илиш ?олатини назорат ?илиш


Ме?натни мухофаза ?илишнинг ?олати ва ишлаб чи?аришда хавфсизлик нормалари ва ?оидаларига риоя ?илиниши устидан давлат, тармо? ва жамоа назорати yрнатилган.

Ўзбекистонда ме?натни му?офаза ?илиш талаблари риоя ?илиниши устидан давлат текшируви ва назоратини, корхона маъмурияти фаолиятига бо?ли? бyлмаган, давлат органлари: Ме?нат вазирлиги ме?нат ?онунларини, ме?натни му?офаза ?илишни барча нормалари ва ?оидаларини бажарилишини назоратини олиб боради. Давлат санитар-эпидемиологик назоратини Со?ли?ни са?лаш вазирлиги органлари олиб боради. Бунда корхоналар томонидан санитар-гигиена ва санитар-эпидемияга ?арши нормалар ва ?оидаларни бажарилишини назорати олиб борилади. Энергетика вазирлиги ?ошидаги Давлат энергия назорати ускуналарни тy?ри yрнатиш ва электр ускуналардан тy?ри фойдаланиш устидан назорат олиб боради. Фав?улодда вазиятлар вазирлигининг ён?индан са?лаш бош?армаси бино-иншоотларни ?уриш, технология жараёнларини бажариш, технологик ускуналардан фойдаланишда ён?ин хавфсизлиги талабларига риоя этилишини текшириб, технологик жараёнларни бажаришда, шунингдек, ускуналар, бино ва иншоотлардан фойдаланишда ён?ин хавфсизлиги талабларини бажарилиши устидан назоратни олиб боради.

Ундан таш?ари республика прокуратураси, адлия вазирлиги ?амда то?-кон ва саноат назорати, йyл ?аракати хавфсизлиги давлат инспекциялари, табиатни мухофаза ?илиш ?yмиталари давлат назоратини олиб борадилар.

Тармо? назоратини тегишли вазирлик, уюшма, концерн, корпорация амалга оширади.

Жамоа назоратини (ме?натни мухофаза ?илиш ?онунларининг бажарилиши устидан) касаба уюшмалари, экологик хавсизликни таъминлаш ва санитар-со?ломлаштириш тадбирларини назоратини хал?аро «ЭКОСАН» жам?армаси олиб борадилар.

Ме?натни мухофаза ?илишнинг асосий вазифаси ?озирда мавжуд ва янгидан вужудга келаётган нохуш омилларни доимий равишда yрганиш, хавфсиз ва зарарсиз ме?нат ?илишни таъминлайдиган тадбирларни ишлаб чи?иш ва бажаришдан иборат.

Ме?натни му?офаза ?илиш талабларига риоя ?илмаган айбдор шахслар, шартномалар ва келишувларда, ме?нат шартномаларида назарда тутилган ме?натни му?офаза ?илиш бyйича мажбуриятларни бажармаганлар ёки ме?натни му?офаза ?илиш талабларини риоя ?илинишига масъул давлат назорат ва текширув органларига ?аршилик кyрсатганлар ?амда жамоа назоратини олиб борувчиларга тyс?инлик ?илганларга нисбатан интизомий, маъмурий, фу?аро-?у?у?ий ва жиноий жавобгарлик назарда тутилади.

Интизомий жавобгарликка хайфсан бериш, yртача ойлик иш ?а?ининг 30 фоизидан кyп бyлмаган ми?дорда жарима солиш, ишга маст ?олда, наркотик ёки за?арли моддалар истеъмол ?илган ?олда келганлиги учун ходимга ойлик иш ?а?ининг 50 фоизидан кyп бyлмаган ми?дорда жарима солиниши ва ишдан бyшатиш киради. ?ар бир хатти-?аракат учун фа?ат битта интизомий жазо берилади ва у амал ?илиб турган муддатда ходим ра?батлантирилмайди.

Маъмурий жавобгарлик, назорат органлари томонидан, лавозимли шахслар жаримага солиниб (тортилиб) амалга оширилади.

Ме?нат мажбуриятларини бажариш пайтида yз айби билан корхонага моддий зиён етказган ишловчиларга нисбатан моддий жавобгарлик чора-тадбирлари ?yлланилади.

Лавозимли шахсларнинг техника, ён?ин ва саноат санитарияси ?оидаларини бузганлиги учун жиноий жавобгарлигида жарима, ишдан бyшатиш ёки ахлок тузатиш ишлари ?амда бир йилдан беш йилгача озодликдан ма?рум ?илиш назарда тутилган.

Корхонада ме?нат тартиби иш берувчи ва ходимларнинг касаба уюшмаси ?yмитаси ёки бош?а вакиллик органи билан келишилиб тасди?лайдиган ички ме?нат тартиби ?оидалари билан билан белгиланади.

Пахта тозалаш корхоналари учун намунавий ички ме?нат тартиби ?оидаларида [16] ишчи ва хизматчиларни ишга ?абул ?илиш ?амда ишдан бyшатиш, ишчи ва хизматчиларнинг асосий ме?нат мажбуриятлари, иш берувчининг (унинг вакилининг) асосий мажбуриятлари, иш ва?ти ва унинг фойдаланилиши, ишдаги муваффа?иятлари учун ра?батлантириш, ме?нат интизомини бузганлик учун жавобгарлик ва бош?алар кyрсатилган.




1.9. Корхонада ме?нат хавфсизлигининг уч бос?ичли назоратини олиб бориш тартиби ва муддатлари


Ме?натни мухофаза ?илиш бyйича уч бос?ичли маъмурий жамоа назорати корхонанинг барча иш жойлари, участкалари, цехлари ва бош?а ?удудларида ме?нат шароитлари ва хавфсизлигининг ?олати ?амда барча хизматлар, мансабдор шахслар ва ишчилар томонидан ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?онунлар, ?оидалар йyри?номалар ва бош?а норматив-техник ?ужжатлар талабларига риоя этилишини назорат ?илишнинг асосий шаклидир. Пахта тозалаш корхоналарида ме?натни мухофаза ?илишнинг уч бос?ичли назоратининг биринчи бос?ичида корхонанинг барча бyлинмаларида ?ар куни иш жойларининг хавфсизлик ?олатини, ускуналар созлигини, ?имояловчи тyси?лар борлиги, тyс?ичлагичлар yрнатилганлиги ва уларнинг созлигини, шахсий ?имоя воситаларидан фойдаланилаётганлигини ва бош?аларни назорат ?илади. Ани?ланган камчилликлар махсус журналда ?айд ?илиниб, уларни бартараф этиш чоралари кyрилади.

Уч бос?ичли назоратнинг иккинчи бос?ичида цех бошли?и, тайёрлов маскани бошли?и, смена устаси, тегишли цех (тайёрлов маскани) касаба уюшмасининг ме?натни мухофаза ?илиш бyйича комиссиясининг раиси, ме?натни мухофаза ?илиш бyйича мухандис ва цех шифокори камида ойига икки марта цехда, тайёрлов масканида, ишлаб чи?ариш участкасида ме?натни мухофаза ?илиш ?олатини назоратини олиб боради. Иш жойларида ?амда бутунлай цехлар ва тайёрлов масканларида ани?ланган камчиликлар махсус журналда ?айд этилиб уларни бартараф этиш чоралари кyрилади.

Учинчи бос?ични корхона бош мухандиси, корхона касаба уюшмасининг раиси, корхона шифокори, ме?нат хавфсизлиги бyлимининг бошли?и, бош механик ва бош энергетик билан биргаликда ойида бир марта корхона цехлари, участкалари ва тайёрлов масканларида ме?натни мухофаза ?илиш ?олатини назорат ?илиб турадилар. Текширув натижалари корхона ра?бари ёки бош мухандиси ?узуридаги цех, участка ва тайёрлов масканлари бошли?ларини ишлаб чи?ариш бyйича йи?илишида му?окама ?илинади ?амда камчиликларни бартараф этиш, ме?нат шароитларини яхшилаш тадбирлари, уларни бажариш муддатлари ва бажарувчилари кyрсатилган буйру? билан расмийлаштирилади ва унинг амалий бажарилиши таъминланади.




1.10. Ме?натни му?офаза ?илишни и?тисодий аспектлари


Ме?нат шароитлари, ва шунингдек, жаро?атланиш, yлим ва касб касаллигига чалиниш нафа?ат ало?ида инсонлар ва уларнинг оилаларига, жамиятга, шу билан бирга муайян корхона, регион ва ?атто мамлакат и?тисодиётига ?ам таъсир ?илади. Хавфсиз ва со?лом ме?нат шароитларини яратишни ижобий и?тисодий натижаларига: ме?нат унумдорлигини ошиши; ме?нат ресурсларининг са?ланиши ва ишловчиларни касбий фаоллигини ошиши; ва шу икки кyрсаткични яхшиланиши эвазига миллий ма?сулотни кyпайиши киради.

Ме?нат унумдорлигини ошиши муддатидан олдин чарчаб ?олишни олди олинганлиги, кичик жаро?атланишлар камайганлиги ?амда жаро?атланишлар, умумий ва касб касалликларига чалинишлар камайганлиги натижасида ва?тинчалик ме?натга лаё?атсизлик ва ишда тyхтаб ?олиш ва?тлари камайганлиги эвазига содир бyлади.

Ме?нат ресурсларининг са?ланиши ишловчилар ?аёти давомийлигини ошиши, шунинг учун ме?нат стажи ва касб ма?оратининг ошиши, шунингдек, пенсионерлар ме?натидан уларга мос иш yринларида фойдаланиш билан бо?ланган.

Бундан таш?ари, зарарли шароитларда ишлаганлик учун имтиёз ва компенсация харажатлари (?ис?артирилган иш куни, ?yшимча татил, оширилган тариф ставкалари, имтиёзли пенсия, сут ва пархез ов?атларнинг текин берилиши) корхонанинг и?тисодий ?олатига таъсир этмай ?олмайди. Но?улай ме?нат шароитлари билан бо?ли? кадрлар ?yнимсизлиги ?ам харажатларнинг кyпайишига (янги ходимларни излаш, уларни y?итиш ва ишни бошлаш даврида камро? иш унумдорлигида ва кyпро? хатолар билан ишлашини инобатга олиб уларни ишга мослаштириш ва б.?.) олиб келади.

Мутахассисларнинг фикрича, Ўзбекистон Республикасида иш берувчиларни ме?нат шароитларини яхшилашга йyналтирувчи и?тисодий манфаатлантириш етарли даражада эмаслиги ва кам самаралилиги кейинги пайтларда зарарли ва хавфли ме?нат шароитли иш yринларини кyпайиб боришига олиб келмо?да.




1.11. Ишлаб чи?ариш маданияти ва унга эришиш йyллари


Ишлаб-чи?ариш маданияти ме?натга виждонан ёндошиш билан бошланади. Эркин яратувчанлик ме?натда инсонни дунё?араши таркиб топади, унинг истеъдоди ва имкониятлари ривожланади, тажриба ва билими кyпаяди. Агар ишлаб-чи?ариш маданиятини ошириш, ме?нат шароитларини яхшилаш ва ме?нат интизомини муста?камлашга йyналтирилган барча тадбирлар узликсиз равишда режа бyйича олиб борилса, ишлаб чи?ариш жаро?атининг камайиши ?онуний тус олади. Шартли равишда ушбу тадбирлар учта гуру?га бyлинади.

Биринчи гуру?га ишлаб чи?аришни самарадорлигини ошириш ва ишловчилар ме?натини ташкиллаштириш, иш жойларида тозалик ва тартибни назорат ?илиш, корхона ?удуди ва ишлаб чи?ариш биноларини кyкаламзорлаштириш, ёритгичларни рационал жойлаштириш, шов?инни ихоталаш ва табиий шамоллатиш ?урилмалари, механизмлар, ускуналар, хоналарни техник эстетика талаблари бyйича ранглаш, ме?нат ?онунларига ва ички ме?нат тартиби ?оидаларига риоя ?илиш тадбирлари киради.

Иккинчи гуру?га: серме?нат ва о?ир ишларни механизациялаштириш тадбирлари, жумладан, пахта ва пахта ма?сулотларини транспорт воситаларига юклаш, ташиш, пахтани ?арамлаш ва уни технологик о?имга ?айта ишлаш учун узатиш; технологик ускуналар ва ишлаб чи?ариш участкаларини ?амда вентиляция, аспирация ва чанг тутиш ?урилмалари, гидропресс ускуналари, сепаратор ва шу каби катта yлчамли ускуна ва машиналарни таъмирлаш ва техник хизмат кyрсатиш тадбирлари киради.

Учинчи гуру?га: технологияни такомиллаштириш, янги ишлаб чи?ариш ва маиший хизмат кyрсатиш хоналарини ?уриш ва реконструкция ?илиш, технологик жараёнларни комплекс механизациялаштириш ва автоматлаштириш, юк ортиш-тушириш ишларини ялпи механизациялаштириш, ишлаб чи?аришнинг самарадорлигини ошириш ?амда ишловчиларга ?улай ва хавфсиз ме?нат шароитларини яратиш ва бош?алар киради.




2. ИШЛАБ ЧИ?АРИШ МУ?ИТИ НО?УЛАЙ ОМИЛЛАРИ ВА УЛАРНИ ТАЪСИРИДАН ?ИМОЯЛАШ





2.1. Ишлаб чи?ариш му?ити но?улай омилларининг синфланиши


Ишлаб чи?ариш му?итининг но?улай омиллари табиий таъсири бyйича ?уйидаги гуру?ларга бyлинади: физикавий; кимёвий; биологик ва психофизиологик.

Ишлаб чи?аришнинг физикавий но?улай омиллари yз ичига ?уйидагиларни: ?аракатланаётган машиналар ва механизмлар; ишлаб чи?ариш ускунасининг ?yз?алувчан ?исмлари; силжитилаётган пахта хом-ашёси, пахта ма?сулотлари, материаллар; бузилаётган пахта ?арамлари; иш зонаси ?авосини ю?ори чангланганлиги ва газланганлиги; ускуналар, материаллар сиртларининг ю?ори ёки паст ?арорати; иш зонаси ?авосини ю?ори ёки паст ?арорати; иш жойида шов?инни ю?ори даражаси; титрашни ю?ори даражаси; инфратовуш тебранишларининг ю?ори даражаси; ультратовушни ю?ори даражаси; иш зонасида ю?ори ёки паст барометрик босим ва унинг тез yзгариши; ?авони ю?ори ёки пастки намлиги; ?авони ю?ори ёки пастки ?yз?алувчанлиги; иш зонасида ионлаштирувчи нурланишнинг ю?ори даражаси; одам танаси ор?али yтиб туташиши мумкин бyлган электр занжири кучланишининг ю?ори ?иймати; статик электрнинг ю?ори даражаси; электр магнити нурланишининг ю?ори даражаси; электр майдонини ю?ори кучланганлиги; магнит майдонини ю?ори кучланганлиги; табиий ёритишни етарли эмаслиги ёки йy?лиги; иш зонасини етарли ёритилмаганлиги; ёритишнинг ю?ори ёр?инлиги; тy?ри ва аксланган ялтираш; ёру?лик о?имининг ю?ори пульсацияланиши; ультрабинфша радиацияни ю?ори даражаси; инфра?изил радиацияни ю?ори даражаси; деталлар, асбоблар, ускуналар сиртларидаги yткир ?ирралар, ?адир-будирликлар; иш жойини ер (пол) сиртига нисбатан анча ю?орида жойлашганлиги ва вазнсизликни олади.

Кимёвий но?улай омилларга турли агрегат ?олатидаги yткир моддалар: дихлорэтан, ацетон, бензол ва бош?а эритувчилар; метан, корбонат ангидрид, ацетилен ва бош?а газлар; лаклар, буё?лар, эмаллар; дори воситалари ва бош?а кимёвий моддалар киради.

Ишлаб чи?ариш му?итининг кимёвий но?улай омиллари ?уйидагиларга бyлинади:

одам организмига таъсирини тавсифи бyйича – токсик, ?аштлантирувчи-?ижинтирувчи, сенсибилизация ?илувчи, канероген, мутаген, репродуктив (насл) фаолиятга таъсир этувчи;

одам организмига yтиш йyли бyйича – нафас олиш органлари ор?али; ош?озон-ичак йyли бyйича; тери ва кyзни шилли? ?авати бyйича.

Ишлаб чи?аришнинг биологик но?улай омиллари yз ичига биологик объектлар – патоген микрорганизмлар (бактериялар, вируслар, риккетсии, спирохети, одий ?yзи?орин) ва улар ?аёт-фаолиятининг ма?сулотларини олади.

Асаб-психик юкланганлик а?лий yта юкланганликка, тахлиллагичларни yта юкланганлиги, ме?натни монотонлиги, ?иссиётли yта юкланганликка бyлинади.




2.2. Ишлаб чи?аришнинг хавфли ва зарарли омиллари


Одамнинг ме?нат фаолияти ишлаб чи?ариш шароитларининг маълум му?итида кечади ва у гигиеник талабларга риоя ?илинмаганда одамни ишлаш ?обилияти ва со?ли?ига нома?бул таъсир кyрсатиши мумкин. Одамни ?аёти ва со?ли?ига нома?бул таъсир этадиган ?одиса, жараён ва нарсага хавф дейилади.

Маълум шароитларда ишловчига нома?бул таъсири жаро?атланишга ёки бош?а бехосдан со?ли?ни тез ёмонлашувига, ?атто yлимига олиб келувчи омил ишлаб чи?аришнинг хавфли омили, нома?бул таъсири касалланишга ёки иш ?обилиятини пасайишига ва (ёки) кейинги авлодлари со?ли?ига салбий таъсир yтказиши мумкин бyлган му?ит ва ме?нат жараёнининг омили эса ишлаб чи?аришнинг зарарли омили дейилади.

Хавфли ёки зарарли омилнинг таъсири о?ибатида содир бyлган ?одисага бахтсиз ?одиса, унинг о?ибатида одам организми терисини шикастланиши ва унинг функцияларини бузилишига жаро?ат дейилади.

Зарарли ме?нат шароитлари таъсири келтириб чи?арадиган касалланиш касбий касалланиш (касб касаллиги) дейилади. Касб касалликларига сурункали чанг бронхити, титраш касаллиги, yткир моддалар билан за?арланишлар ва б.?. киради.

Сонли тавсифига ва таъсирининг давомийлигига кyра ишлаб чи?аришнинг айрим зарарли омиллари хавфли бyлиб ?олиши мумкин. Хавфли ва зарарли омилларни мавжуд нисбатидан ва чегаравий рухсатли даражасидан келиб чи?иб ме?нат шароитлари зарарли ва хавфли омиллари даражаси бyйича тyртта синфга бyлинади: 1-синф – оптимал ме?нат шароитлари; 2-синф – рухсатли ме?нат шароитлари, функционал четланиш келтириб чи?аради, аммо регламентланган дам олишдан кейин организм нормал ?олатга ?айтади; 3-синф – зарарли ме?нат шароитлари, гигиена нормаларидан орти?, кейинги авлодларга но?улай таъсир этувчи ишлаб чи?аришнинг зарарли омиллари мавжудлиги билан тавсифланади. 3-синф ме?нат шароитлари зарарлиги бyйича тyрт даражага бyлинади:

?айтадиган функционал yзгаришлар келтириб чи?арадиган ва касалланиш ривожланиши таваккалини асословчи гигиеник нормалардан четланишларни тавсифлавчи ме?нат шароитлари;

хавфли ва зарарли омилларнинг шундай даражасидаги ме?нат шароитлари, улар тур?ун функционал бузилишлар келтириб чи?ариши, кyпчиллик ?олларда ва?тинчалик ме?нат ?обилиятини йy?отиш билан бyладиган касалланиш ?олатларнинг кyпайишига, умумий касалланиш частотасини ошишига, касбий патологиянинг бошлан?ич белгиларини пайдо бyлишига олиб келиши мумкин;

зарарли омилларнинг шундай даражаси билан тавсифланувчи ме?нат шароитлари, у ме?нат фаолияти даврида енгил шаклдаги касбий патологияни ривожланишига олиб келади, ме?нат ?обилиятини ва?тинчалик йy?отиш билан ю?ори даражадаги касалланишни келтириб чи?ариши мумкин;

касбий касалланишнинг кyрсатадиган шакли пайдо бyлиши мумкин бyлган ме?нат шароитлари, сурункали патологияни а?амиятли yсиши таъкидланади ва ме?нат ?обилиятини ва?тинчалик йy?отиш билан ю?ори даражадаги касалланиш кузатилади.

4-синф – хавфли (экстремал) ме?нат шароитлари, ишлаб чи?ариш омилларининг шундай даражаси билан тавсифланадиган, уларнинг таъсири иш сменаси (ёки унинг бир ?исми) мобайнида ?аёт учун хавф солади, yткир касб жаро?атини о?ир шаклини ю?ори таваккали вужудга келади.

Ишлаб чи?аришнинг зарарли ва хавфли омиллари орасида маълум бо?ланганлик кузатилади. Кyпчиллик ?олларда зарарли омилларнинг мавжудлиги хавфли омилларнинг пайдо бyлишига сабабчи бyлади. Масалан, ишлаб чи?ариш хонасининг yта намлиги ва ток yтказувчан чангларнинг (зарарли омиллар) мавжудлиги одамни электр токи (хавфли омил) билан жаро?атланиш хавфини кучайтиради.




2.3. Ишлаб чи?аришдаги жаро?атланишлар сабаблари ва хавфли зоналар


Пахта тозалаш корхоналари ишлаб чи?ариш жараёнларида тан жаро?атланиши олишлар ?уйидаги хавфли омиллар сабабли: пахта тозалаш корхоналари технологик ускуналарини ?аракатга келтирувчи электр токи ва электр?урилмалардан хавфсиз фойдаланиш ?оидаларига риоя ?илинмаганликдан; технологик машиналарни ?аракатланувчи ишчи органлари (шеткали, ?ози?ли, аррасимон тишли барабанлар, шнеклар, валчалар, аррали валлар ва б.?.) ва уларни ?аракатлантирувчи ?исмлари (валлар ва бириктирувчи муфталар, тишли, занжирли, тасмали, червякли узатмалар ва уларнинг деталлари- ?илдираклар, занжирлар, тасмалар, шкивлар, ва б.?.) хавфсизлиги таъминланмаганлигидан; пахта тозалаш корхоналарида ме?натни мухофаза ?илиш ?оидалари талаблари бузилганлигидан; 45 градусдан ю?ори ?ароратда ?издирилган сиртлар ва агрессив таъсир этувчи кимёвий моддалар (иш?орли ва кислотали аккумляторлар учун натрий ва калий иш?орлари ?амда сульфат кислотанинг ишлатилиши) билан ишлашда хавфсизлик ?оидаларига риоя ?илинмаганликдан; бехосдан ю?оридан нарсаларнинг тушишидан; суянчи?лар билан жи?озланмаган нарвонлардан фойдаланишдан ва бош?алардан содир бyлиши мумкин

Инсон саломатлиги ва ?аёти учун доимий ёки ва?ти-ва?ти билан хавф содир бyладиган ?удуд хавфли зона деб аталади. Пахта тозалаш заводларида хавфли зона: пахта ?арамидан 3—4 метр масофагача доимий хавфли зона мавжуд – пахта ?арами ?улаб кетиши мумкин; лентали транспортер остида, ?арам бузгич стреласининг иш зонаси остида, машиналар юритмалари я?инида ?ам хавфли зона бyлади; дориланган уру?лик чигитни ?опларга солиш жойида зарарли чанг чи??анлиги сабабли, хавфли зона ?осил бyлади.

Ва?ти-ва?ти билан содир бyладиган хавфли зонага гидропресс камераси олдида тола тойини итариб чи?аргич ?аракат ?иладиган зона ва иш камераси фартугини олганда жин ёки линтер олдида содир бyладиган хавфли зоналар киради.

Хавфли зона yз чегарасини yзгартириши мумкин: лентали транспортер фермасининг эгилиш бурчаги ва туриш жойига кyра, пахта ?арамининг баландлигига кyра хавфли зонанинг чегаралари yзгариши мумкин.




2.4. ?имояловчи ва са?ловчи воситаларнинг вазифалари ва турлари


?имояловчи ва са?ловчи воситалар одамни хавфли зонага тушиб ?олишини ?амда хавфли ва аварияли ?олат вужудга келишини бартараф этишга мyлжалланган бyлиб, ?ар ?андай ускунага хавфсиз хизмат кyрсатиш имконини беради. ?имояловчи ва са?ловчи воситаларга:

машинанинг ?аракатланувчан ёки тегиб кетиш хавфи бyлган ?исмларини ёпувчи, ю?ори ва паст ?ароратдан ?амда зарарли чанглар ва нурланишлар таъсиридан ишловчиларни жаро?атланиш ва зарарланишдан ?имояловчи чегараловчилар (ёпгичлар, тyс?ичлар);

механизмларни хавфсиз ишга туширувчи ва тyхтатувчи мосламалар (машина иш органларини зудлик билан тyхтатилишини таъминлаш учун электродвигателни электр занжирига тескари улаб айлантириш ?амда динамик тормозлаш усуллари ?yлланилади);

ускуналарнинг ю?орида жойлашган ?исми ва деталларига хавфсиз хизмат кyрсатилишини таъминлайдиган ?урилмалар (иш майдончалари, нарвонлар ва б.?.);

хавфли омил пайдо бyлганлигидан ого?лантирувчи ?урилма ва асбоблар (манометрлар, ого?лантириш воситалари ва б.?.);

хавфни бартараф этувчи ?урилма ва асбоблар (тyс?ичлагичлар, са?ловчи клапанлар, муфталар ва б.?.);

тyси?лар, газ баллонлари, ишга тушириш ручкалари ва тугмачалари, симларни белгилаш маркалари ва бош?аларидан ажратиш учун бyялиши ва бош?алар киради.

Тyс?ичлагичлар (блокировка) ?урилмалари одамни хавфли зонага yтишига тyс?инлик ?илади ёки унинг бу зонада бyлган пайтида хавфли омилни бартараф этади. Электр тyс?ичлагичлар технологик ускуна электр юритмасини машинанинг хавфли зоналарида ?имояловчи тyси?лар (ёпгичлар) мавжуд бyлганда юргизади.

Пахта тозалаш корхоналари машина ва механизмларида пайдо бyладиган шов?ин, титраш ва чанг зарарли омиллар жумласига киради.




2.5. Ишловчиларни шов?ин ва титрашдан ?имоялаш







2.5.1. Шов?иннинг пайдо бyлиши ва унинг одам организмига таъсири


Шов?ин (товуш) газсимон му?итларда тyл?инли тар?алади ва одам эшитадиган орали?да эластик тебраниш ?осил ?илади.

Товуш эластик му?итни тyл?инли ?аракати каби тавсифланади, уни одамни эшитиш аппарати ?абул ?илади.

Ишлаб чи?ариш шов?ини – турли суръатли ва частотали, ва?т бyйича тартибсиз yзгарувчи ва ишловчиларда ё?имсиз ?иссиёт келтириб чи?арувчи товушлар тyплами.

Ўзгармас шов?ин – «секин» yлчов прибори стандартлаштирилган ва?т тавсифномасида yлчанганда 8 соатлик иш куни ёки иш сменасида ва?т бyйича товуш даражаси 5 дБ дан кyп yзгармайдиган шов?ин.

Ўзгарувчан шов?ин – «секин» yлчов прибори стандартлаштирилган ва?т тавсифномасида yлчанганда 8 соатлик иш куни ёки иш сменасида ва?т бyйича товуш даражаси 5 дБ дан кyп yзгарадиган товуш (шов?ин). Ўзгарувчан шов?ин тебранувчан, узилувчан ва импульслига бyлинади.

Тебранувчан шов?ин – товуш даражаси ва?т бyйича узликсиз yзгарадиган шов?ин.

Узликли шов?ин – товуш даражаси ва?т бyйича по?онали (5 дБ ва кyпро?) yзгаради, бунда «импульс» ва «секин» стандартлаштирилган ва?т тавсифномаларида yлчанган товуш даражаси 7 дБ дан камга фар?ланади.

Импульсли шов?ин – бир ёки бир неча товуш сигналларидан ташкил топган ва «импульс» ва «секин» стандартлаштирилган ва?т тавсифномасида yлчанган товуш даражаси учун фар? 7 дБ дан кyп бyлган шов?ин.

Кенг полосали шов?ин бир октавадан кyп узликсиз спектрга эга, тональ (дискрет) спектрида ифодали дискрет тонга эга (частоталари, улардаги товуш даражаси бош?а частоталардаги товуш даражасидан анчагина ю?ори). Реактив самолёт шов?ини -кенг полосали шов?ин, дискли арра шов?ини – тональ (шов?ин спектрида частотаси ани? ифодаланган афзалли товуш даражали) шов?ин.

Механик шов?инлар механизмларларда инерцияли ?алаёнли кучлар, деталларнинг бир-бирига урилиши, иш?аланиш ва бош?алар борлигидан вужудга келади.

Аэродинамик шов?инлар турли жисмларни газли (?аволи) о?им о?иб yтиши, газларнинг ?аракатланиши натижасида содир бyлади. Аэродинамик шов?ин вентиляторлар, ?аво пуфлагичлар, компрессорлар, газ турбиналари ишлашида, бу?лар ва газларни атмосферага ва б.?. чи?арилишида содир бyлади.

Гидравлик шов?ин сую?ликлардаги стационар ва ностационар жараёнлар сабабли содир бyлади.

Электромагнит шов?инлар электр энергиясидан фойдаланишда электр машиналарида ва ускуналарида содир бyлади.

Ишлаб чи?аришда содир бyладиган шов?ин технология жараёнидаги машина ва механизмларнинг турлари ва сонига бо?ли? ?олда суръати ва частотаси бyйича yзгаради. Одамни товушни нормал ?абул ?илиш орали?и чегараси 20—20000 Гц, ундан кичиги ифратовушни билдирса, бу орали?дан каттаси ультратовушни билдиради.

Ишлаб чи?аришдаги товуш диапазонидаги шов?ин ишларни бажаришда ди??атни пасайиши ва хатоларни кyпайишига олиб келади. Натижада ме?нат унумдорлиги пасаяди ва бажарилаётган иш сифати ёмонлашади. Шов?ин техник объектлар ва ички цех транспортидан берилаётган сигналларга одамни реакциясини пасайтиради, бу ишлаб чи?аришда бахтсиз ?одисалар содир бyлишига олиб келади. Ўзини даражаси бyйича о?ри? чегарасидаги шов?инлар о?ри?лар ва эшитиш аппаратида жаро?ат (?уло? пардасини тешилиши ёки ёрилиши) келтириб чи?ариши мумкин.

Товуш босими даражаси 30…45 дБ одам учун одатий ва унинг ишлашига хала?ит бермайди. Товуш даражаси 40…70 дБ гача кyпайиши асаб системасига ?yшимча юкланиш яратади, кайфиятни ёмонлашишига олиб келади ва унинг давомли таъсири невроз касаллиги билан касалланишга сабабчи бyлиши мумкин.

Даражаси 80 дБ дан ю?ори шов?инни узо? ва?тли таъсири эшитишни ёмонлашишига – касбий кар?уло?ликка олиб келиши мумкин. 130 дБ дан ю?ори шов?ин таъсирида ?уло? пардаси ёрилиши, 160 дБ дан ю?ори товуш даражасида эса одамни ?алок бyлиш э?тимоли мавжуд.

Шов?инни рухсатли даражаси чегараси (РДЧ) – бутун иш стажи мобайнида ?афтасига 40 соатдан кyп бyлмаган кундалик (дам олиш кунларидан таш?ари) ишлашда, ?озирги ва кейинги авлодларини ишлаш жараёни ёки ?аётини кейинги даврларида, замонавий изланиш методлари билан топилган, касалланишлар келтириб чи?армаслик ва со?лик ?олати ёмонлашмаслик даражасини билдиради.

Шов?ин таъсирини одамни эшитиши нафа?ат товуш босими даражасига, балки частотасига ?ам бо?ли?. Паст частотали товушлар шу суръатли ю?ориро? частотали товушларга нисбатан пастро? эшитилади.

Товушни ?атти?лик (баландлик) даражаси (yлчов бирлиги – фон) – берилган (маълум) частотали иккита товушлар ?атти?лик даражаларининг фар?и, уларда 1000 Гц частотали ?атти?лиги бyйича тенг товушлар, суръати (ёки товуш босими даражаси) бyйича 1 дБ га фар?ланади.




2.5.2. Шов?индан ?имояланиш воситалари ва методлари


Ишлаб чи?аришда шов?инга ?арши кураш мажмуий олиб борилади ва технологик, санитар-техник, даволаш-профилактик тавсифли тадбирларни yз ичига олади.

Шов?индан ?имояланиш воситалари ва методларини синфланиши ГОСТ 12.1.029—80 МХСТ да «Шов?индан ?имояланиш воситалари ва методлари. Синфланиш», ?М ва ? II-12-77 «Шов?индан ?имояланиш» ларда келтирилган. Улар шов?индан ?имояланишни ?уйидаги ?урилиш-акустикаси методларини назарда тутади:

а) чегараловчи конструкцияларни товушдан ихоталаш, дерезалар, эшиклар, дарвозалар ва ш.y. ни ?иртишларини (орали?ларини) жипслаш, персонал учун товушдан ихоталанган кабиналар ?уриш; шов?ин манбаъларини ?илофлаб ёпиш;

б) хоналарда шов?инни тар?алиш йyлида шов?ин ютгич конструкциялар ва экранлар yрнатиш;

в) компрессорлар ва ички ёнув двигателларида аэродинамик шов?ин сyндиргичлар ?yлланилиши; шамоллатиш тизими ?аво трактларида товуш ютувчи ?опламалар ?yлланилиши;

г) экранлар ва яшил экинлардан фойдаланиб одамлар бyлиши мумкин бyлган турли жойларда шов?индан ?имояланган зоналар яратиш.

Шов?инни секинлаштириш пол остига бинодаги кyтарувчи конструкциялар билан ?атти? бо?ланмаган эластик ?истирмалар ?yйиш, ускуналарни амортизаторларга ёки махсус ихоталанган фундаментларга yрнатиш йyли билан эришилади. Товуш ютувчи воситалар сифатида: минерал вата, кигиз плиталари, шиша толаси, шунингдек, фаол ва реактив сyндиргичлар ?yлланилади.

Аэродинамик шов?инларни сyндиргичлар абсорбцияли, реактив (рефлексли) ва комбинацияланган бyлади. Абсорбцияли сyндиргичларда шов?инни сyниши товуш ютувчи материаллар бyшли?ларида содир бyлади. Реактив сyндиргичларнинг ишлаш принципи сyндиргич элементларида «тyл?инли тyси?» ?осил бyлиши натижасидаги товушни ?айтариш эффектига асосланган. Комбинацияланган сyндиргичларда товушни ?ам ютилиш, ?ам ?айтарилиш хоссаларидан фойдаланилган.

Товушни ихоталаш ишлаб чи?ариш шов?инини унинг тар?алиш йyлида камайтиришни энг самарали тар?алган методларидан биридир. Товуш ихоталаш ?урилмалари ёрдамида 30…40 дБ га шов?ин даражаси осонгина туширилади. Самарали товуш ихоталовчи материаллар металлар, бетон, ё?оч, зич пластмассалар ва ?.к. бyлади.

Хоналарда шов?инни пасайтириш учун уларнинг ички сиртига товуш сyндирувчи материаллар ?опланади, шунингдек, донабай товуш ютгичлар жойлаштирилади.

Шов?ин товуш суръати, частотаси ва товуш босими билан тавсифланади.

Одамнинг эшитиш органи товуш тебраниши 800—4000 Гц гача орали? частотада яхши ?абул ?илади. Стандарт частота эталони сифатида частотаси 1000 Гц бyлган товуш ?абул ?илинган. Бу частотада товуш босими (Р


), шов?ин суръати (J


) ва товуш ?уввати (W


) ларнинг энг кам ?ийматлари – одамни эшитиш органи томонидан аранг фар?ланадиган ?ийматлари чегаравий деб аталади. Бунда Р


=2x10


, Па; J


=10…12 Вт/м


; W


=10…12 Вт га тенг бyлади.

Иш жойларида доимий шов?инни тавсифлаш учун yрта арифметик частоталари 31,5; 63; 125; 250; 500; 1000; 2000; 4000; 8000 Гц бyлган октав кенгликдаги децебелда ани?ланган товушлар босими даражасидан фойдаланилади. У ?уйидаги формула билан ани?ланади:

Lp = 20lg (P/P


),

бунда: P – товуш босимининг yрта геометрик ?иймати, Па; P


– ?авода товуш босимининг бошлан?ич ?иймати, P


= 2х10


 Па.

?ар бир октав кенгликлар учун шов?иннинг йyл ?yйиладиган ?ийматлари Дб да мавжуд бyлади. ?ар ?андай октав кенгликда шов?ин 135 Дб (товуш босими) бyлса, ишловчининг бу ?удудда бyлиши мумкин эмас.

Товуш босими Р, тебраниш амплетудасига пропорционал бyлган товуш тyл?ини босимининг yзгарувчан ?исми, ?уйидагича ани?ланади:

P = F/S

бунда: F – сиртга нормал бyйича таъсир этувчи товуш тyл?инининг кучи, ньютон; S – товуш босими таъсир этувчи сирт юзаси, м


.

Товуш интенсивлиги J -ва?т бирлигида товуш (шов?ин) тар?алишига перпендикуляр бyлган сиртнинг 1 м


дан yтувчи товуш энергияси ми?дори, Вт/ м


.

J = Р/ (р


 С)

бунда: Р – товуш босими, Па; р


 – му?ит зичлиги, кг/м


; С-берилган му?итда товуш тезлиги, м/с.

Товуш частотаси f -одам ?абул ?иладиган товуш (шов?ин) тонининг ю?орилигини ани?лайди. Ю?ори частотали товуш ёки шов?ин паст частоталисига нисбатан одам со?ли?ига зарарлиро? таъсир этади.

Товуш суръати даражасининг бирлиги сифатида 1 Б (бел) ?абул ?илинган – бу одам эшитиш органи томонидан ?абул ?илинадиган энг кам товуш кучи. Амалиётда товуш суръати даражаси 0,1 белга тенг бyлган децебелда (Дб) ифодаланади. Одам ?уло?и ?абул ?иладиган энг кам товуш суръати даражаси 10 Дб га тенг бyлиб, у эшитиш чегараси дейилади.

Спектр – бу товуш тyл?инининг тебраниш частотаси. Уни товуш ва шов?инни тавсифлаш учун билиш зарур.

?абул ?илинаётган товуш кучини та??ослашни осонлаштириш учун, товуш баландлигининг yлчов бирлиги – фон киритилган, шартли равишда эшитилаётган товуш кучи тебраниш частотаси 1000 Гц ва суръати даражаси 1 Дб ?абул ?илинган. Ишлаб чи?аришда турли хил спектрли ва суръат даражали товуш бyлади. Товуш спектрларини шартли равишда: паст частотали – 380 Гц гача; yртача частотали – 380—800 Гц ва ю?ори частотали – 800 Гц дан ю?ориларга ажратиш мумкин. Шов?иннинг частотали таркиби ю?ори бyлган сари унинг одам организмига зарарли таъсири кучаяди. Товуш суръати (интенсивлик) даражаси 130 Дб дан ошиши эшитиш органини о?ритади. Кyп ва?т давомида ю?ори частотали шов?ин таъсири остида одамнинг ?уло?и касалланишга дучор бyлиш э?тимоли мавжуд.




2.5.3.Инфратовуш ва ультратовушларнинг зарарли таъсири ва улардан ?имоялаш


Инфратовуш – товуш тyл?инини 25 Гц дан кам частота билан тебраниши.

Инфратовушли тебранишларнинг пайдо бyлиш табиати эшитиладиган товушники каби бyлади, шунинг учун инфратовуш ?ам худди эшитиладиган товуш бyйсинадиган ?онуниятларга бyйсинади ва уни ифодалаш учун эшитиладиган товуш учун ?yлланиладиган математик аппарат ?yлланилади (товуш даражаси билан бо?ланган тушунчалардан таш?ари). Инфратовуш му?итда оз сyнади, шунинг учун а?амиятли масофага тар?алади. Инфратовуш манбаси секундига 20 дан кам давр частотаси билан ишлайдиган ускуналар бyлади. Инфратовуш марказий асаб тизимига зарарли таъсир кyрсатади ва ?yр?ув, безовталик, чай?алиш ?исини ва б.?. келтириб чи?аради.

Инфратовуш тебранишлари диапазони одамни ало?ида органлари ички частоталарига мос (6—8 Гц), демак, резонанс бyлганлигидан о?ир о?ибатлар вужудга келиши мумкин. Товуш босимини 150 дБА кyпайиши ов?ат ?азм ?илиш фаолияти ва юрак ритмини yзгаришига олиб келади. Эшитиш ва кyришни йy?отиш мумкин.

?имоя тадбирлари: 1) пайдо бyлиш манбасида инфратовушни пасайтириш; 2) шахсий ?имоя воситаларини ?yллаш; 3) инфратовушни ютувчи ?урилмалардан фойдаланиш. Назорат приборлари – ФЭ-2 фильтрли ШВК турли шов?ин yлчагич; RFT турли виброакустик аппаратура.

Ультратовуш – товуш тyл?инларининг 20 кГц (эшитиш чегарасидан таш?арида) дан орти? частотада тебраниши. Паст частотали ультратовуш тебранишлар ?аво ва контакт йyли билан тар?алади; ю?ори частоталиси эса контакт йyли билан тар?алади. Ультратовуш юрак-?он томирлари, асаб ва эндокрин тизимига зарарли таъсир yтказади; терморостлаш ва моддалар алмашувини бузади. Ма?аллий (жойига) таъсири гунг бyлиб ?олишга олиб келиши мумкин. ?имоя тадбирлари: 1) тyс?ичлантиришдан фойдаланиш; 2) товушни изоляциялаш (экранлаш); 3) масофадан бош?аришни ?yллаш; 4) антишов?инларни ?yллаш. Назорат ?илиш приборлари сифатида RFT турли виброакустик тизими ?yлланилади. Ультратовуш эластик тyл?инлар каби хоссалари бyйича эшитиладиган товушдан фар? ?илмайди, биро? тебраниш жараёни частотаси, энергияни исси?ликка трансформацияланиши ?исобига, тебранишни тезро? сyнишига ёрдам беради.

Частотали спектри бyйича ультратовуш паст частотали ва ю?ори частоталига бyлинади; тар?алиш усули бyйича – ?аво ва контакт йyли билан тар?аладиган ультратовуш фар?ланади. Паст частотали ультратовуш тебранишлар ?авода яхши тар?алади. Уларни организмга таъсирини биологик самараси интенсивлиги (суръати), таъсири давомийлиги ва ультратовуш таъсирига учраётган жисм сиртининг yлчамига бо?ли? бyлади. ?авода тар?аладиган ультратовушни узо? ва?т систематик таъсири асаб, юрак ?он томирлари ва эндокрин тизимларини, эшитиш ва вестибулятор тахлиллагичлари фаолиятларини бузилишига олиб келади. Ультратовуш ускуналарида ишлаётганларда ани? астения, ?он-томирлари гипотонияси, юрак ва мияни электр фаоллигини пасайиши, чекланган ?удудда, ?орон?уликда ?yр?ув ?иссиёти, тез-тез приступ олишлар, орти?ча терлаш, ?оринда, ингичка ичакда, yт пуфагида спазмалар кузатилади.

Энг тавсифли шикоятларга тез толи?иш, бош о?ри?и ва бошда босим ошишини сезиш, ?ийинчилик билан ди??ат ?илиш, фикрлаш жараёнининг тормозлашуви, уй?усизлик киради. Ю?ори частотали ультратовушни ?yлларга контактли таъсири ?yллар капларида капиляр ?он айланишини бузилишига, о?ри? сезишни пасайишига олиб келади, яъни асабий бузилиш ривожланади. Касбий касалланиш фа?ат ультратовушни ?yлларга контактли таъсирида рyйхатга олинган. Таъкидлаш жоизки, ишлаб чи?ариш шов?ини ва титраши ультратовушдан кyра кyпро? агрессив таъсир ?илади.

Ишловчиларга ультра- ва инфратовушни ё?имсиз таъсирини олдини олиш бyйича чоралар (ташкилий-техник, санитар-гигиеник ва даволаш профилактика) мажмуавий олиб борилади, товушни унинг ?осил ?илиш манбасида пасайтириш, ускуналарни ишлаш тартибини рационаллаштириш ишлари олиб борилади, шунингдек ульратовушни контактли таъсирида жамоа (кузатиш кабинаси, масофадан бош?ариш) ва шахсий (шов?инга ?аршилар ва икки ?аватли перчаткалар – таш?ариси резинали ва ичкариси пахтали) ?имоя воситаларидан фойдаланилади. Ультратовушни контактли таъсирига учрайдиган шахслар дастлабки (ишга ?абул ?илишда) ва ?ар йиллик даврий тиббий кyриклардан yтказиб турилиши керак. 18 ёшдан кичик ва ?омиладорлар ультратовуш манбаси бyлган ишларга ?yйилмайди.




2.5.4. Корхоналарда шов?инни меъёрлаштириш ва ишлаб чи?ариш жараёнларида шов?инни камайтириш тадбирлари


Шов?ин товуш босими даражаси, частотаси, шов?ин турига (кyп кенгликли, бир маромли (тонли), импульсли) ва таъсирчанлиги давомийлигига кyра меъёрлаштирилади.

Турли хил частотали шов?ин одамга ?ар хил таъсир этганлиги учун, ?ар ?айси октав кенгликлар yрта геометрик частоталар учун шов?иннинг рухсатли даражаси меъёрлари турлича yрнатилган.

Октав кенгликлар – бу частоталар орали?и бyлиб, ю?ори частотаси пасткисидан икки марта кyп, яъни fю?/fпастки =2.

Октав кенгликлар ?уйидагича ани?ланади:

f = (fю? / fпастки) 1/2

Шов?ин кенг полосали, кyп товуш частоталари бyлганда, масалан, тозалаш машиналари шов?ини, ва бир маромли, бунда муайян тон (маром) эшитилади. Масалан, ?аво билан ташигич вентилятори шов?ини. Бир маромли шов?ин зарарлиро?дир.

ГОСТ 12.1.003—76 га кyра ишлаб чи?ариш хоналари ва корхона ?удуди учун товуш босимларининг ?уйидаги йyл ?yйиладиган даражалари yрнатилган: октав полосалар yрта геометрик частоталари Гц (товуш босимларининг даражаси Дб 63 (103); 125 (96); 250 (91); 500 (88); 1000 (85); 2000 (83); 4000 (81); 8000 (80)).

Товуш босимининг йyл ?yйиладиган даражаси шов?ин таъсири муддатига ?yшиладиган ?yшимча билан тyлдирилади:

Жадвал 2.1

Шов?ин таъсири муддатига ?yшиладиган ?yшимча








Шов?инга ?арши кураш тадбирлари биринчи навбатда унинг содир бyлишини бартараф этиш ва унинг тар?алиш даражасини камайтиришга йyналтирилган.

Биринчи гуру? тадбирларига: техника ускуналари шов?инни камайтириш кераклиги эътиборга олиниб лойи?аланиши ва тайёрланиши; ускуналарни соз ?олатда ушлаб туриш (?yз?алувчан ?исмларнинг емирилиши, yз ва?тида уларни мойланмаслиги шов?инга олиб келади); интенсив шов?инли ускунани иш жойларидан ажратишни ташкил ?илиш кераклиги киради.

Ушбу гуру?га шов?инни камайтиришни ?уйидаги: тебраниш амплетудасини камайтириш, металл деталларни акустик ?аршилиги катта бyлган материаллар билан алмаштириш, думаланиш подшипникларини сирпаниш подшиниклари билан алмаштириш, текис тасмали узатмаларни понасимон тасмали узатмалар билан алмаштириш, тy?ри тишли узатмаларни ?ия ёки шеврон тишли узатмалар билан алмаштириш, илгариланма-?айтма ?аракатни айланма ?аракат билан алмаштириш, барча айланувчан деталларни динамик мувозанатлаштириш, демпфер материаллар (резина, пластмасса, войлок, асбест ва бош?алар) дан фойдаланиш ?ам киради.

Иккинчи гуру? тадбирларига: шов?ин ютувчи материллар (?овак материаллар) билан деворларни ёпиш, акустик штукатурка ?илиш, акустик плиталар ёпиштириш киради. Цехларда товуш ютувчи материаллар ёрдамида шов?ин 8…20 Дб гача камайтирилиши мумкин.

Пахтани ?аво билан ташигични вентилятори (?уввати 75 квт, айланиши 1450 айл/да?.) аэродинамик шов?ин ?осил ?илади: шов?ин босими 105 Дба га тенг бyлиб 800…1000 метргача тар?алади. Вентиляторларда шов?ин ва титрашни камайтириш учун: 1) вентилятор ?илдирагини (паррагини) мувозанатлаш; 2) вал таянчлари ?олатини назорат ?илиб бориш, вентиляторни емирилган шарикли подшипникларда ишлатилишига йyл ?yймаслик; 3) вентилятор ?илдирагида ?адир-будирликлар бyлмаслиги, ?илдирак деталлари: парраклар, диск ва хал?анинг емирилган ?олатда ишлатилишига йyл ?yймаслик. Акс ?олда, буларнинг ?аммаси толали массанинг ёпишиб ти?илишига ва вентилятор мувозанатининг бузилишига олиб келади; 4) вентиляторни фойдали иш коэффициенти 50% дан кам бyлмаган ?олатда ишлатиш, бундан кам фойдали иш коэффициентида ишлатиш шов?инни кучайишига сабаб бyлади; 5) ?уритиш-тозалаш, тозалаш, жинлаш-линтерлаш ва тойлаш цехларининг технологик ускуналарига хизмат кyрсатувчи вентиляторлар цехлар (бинолар) таш?арисида – очи? майдонда ёки ало?ида хонада бyлишини таъминлаш керак.

Ишлаб чи?ариш биноларида шов?инни камайтириш учун, бино деворларига акустик плиталар ёпиштирилади.

Жамоа ?имоя воситалари ва бош?а воситалар шов?инни пасайтиришни рухсатли даражага тушира олмаган ?олатда шов?индан ?имояланишни шахсий ?имоя воситаларини ?yллаш ма?садга мувофи?дир.




2.5.5. Титрашни пайдо бyлиши, меъёрлаштириш ва пахта тозалаш корхоналарида титрашни камайтириш


Эластик жисмлар ёки yзгарувчан физикавий майдон таъсири остидаги жисмларда содир бyладиган кичик механик тебранишлар титраш дейилади. Титрашни одамга таъсирини тебранишни узатиш услуби бyйича, таъсирини йyналиши бyйича, ва?т тавсифи бyйича синфлашади.

Одам танасига тебранишни узатиш услубига кyра титрашни yтирган ёки тик турган одамни таянч сирти ор?али танасига узатиладиган – умумий ва одамни ?yли ор?али узатиладиган -ма?аллий (локал) га бyлишади. Ўтирган одамни оё?ига таъсир этувчи, титраётган иш столларини сиртига босилган (тегкан) ?yл болдирига таъсир этувчи титраш ?ам ма?аллийга киради.

Титраш таъсирини йyналишига кyра таянч сиртига перпендикуляр, X y?и бyйича тар?алувчи – вертикал; умурт?адан кyкракка Y y?и бyйича тар?алувчи – горизонтал; yнг елкадан чап елкага Z y?и бyйича тар?алувчи – горизонталга бyлишади.

Ва?т тавсифи бyйича назорат ?илинадиган парметри кузатув ва?тида икки мартадан кyп (6 дБ) yзгармайдиган – yзгармас титраш ва назорат ?илинувчи параметр икки мартадан кyп yзгарадиган – yзгарувчан титрашга бyлинади.

Титраш ю?ори биологик фаол омилларга киради. Таъсир зонасида тебраниш жараёнининг ?уввати ва титраш патологиясини ривожланишини ани?ловчи таъсир ва?ти бош параметрлар бyлади. Унинг таркиби тебраниш частотаси ва амплетудасига, таъсир давомийлигига, таъсир жойи ва таъсир y?и йyналишига, матоларни ?айтариш хоссасига, резонанс ?одисаси ва бош?а шароитларга бо?ли?.

Тебраниш частоталарининг 0,7 Гц дан ошиши одам органларида резонанас тебранишлар ?осил ?илиши мумкин. Одам танасининг, унинг ало?ида органларининг резонанси, ички органлар тебранишини yз частотасини таш?и кучлар частотаси билан мос тушганда, таш?и кучлар таъсирида содир бyлади. Бош учун yтирган ?олатда вертикал титрашда резонанс зонаси 20…30 Гц, горизонтал титрашда 1,5…2 Гц орали?ида жойлашган бyлади. Кyриш органига нисбатан резонанс му?им а?амият касб этади. Кyзнинг ?амашиши 60…90 Гц частоталар орали?ида, кyз ?орачи?и резонансига мос тушади. Кyкрак ?исмида ва ?орин тарафда жойлашган органлар учун 3…3,5 Гц резонанс частотаси бyлади. Ўтирган ?олатда бутунлай тана учун резонанс 4…6 Гц да содир бyлади.

Машина ва механизмлар ?амда улар ?исмларининг айланиши натижасида, мувозанат бузилганидан ёки машина ?исмларининг илгариланма-?айтма ?аракатланишидан содир бyладиган частотаси 16 Гц дан кам бyлган тебранишлар одам томонидан титраш сифатида ?абул ?илинади.

Титраш тебраниш частотаси (Гц) титраб силжиш амплетудаси (мм) ва титраш тезлиги (мм/сек) билан тавсифланади.

Титраш одам учун зарарли бyлиб унда чарчаш тезлашади, бош о?ри?и пайдо бyлади, бy?инларда о?ри? пайдо бyлади, ?аракатларни мувофи?лаштириш бузилади. Титрашнинг узо? давомли таъсири титраш касаллиги пайдо бyлишига, юрак-?он томирлари ва асаб системаси фаолиятини yзгаришига, одамни жисман ва ру?ан куч сарфининг кyпайишига сабаб бyлади.

Титраш меъёрлаштирилади, унинг даражаси дБ да унинг чегаравий ?ийматига нисбатан yлчанади:

Lv = 20 lg (v/v


) =20 lg (v/5x10


),

бунда: v


 – тебраниш тезлигининг чегаравий ?иймати; v- титраш тезлиги, мм/с.

СН-245-71 да титраш параметрларининг йyл ?yйиладиган ?ийматлари келтирилган. Титраш давомийлигига ва иш куни ва?тига ?араб, у ?yшимча билан тyлдирилади.

Иш жойидаги ме?нат фаолияти турига (ижодий ме?нат, ю?ори малакали иш, доимий назорат ?илишни талаб этувчи операторлик иши ва бош?алар) кyра, шов?иннинг ?ар бир yрта геометрик частотали (Гц) октав кенгликлари учун товуш босими даражаси (дБ) yрнатилган ?амда ?ар бир ме?нат фаолияти учун эквивалент товуш даражаси белгиланган (дБА). Ме?нат фаолиятига кyра эквивалент товуш даражаси 50…85 дБА атрофида yрнатилган.

Иш жойларида шов?ин даражаси 85 дБА дан кyп бyлган иш ?удуди хавфли ?исобланилади ва бу жойда шахсий ?имоя воситаларисиз ишлаш мумкин эмас. Товуш босими 135 дБА бyлган жойларда одамнинг ?ис?а ва?т бyлса-да, бyлиши ?атъиян ман ?илинади.

Пахта тозалаш заводларида титраш айланиш частотаси 960 айл/да?и?адан кам бyлганда вентиляторларда, мувозанатланмаган ?олларда аррасимон, ?ози?- планкали ва шеткали барабанларда (уларни айланиши 960 айл/да?. дан кам) титраш содир бyлади.

Машина иш органларининг титраши уларнинг ?оби?ига, ишлаб чи?ариш цехлари биносининг ?урилиш конструкцияларига узатилиши мумкин.

Пахта тозалаш заводларида 200 айл/да?. дан тез айланаётган машиналар айланувчан ?исмларини мувозанатлаш керак.




2.5.6. Шов?ин ва титрашни yлчаш ва улардан ?имояланиш


Шов?ин ва титрашни yлчашда шов?ин yлчагичлар- ИШВ-2, «Шум – 1М20» ва «Шум – 1М30» – шов?ин-титраш yлчагич комплектларидан ва шов?ин-титраш yлчагичлардан фойдаланилади.

Агар шов?ин ва титрашни меъёр даражасига туширишнинг имкони бyлмаса, ишловчиларга шахсий ?имоя воситалари берилиши керак.

Шов?ин суръати 130 дБ дан ю?ори бyлганда шов?индан ?имояловчи ни?облар, суръати кам бyлганда шов?инга ?арши ?уло?чин берилади. Булар 5000…7000 Гц частотали шов?инни 55 дБ гача пасайтиради.

?уло? ти?инлари шов?инни 20 дБ гача камайтиради.

Шов?инни камайтириш тадбирларига: механизмлар ва ?урилмаларни кам шов?инли ?илиб лойихаланиши ва тайёрланиши; технологик ускуналарни техник соз ?олатда ушлаб туриш (?yз?алувчан ?исмларни yз ва?тида мойланиши, уларни емирилмасидан алмаштирилиши); ю?ори шов?инли ускунани иш жойларидан ажратишни ташкил ?илиш киради.

Шов?инни тар?алиш даражасини камайтиришнинг ?уйидаги: тебраниш амплетудасини камайтириш, металл деталларни акустик ?аршилиги катта бyлган материаллар билан алмаштириш, думаланиш подшипникларини сирпаниш подшипниклари билан алмаштириш, текис тасмали узатмани понасимон тасмали узатмалар билан алмаштириш, тy?ри тишли узатмани ?ия тишли ва шеврон тишли узатмалар билан алмаштириш, илгариланма-?айтма ?аракатни айланма ?аракат билан алмаштириш, барча айланувчан деталларни динамик мувозанатлаш, демпфер материаллардан (резина, пластмасса, кигиз, асбест ва бош?алар) дан фойдаланиш киради.

?уритиш тозалаш, тозалаш, жинлаш-линтерлаш ва тойлаш цехларини технологик ускуналарига хизмат кyрсатувчи вентиляторлар бу цехлар (бинолар) таш?арисида, очи? майдонда ёки ало?ида хонада бyлиши, жинлаш-линтерлаш цехида тола ва линтни аррадан ажратиш учун ?аво бино таш?арисида жойлашган вентилятордан ?аво ?увурлари ор?али узатилиши керак. Тозалаш машиналари (шнекли тозалагичлардан таш?ари) ?оби?и ички сиртини товуш ютувчи мастика билан сай?аллаш керак.

Жин ва линтерларда асосий шов?ин манбаъси аррали цилиндрдир. Арралар цилиндр айланганда колосникларга тегмаслиги керак. Арралар ва колосниклар орасидаги орали?нинг нотy?ри ?yйилиши жин ва линтерларда шов?инни 50—60 дБ-га кyпайтиради. Арра цехларининг ишига ало?ида эътибор берилиши керак. Ўз ва?тида yтказилган профилактика кyриклари ва ускуналарни таъмирланиши – ишлаб чи?аришда шов?инни камайишининг асосий омилидир.

Ишлаб чи?ариш биноларида шов?инни камайтириш учун, бино деворларига акустик плиталар ёпиштирилади. Иш жойларида шов?ин даражаси 85 дБА дан кyп бyлган иш ?удуди хавфли ?исобланади ва бу жойда шахсий ?имояловчи воситаларсиз ишлаш мумкин эмас, товуш босими 135 дБА бyлган жойларда одамнинг ?ис?а ва?т бyлсада бyлиши ?атъиян маън этилади.

Пахта тозалаш корхоналари машиналари ва технологик ускуналари механизмларини, мувозанати бузилган ?исмларининг айланиши ёки илгариланма-?айтма ?аракатланиши натижасида содир бyладиган, частотаси 16 Гц -дан кам бyлган, тебранишлар одам томонидан титраш сифатида ?абул ?илинади.

Вентиятордан титрашни узатилишини камайтириш учун, вентилятор рамаси остига эгилувчан элемент yрнатилади. Агар вентиляторни айланиш частотаси 1800 айл/да? бyлса, унда рама остига резина ёсти? ?yйилади. Айланиш тезлиги кам бyлганда вентилятор о?ир асосга yрнатилиши, бу о?ир асос yз навбатида пружинали ёки пружина-резинали амортизаторга yрнатилади.

Агар шов?ин ва титрашни меъёр даражасига туширишни имкони бyлмаса, ишловчиларга шахсий ?имоя воситалари берилиши керак. Шов?ин интенсивлиги 100 дБ -дан ю?ори бyлганда шов?индан ?имояловчи ни?облар, интенсивлик кам бyлганда шов?инга ?арши ?уло?чинлар берилади. Булар 5000—7000 Гц частотали шов?инни 55 дБ-гача пасайтиради. ?уло? ти?инлари эса шов?инни 20 дБ-гача камайтиради.

?yл ор?али yтадиган титрашни ютадиган ?yл?оп ёки панжа?yл?оплар, оё? ор?али yтадиган титраш таъсирини камайтириш учун ?алин наъматли ёки резина тагликли оё? кийимдан фойдаланилади.




2.6. Пахта тозалаш заводи ускуналарини чангсизлантириш


Пахта тозалаш заводининг барча ускуналарининг ишлашидан чанг ажралиб чи?ади ва чангли ?авони жойидан сyриш машиналар ва цехларни чангсизлантиришни асосий усули сифатида ?абул ?илинган.

Пахта тозалаш заводи технологик ускуналарининг ало?ида турлари учун ?yлланиладиган чангсизлантириш тартиблари ?уйидагича бyлади.

2СБ-10, СБО ва СБТ ?уритгичларида ишланган ?урилиш агентининг чангланганлиги 2000 мг/м


 га етади. ?уритгич шахтасидан чи?аётган чангли ?авони ?ажми секундига 5…6 м


 га тенг. Чангсизлантириш ишланган ?уритиш агенти билан аралашган чангни ?уритгич шахтасидан сyриш ва вакуум клапан билан жи?озланган ЦС-6 ёки ВЗП -1200 чанг тут?ичларда тозалаш ор?али амалга оширилади. Бунда чи?индилар ?уритиш барабани лотогидан ?аво билан ташигичда чи?арилади.

6А-12М1 шнекли (винтли) тозалагични чангсизлантириш икки усулда амалга оширилиши мумкин:

1) чангни чи?инди бункеридан унинг ён томонларида назарда тутилган махсус тешикдан сyриб тортиш йyли билан, бунда ?авони ?ажмий сарфи 0,8…1 м


/с, аспирация ?увурини диаметри 225 мм;

2) пахта хом-ашёсини машинадан чи?иш жойи ёпгичидан сyриб тортиш, сyриладиган ?аво ?ажми сарфи 0,4 м


/с.

СЧ-02, 1ХК тозалагичларни чангсизлантириш ишлаш жараёнида ажраладиган чи?индини ташиш усулига кyра икки хил бyлиши мумкин:

1) чи?индини механик транспорт билан чи?аришда чи?инди бириктирилган ?увур билан ма?аллий сyр?ич ёрдамида амалга оширилади. Чи?инди бункеридан ма?аллий сyриш билан ?айдалаётган ?аво сарфи 0,25 м


/с, сyргич ?увури диаметри 125 мм бyлиши керак;

2) чи?индиларни тозалагичдан пневмоташигичда чи?арилаётганда бирданига машина ?ам чангсизлантирилади. Бунда, битта тозалагич чи?инди бункеридан ?айдалаётган ?аво сарфи 0,5 м


/с, ?увурнинг диаметри эса 160 мм га тенг бyлади.

УХК мажмуали тозалагичларини чангсизлантириш машинанинг ?ар бир секциясидан 0,25 м


/с ?аво сарфида аспирация системасида амалга оширилади. Чангланган ?авони сyриш машина секциясини охирги деворига бириктирилган диаметри 140 мм ли ?увур ор?али бажарилади.

ЧХ-3М2 ва ЧХ-5 тозалагичларни чангсизлантириш 0,4 м


/с ?аво сарфида аспирациялаш эвазига эришилади. Чангланган ?авони сyриш машина ор?а деворига уланма ёрдамида бириктирилган диаметри 160 мм бyлган ?увур воситасида бажарилади. ?ар бир машинадан чанг чи?араётган ?увурга шибер yрнатилиши керак.

Пахтани тозалаш машиналари, та?симот шнеклари ва тозалаш цехини бош?а ма?аллий чангли ?авони сyргичлари ?увурлари цехнинг УВЦ-22М вентиляторли ягона аспирациялаш системасига уланади.

ЗХДДМ, ДП-130 аррали жинларни чангсизлантириш машинадан 0,1 м


 чангли ?авони сyриш билан ПД таъминлагични аспирациялаш (2.1. Расм) эвазига амалга оширилади.

ПМП-160М, 5ЛП аррали линтерларни чангсизлантириш 0,1 м


/с ?аво сарфи билан чангли ?авони таъминлагичдан сyриш йyли билан бажарилади.






2.1. Расм. Жинлар ва линтерлар аспирация ?увурларининг схемаси: 1- жинлар батареяси; 2- линтни 1-ажратиш линтерлар батареяси; 3- линтни 2- ажратиш линтерлар батареяси; 4,5 – пахта чигитларини та?симлаш шнекларидан чангни сyриш; 6- чангли ?авони сyриш вентилятори; 7- ишланган ?авони циклонга ташиш ?увури.



Жин ва линтерлар, шунингдек, пахта ва пахта чигитлари шнегидан чанг ?авони ма?аллий сyргичлари ЦС-46 ёки УВЦ-22М вентиляторли умумий аспирациялаш системасига уланади.

ОВМ-А русумли толали материаллар тозалагичини чангсизлантириш чи?инди конвейеридан чи?индини пневмоташигичда чи?ариб ташлаш эвазига эришилади. Бунда ?аво yтказгич ?увури диаметри 140 мм, ?аво сарфи ми?дори 0,25 м


/с га тенг бyлади.

Иш зонасини чангланганлигини камайтириш ма?садида технология ускуналарини чанг чи?иши мумкин бyлган жойларида ?уйидагилар бажарилиши:

– айланаётган ?уритгич барабанини от?инди шахтасига бириктирилган жойи исси?ликка чидамли резина билан жипслаб зичланиши;

– пахта хом-ашёсини ?уритгичдан транспорт ускунасига тушаётган жойи ёпгич yрнатилиб беркитилиши;

– пахта хом-ашёсини конвейердан конвейерга тушаётган жойига чангли ?авони сyргичли ёпгич yрнатилиши;

– пахта хом-ашёсини майда чи?индилардан тозалагичлардан конвейерга тушаётган жойига ёпгич yрнатиш;

– жин ва линтерлардан чигитлар конвейерига чигитлар тушаётган жойни жипс герметиклаш керак.

Жин-линтер цехини чангланганлигини пасайтириш ва ?аво айланиш карралигини камайтириш учун, 1ВП ёки 3ОВП-М тола тозалагичлар батареясига ва жин-линтер батереясида yрнатилган барча сyриш вентиляторларига ?авони ташкилий келтирилишини таъминлаш керак.




2.7. Электр токи, параметрлари, хавф манбалари, одамга таъсири ва ундан ?имоялаш


Одам организмига электр токининг термик таъсирида организмнинг тy?ималари ва биологик му?ити ?изийди, бу бутун организмни ?изишига олиб келади, натижада организмдаги алмашиниш жараёнларини бузилиши ва унга бо?ли? нормадан четланишлар вужудга келади. Электролитик таъсирда ?онни, плазмаларни ва организмни бош?а физиологик эритмаларини ажралиши содир бyлади, бундан сyнг улар yз фаолиятларини бажара олмайдилар. Биологик таъсир асаб толаларини ва бош?а органларни ?ашланишига ва ?yз?атилишига олиб келади.

Электр токи билан шикастланишнинг иккита тури: электр жаро?атланишлар ва ток уришлар фар?ланади. Электр жаро?атланишларга ?уйидагилар киради:

электрдан куйиш – электр токи тегиш ну?тасига исси?лик таъсири натижаси;

электр белгиланиши – терини yзига хос шикастланиши, ю?ори ?атламни ?атти?лашиши ва жонсизланиши;

терини металлашуви – терига кичик металл заррачаларининг кириб жойлашиши;

электрофтальпия – электр ёйини ультрабинафша нурланиши таъсиридан кyз таш?и ?аватини шамоллаши;

механик шикастланиш, ток таъсири остида мускулларнинг мажбурий ?ис?аришидан пайдо бyлади.

Организмни электр токи билан шикастланиши о?ибатида тирик тy?ималарни ?yз?атилиши мускулларни сесканишли ?ис?ариши билан yтишига электр уриши дейилади. Содир бyлиш о?ибатига бо?ли? ?олатда электр уриши тyрт даражага бyлинади: I – ?ушни йy?отишсиз мускулларни сесканишли ?ис?ариши; II – ?ушсиз мускулларни сесканишли ?ис?ариши, лекин нафас олиш ва юрак ишлаши давом этади; III – ?ушни йy?отиш ва юрак фаолияти ёки нафас олиш бузилади; IY – клиник yлим ?олати.

Электр токи билан шикастланиш о?ирлиги кyпчиллик омилларга: ток кучи, одам танасининг электр ?аршилиги, тана ор?али ток yтишининг давомийлиги, ток тури ва частотаси, одамни шахсий хусусиятлари, атроф му?ит шароитларига бо?ли?. Одамни у ёки бу даражадаги шикастланишини ани?ловчи асосий омил – ток кучи бyлади. Унинг одамга таъсирини тавсифлаш учун учта мезон yрнатилган: сезиладиган порог токи – сезиладиган сескантириш келтириб чи?арадиган токнинг энг кам ?иймати; ?yйиб юбормайдиган порог токи – мускулларни сесканишли ?ис?аришини келтириб чи?арадиган, шикастланувчи yзи озод бyла олмайдиган токнинг ?иймати; фибриляция порог токи – юрак фибриляциясини келтириб чи?арадиган токнинг ?иймати. Юрак мускуллари толаларини хаотик ва турли ва?тлардаги ?ис?аришидан, унинг ишлашини тyли? бузилишига фибриляция дейилади.

Жаро?ат о?ибати одам танаси ?аршилигига бо?ли? бyлади. Энг кyп ?аршиликка жонсиз кератинлашган ?ужайралардан тузилган терини устки ?атлами эга бyлади. Танани умумий ?аршилиги терини устки ?атламини ?аршилиги эвазига етарлича катта бyлади, лекин бу ?атлам шикастланиши билан – унинг ?иймати тезда камаяди.

Токнинг таъсирини давомийлигини узо?лиги жаро?ат о?ибатини деярли белгилайди, чунки ва?т yтиши билан одам терисини ?аршилиги тез камаяди, юракни жаро?ат олиш э?тимоли кyпаяди ва бош?а салбий о?ибатлар вужудга келади. Токнинг юрак, yпка ва бош мия ор?али yтиши жуда хавфли бyлади. Жаро?атланиш даражаси ток тури ва частотасига ?ам бо?ли? бyлади. Частотаси 20—1000 Гц бyлган yзгарувчан ток энг хавфли бyлади. Кучланиш 300 В гача yзгарувчан ток yзгармас токдан хавфлиро?. Катта кучланишларда yзгармас ток хавфлиро?дир.

Одамнинг электр токи билан жаро?атланиши ?уйидаги ?олларда бyлиши мумкин:

ердан изоляцияланмаган одамни кучланиш остида бyлган электрускуналарни ток yтказувчан ?исмларига тегиб кетиши;

ердан изоляцияланмаган одамни кучланиш остидаги электрускуналарни изоляцияланмаган ток yтказувчан ?исмларига хавфли масофага я?инлашуви;

ердан изоляцияланмаган одамни электрускуналарни кучланиш остидаги корпусига туташишидан кучланиш остида ?олган ток yтказмайдиган металл ?исмларига, тегиб кетиши;

одамни ток тар?алиш майдонининг турли потенциаллари остида бyлган ерни (полни) иккита ну?таси билан уланиши («?адам кучланиши»);

яшин уриши;

электр ёйининг таъсири;

кучланиш остида ?олган бош?а одамни ?ут?ариши.

Электрускуналари деганда электр энергиясини ишлаб чи?ариш, узатиш, тар?атиш ва yзгартириш учун мyлжалланган машиналар, аппаратлар, линиялар ва ?yшимча ускуналар (улар yрнатилган хоналар билан) тyплами тушунилади. Улар 1000 В гача ва 1000 В дан ю?ори кучланишли электрускуналарга бyлинади, уларнинг иккаласи ?ам изоляцияланган ва ерлатилган нейтраллар билан эксплуатация ?илиниши мумкин. Изоляцияланган нейтрал деб ерлатиш ?урилмасига уланмаган ёки унга сигналлаш, ?имоя, назорат ва ш.y. приборлар ор?али уланган трансформатор ёки генераторнинг нейтралига айтилади. Агар нейтрал ерлатиш ?урилмасига бевосита ёки кичик ?аршилик ор?али уланган бyлса у ерлатилган дейилади.

Одамни электр токи билан жаро?атланиш хавфини кyпайтирадиган ёки камайтирадиган шароитларга бо?ли? равишда барча хоналар хавфи ю?ори хоналар, жуда хавфли ва хавфи ю?ори бyлмаган хоналарга бyлинади. Хавфи ю?ори хоналарга намлиги ю?ори (75% дан кyп) ёки ю?ори ?ароратли (35


 дан баланд) хоналар киради. Ток yтказувчан чанглар ва поллари бyлган, шунингдек бир пайтнинг yзида ер ва электрускунани металл корпуси билан бо?ланган элементларга тегиш имконияти бyлган хоналар хавфи ю?ори синфга ?арайди. Нисбий намлиги ю?ори (100% га я?ин), кимёвий фаол му?итли ёки бир пайтнинг yзида хавфи ю?ори хоналарга мос икки ва ундан кyп шароитлари бyлган хоналар жуда хавфли дейилади. Хавфи ю?ори бyлмаган хоналарда барча кyрсатилган шароитлар бyлмайди.

Электрускуналар фойдаланилаётган барча жойларда электр токи билан жаро?атланиш хавфи мавжуд бyлади, шунинг учун хавфи ю?ори бyлмаган хоналарни хавфсиз хоналарга киритиш мумкин эмас.

?аёт фаолиятини хавфсизлигини таъминлаш учун электрускуналарга хизмат кyрсатиш ва ишончли ишлатишда электрускуналарни техник эксплуатация ?илиш ?оидалари ва электржаро?атидан ?имояланиш бyйича чораларга ани? риоя ?илиш керак. Шундай йyналишлардан бири хавфсиз – 12 ёки 36 В кучланишни ?yллаш бyлади. Уни олиниши учун 220 ёки 380 В стандарт кучланишли электр занжирига уланадиган пасайтирувчи трансформаторлардан фойдаланилади. Одамни электр токи билан шикастланиш хавфини камайтириш ма?садида 42 В дан кyп бyлмаган кичик номинал кучланишдан фойдаланилади. У электрлаштирилган ?yл асбоблари, кyчма ёритгичлар ва хавфи ю?ори хоналар ва жуда хавфли хоналарда ма?аллий ёритишда электр манбаси сифатида ?yлланилади. Лекин, шу паст кучланиш ?ам хавфсизликни кафолатламайди, шунинг учун бош?а ?имоя воситалари ?ам ?yлланилиши керак бyлади.

Электрхавфсизлиги бyйича электр ускуналар кучланиш бyйича: 1 кВ ва унгача, 1 кВ дан ю?ори, шунингдек 42 В дан кyп бyлмаган паст кучланишли ускуналарга бyлинади. Одамни бехосдан электрускуналарни ток yтказувчан ?исмларига тегиб кетишидан ?имоялаш учун хавфли ускуна ёки очи? ток yтказувчан шиналарнинг бевосита я?инида жойлаштирилган кyчма шитлар кyринишидаги тyси?лардан, деворчалар ва экранлардан фойдаланилади. Тyси? (чегаралагич) ишловчини назоратсиз силжишига хала?ит беради ва унинг хавфли зонага yтишини бартараф ?илади.

Бехосдан электрдан шикастланишнинг олдини олишнинг бош?а усули хавфли ва ?имояланмаган электр yтказгичларни хонани одам етмайдиган баландлигида жойлаштириш. Кyпчиллик ?олларда ?имояловчи тyси?ларини сигналлаштириш ва тyс?ичлантириш воситалари билан биргаликда ?yллайдилар. Товуш, ёритиш ва рангли сигналлаш воситаларини персоналнинг кyриш ва эшитиш зонасида yрнатилади. Тyс?ичлантириш ?урилмаларининг конструкцияси хавфли зона йyлини тyсишни ва электр аппаратлар ва ускуналарга маълум тартибда боришни таъминлайди, буни бузиш ёки риоя ?илмаслик ?имояланаётган участкада кучланишни автоматик тарзда yчиришга (тyс?ичлантириш-блокировка) олиб келади.

Бехосдан тегиб кетишдан ?имоялаш учун электрускуналарни ток yтказувчан ?исмлари ва деталларини изоляциялаш му?им yрин тутади. Изоляцияни ?аршилиги электр занжири кучланишига бо?ли? бyлади. 1 Кв дан кам кучланишли занжирларда унинг ?иймати 0,5 МОм дан кам бyлмаслиги керак. Ишчи, иккиланган ва кучайтирилган ишчи изоляциялар фар?ланади. Приборлар ва электр ?урилмалар доимо ишчи изоляцияга эга, у уларни нормал фаолият юритишини таъминлайди ва электр токидан шикастланишни ?имоялайди. Ускуналарни ишончлилиги ва электрхавфсизлигини таъминлаш учун, ишчи ва ?yшимчадан таркиб топган, иккиланган изоляциядан фойдаланилади. Иккиланган изоляциянинг ?аршилиги 5 МОм дан кам бyлмаслиги, бу ишчи ?аршиликдан 10 марта кyпни ташкил ?илади. Баъзи бир му?им электр?урилмаларда, иккиланган изоляцияли ?имоя даражаси кучайтирилиб таъминланадиган, ишчи изоляция ?yлланилади.

Одамларни электрускуналарни, изоляцияси шикастланиши натижасида, кучланиш остида ?олиши мумкин бyлган, металл ток yтказмайдиган ?исмларига тегиши о?ибатида, электр токидан шикастланишидан ?имоялаш учун ?имояловчи ерлатиш ёки нуллатиш ?yлланилади.

?имояловчи ерлатиш деб электрускуналарни металл корпусини олдиндан ер ёки унинг эквиваленти (ерда жойлашган сув yтказгич ?увурлари, темирбетон балкалари) билан электрли бо?ланишига айтилади. Бундай бо?ланишнинг электр ?аршилиги минимал бyлиши керак (1000 В гача кучланишли электр занжирлари учун 4 Ом дан кyп бyлмаслиги ва бош?алари учун 10 Ом дан кyп бyлмаслиги керак). Бунда электрускунани корпуси ва унга хизмат кyрсатувчи персонал, изоляцияни тешилиши ва фазани корпусга туташувида ?ам, бир-бирига тенг, нольга я?ин потенциалда туриб ?олади.

Икки турдаги ерлатиш фар?ланади: чи?ариладиган ва контурли. Чи?ариладиган ерлатишда унинг ерлатгичи (ер билан бевосита туташган ерлатувчи ?урилмани элементи) электрускуна yрнатилган майдончани таш?арисига чи?арилган. Бундай усулдан механика ва йи?ув цехлари ускуналарини ерлатишда фойдаланилади. Контурли ерлатиш ?имояланаётган ускунали майдончани контури бyйича жойлашган бир неча бо?ланган ерлатувчилардан тузилган бyлади. Бундай турдаги ерлатиш 1000 В дан ю?ори кучланишли ускуналарда ?yлланилади. Нулланиш – электрускунани (одатий тартибда кучланиш остида бyлмайди, лекин электр манбасини ерлатилган нулли сими билан унга тушиб ?олиши мумкин) металл ?исмларини олдиндан ноль ?имоя сими ёрдамида электр бо?ланиши. ?имоявий ерлатиш ва нулланишни yзгарувчан токли 380 В номинал кучланишида ва ундан кyп кучланишда барча ?олларда ?yллаш керак.

Хавфи ю?ори ва жуда хавфли ишларни бажаришда кичик кучланишдан бошлаб ?имоявий ерлатиш ва нулланиш бажарилади. Нулланиш занжирида ?имояловчи нуллагич ва ишчи yтказгичлар фар?ланади. ?имояловчи нуллагич yтказгич деб, электр энергиясини истеъмолчисини (?абул ?илувчисини) нуллавчи ?исмини, ток манбаини ерлатилган нейтрали билан бо?ловчи yтказгичга айтилади.

Нолли иш yтказгичини электр ?абул ?илувчиларни ток билан таъминлаш учун ?yллашади ва уни ?ам ерлатилган нейтраль билан фа?ат са?лагич ор?али бо?лашади. Ишчи нолли yтказгични ?имояловчи нолли yтказгич сифатида фойдаланиш мумкин эмас, чунки са?лагич куйганда барча унга уланган корпуслар фаза кучланиши остида ?олиши мумкин. ?имоявий yчиргич ?урилмаларига, ток билан шикастланиш хавфи ту?илганда, электрускуналарни автоматик yчиришни таъминлайдиган приборлар киради. Улар датчиклардан, yзгартирувчилардан ва бажарувчи органлардан ташкил топган. Ерга нисбатан корпус кучланиши yзгаришини ва авария ?олатларида фазалар силжишини бартараф этувчи ?урилмалар ?ам ишлаб чи?илган.

Изоляцияловчи ?имоя воситалари, кучланиш остида турган электрускуналар ?исмларидан, одамни изоляция ?илишга мyлжалланган. Асосий ва ?yшимча изоляцияловчи воситалар фар?ланади. 1000 в гача кучланишли электрускуналарга хизмат кyрсатиш учун асосий изоляцияловчи воситалар сифатида: изоляцияловчи штангалар, изоляцияловчи ва yлчовчи клешлар (?ис?ичлар), кучланиш кyрсаткичлари, диэлектрик перчаткалар, изоляцияловчи дастали чилангарлик-монтаж асбоблари, кучланиш остида таъмирлаш ишларини бажариш учун воситалар (изоляцияловчи нарвонлар, майдончалар ва б.?.) хизмат ?илади.

?yшимча изоляцияловчи воситаларга: диэлектрик калишлар, гиламчалар ва изоляцияловчи тагликлар киради. Барча изоляцияловчи ?имоя воситалари, ва?тинчалик ерлатиш ?yйиш учун мyлжалланган штангалар, гиламчалар ва тагликлардан таш?ари, тайёрлангандан сyнг электр синовидан ва эксплуатация жараёнида даврий синовлардан yтказилиши керак.

Электр хавфсизлиги бyйича кyриб чи?илган фаолиятлар йyналишлари жамоа ва шахсий ?имоя воситаларини мажмуали ?yллаш билан амалга оширилиши керак. ?аракатдаги электрускуналарга хизмат кyрсатиш бyйича ишларга 18 ёшдан кичик бyлмаган, дастлабки тиббий кyрикдан yтган ва тиббий ?арама-?арши кyрсаткичларга эга бyлмаган шахсларга рухсат этилади. Ишлаш жараёнида электрускуналарда банд бyлган персонал икки йилда бир марта тиббий кyрикдан yтиши керак. Электрускуналарга хизмат кyрсатишга, уларда таъмирлаш монтаж ва созлаш ишларига рухсат этилган шахслар йyл-йyри?дан yтиши ва ме?нат хавфсизлиги методларига y?итилиши, хавфсизлик ?оидалари ва йyри?номалардан билимлари текширилиши керак. Улар хавфсизлик ?оидалари бyйича, техник эксплуатация ?илиш ва хавфсизлик ?оидалари бyйича талабларга мос тарзда та?дим этилган, тегишли малака гуру?ига эга бyлиши керак.




2.8. Статик электрлаш, хавфли ва зарарли омиллари, ?имояси


Корхоналарда диэлектрли хоссаларга эга моддалар ва материаллар кенг ?yлланилади, бу эса статик электр зарядларини вужудга келишига олиб келади. Статик электрлаш иккита диэлектрикларни бир-бирига ёки диэлектрикларни металларга иш?аланиши (бир-бирига тегиш ёки ажралиши) натижасида ?осил бyлади. Бунда иш?аланаётган моддаларда электр зарядлари тyпланиши мумкин, улар агар жисм электр yтказгич ва ерлатилган бyлса, ерга осон yтади. Диэлектрикларда электр зарядлар узо? ва?т ушлаб турилади, шунинг учун улар статик электрлаш номини олишган. Электр зарядларни моддаларда пайдо бyлиш ва жамланиш жараёни электрланиш дейилади.

Статик электрланиш ?одисаси ?уйидаги ?олларда кузатилади:

сую?ликлар о?имида ва улар сачраганда;

газ ва бу? о?имида;

иккита турли хил ?атти? жисмларни бир-бирига тегизиб узо?лаштирилганда (контакт- туташув электрланиши).

Статик электрланишни зарядсизланиши диэлектрик ёки yтказгични сиртида, зарядларни тyпланиши билан бо?ли?, электрстатик майдон кучланганлиги критик ?ийматига эга бyлганда содир бyлади. Электр статик майдон таъсири остида ишлаётган одамларда турли хил эътирозлар учрайди: ?ашланиш-?ижиниш, бош о?ри?и, уй?уни бузилиши, ишта?ани камайиши ва б. ?. Электрстатик майдонлар кучланганлигининг рухсатли даражаси иш жойларида туриш ва?тига кyра yрнатилади. Бир соат ичида электрстатик майдон кучланганлигининг чегаравий рухсатли даражаси 60 кВ/м га тенг yрнатилади. Электрстатик майдон кучланганлиги 20 кВ/м дан кам бyлганда электрстатик майдонда туриш ва?ти давомийлиги регламентланмайди. 20 дан 60 кВ/м гача персонални электрстатик майдонда ?имоя воситаларисиз туриш ва?ти давомийлиги иш жойини кучланганлигига бо?ли? бyлади. Статик электрланишдан ?имояланиш чоралари статик электрланиш зарядларини пайдо бyлиши ва тyпланишини олдини олишга, зарядларни тар?алиш шароитларини яратишга ва уларни зарарли таъсири хавфини бартараф ?илишга йyналтирилган. Асосий ?имоя чораларига ?уйидагилар киради:

ускуналарни электр yтказувчан ?исмларида зарядларни тyпланишига йyл ?уймаслик, бунга зарядлар пайдо бyладиган ускуналар ва коммуникацияларни (аппаратлар, резервуарлар, ?увур yтказгичлар, транспортерлар, ?уйиш ва тyкиш ?урилмаларини) ерлатиш;

?айта ишланаётган моддалар электр ?аршилигини камайтириш;

статик электрлаш зарядлари суръатини камайтириш, бунга тегишли тарзда моддаларни сачраши, майдаланиши ва чангланишини истисно ?иладиган моддаларни ?аракатланиш тезликларини танлаш, электрстатик зарядларни yтказиш, иш?аланиш сиртини танлаш, ёнувчан газлар ва сую?ликларни ?yшимчалардан тозалаш эвазига эришилади.

Тyпланган статик электрлаш зарядларини одамлардан олиш электр зарядсизланишни бартараф этади. Бу эса yз навбатида портлаш- ва ён?ин хавфи бор аралашмаларни портламаслиги ва ёнмаслигига сабаб бyлади, шунингдек статик электрланишнинг одамларга зарарли таъсири бартараф этилади. Асосий ?имоя чоралари ?уйидагилар: электрyтказувчан поллар ёки ерлатиш зоналарини, ?атламларини ва иш майдончаларини ?уриш; эшиклар дасталарини, нарвонлар ушлагичларини, приборлар, машиналар ва аппаратлар дасталарини ерлатиш; ишловчиларни ток yтказувчан оё? кийим, антисептик халатлар билан таъминлаш.

Барча объектларда статик электрланишга ?арши асосий восита ерлатиш ?урилмаларини ?yлланилиши бyлади. Ерлатишни ишончлилигини кафолатлаш учун ерлатиш ?урилмасини ?аршилиги 100 Ом дан кyп бyлмаслиги керак. Ёнувчан сую?ликлар ва моддалар билан идишларни ташиш учун ?yлланиладиган аравачалар ва электркаралар металл ерлатувчи занжирчалар ёки антистатик тасма билан жи?озланиши керак. Бочкалар, канистралар ва бидонлар ерлатилган металл лист устига жойлаштирилиб ё?ил?и билан тyлдирилади.




2.9. Электр магнит майдони, синфланиши, таъсир ?илиш манбалари, нормалаштириш


Атмосфера электри, ?уёш ва галактикалар радионурланиши, Ернинг электр ва магнит майдони, сунъий манбаълар (магнетрон генераторлар), генераторни ало?ида ?исмларини бириктирувчи фидер линиялари, тyл?ин yтказгич трактлар фланцли бирикмалари ва тyл?ин yтказгичларни очи? четлари, кучланиши 1000 В гача электрузатиш линиялари, ?имоя ?урилмалари, автомат приборлар, саноат частотаси манбаъларини бириктирувчи шиналар электр магнити майдонлари манбаълари бyлади. Ўзгармас магнит майдонлари манбаъларига магнитлар, соленоидлар, яримдаврий турли импульс ?урилмалари, ?уйма металлкерамика магнитлари киради.

Электр магнити майдони – yзгарувчан электр ва магнит майдонлари тyпламидир. Тyл?ин узунлигига бо?ли? ?олда бутун орали? кичик орали?ларга бyлинган: ю?ори тyл?инли (10 км дан кyп), узун тyл?инли (10 км – 1 км), yрта тyл?инли (1 км – 100 м), ?ис?а тyл?инли (100 м – 10 м), ультра?ис?а тyл?инли (10 м – 1 мм). Орали?лар орасида суръатли yтишлар йy?, улар баъзан бир-бирини ёпади, улар орасидаги чегара шартли. Электр магнити майдонининг одамга таъсири майдоннинг кучланганлигини ?ийматига, энергия о?имига, тебраниш частотасига, одам танасининг периметрига бо?ли? бyлади. Электрмагнит майдони одамга ?уйидагича таъсир ?илади: электр майдонида одамни танасининг атомлари ва молекулалари, (одам танаси шулардан тузилган) ?утбланади, бунда ?утбланган молекулалар, электролитда (тy?ималар сую?ликлари ва ?он) электр магнити майдонининг йyналиши бyйича тар?алади.

Ўзгарувчан электр майдони диэлектригини ?утбланиши ?исобига одам танаси тy?ималарини ?изиши келтириб чи?арилади. Майдон кучланганлиги ва таъсир ва?ти ?анча катта бyлса, бу ?одисада ?изиш шунча кучли бyлади. Орти?ча исси?лик нормал чегарасигача терморостлаш механизмида юкланишни ошириш йyли билан ?айдалади. Биро? 10 мВт/см


 исси?лик пороги дейиладиган энергия зичлигидан бошлаб, танани ?арорати ошади, бу унга зарар келтиради. Электр магнити майдони майдон суръатлилиги исси?лик порогидан кичик бyлганда одамни тy?ималарига биологик таъсир yтказади. Ўзгармас магнит майдонларининг таъсири кучланганлик ва таъсир ва?тига бо?ли? бyлади. Кучланганлик рухсатли чегарадан ошганда асаб, юрак-?он томирлари тизимларини, нафас олиш, ов?ат ?азм ?илиш органларини ва ?онни биокимёвий кyрсаткичларини бузилиши содир бyлади. Саноат частотали электрмагнити майдонининг биологик таъсирини тавсифловчи асосий параметри электр майдонининг кучланганлиги бyлади. Майдоннинг магнитли таркиби одам организмига сезиларли таъсир yтказмайди.

Саноат частотали электр майдонининг манбаъси ?аракатдаги электрускуналарнинг ток yтказувчан ?исмлари (электр узатиш линиялари, индукторлар, термик ?урилмалар конденсаторлари, фидер линиялари, генераторлар, трансформаторлар электрмагнитлари, соленоидлар, яримдаврийли ёки конденсатор турли ?урилмалар, ?уйма ва металлкерамика магнитлари ва б.?.) бyлади. Электр майдонининг одам организмига узо? ва?тли давомли таъсири асаб ва юрак-?он томирлари тизимининг функционал ?олатини бузилишига олиб келиши мумкин. Бу ю?ори даражадаги толи?иш, бажарилаётган иш операцияларининг сифатини пасайиши, юрак олдидаги о?ри?лар, ?он босимининг ва юрак уришининг yзгаришида ифодаланади.

Саноат частотали токлар электр майдонининг таъсиридан асосий турдаги жамоа ?имоя воситаси экранлаштириш ?урилмалари бyлади – персонални очи? тар?атувчи ?урилмалар ва электр узатишни ?аво линияларида ?имоялаш учун мyлжалланган электрускуналарни таркибий ?исми. Экранлаштириш ?урилмаси ускуналарни кyрикдан yтказишда ва зудлик билан yчириб-ё?ишда, ишларни бажаришни кузатишда керак бyлади.

Экранлаштириш ?урилмалари айвонлар, бостирмалар ёки yртатyси?лар кyринишида металл ар?онлар, симчалар тyплами, тyрлар кyринишида ?илинади. Худди шундай кyринишда кyчма экранлар ?ам электрускуналарга хизмат ?илишда ?yлланилади. Экранлаш ?урилмалари коррозияга ?арши ?опламаланиши ва ерлатилиши керак.

Радиочастотали электр магнити майдони манбаълари ?уйидагилар бyлади:

60 кГц – 3 МГц орали?ида – ускуналарни экранлаштирилмаган элементлари металлга индукцияли ишлов бериш учун (?атти?лаш, куйдириш, эритиш, ?алайлаш, пайвандлаш ва ш.y.) ва бош?а материаллар, шунингдек радиоало?а ва радиоэшиттиришда ?yлланиладиган ускуналар ва приборлар;

3 МГц – 300 МГц орали?ида – радиоало?а, радиоэшиттириш, телевидение, тиббиётда ?yлланиладиган ускуналар ва приборларнинг экранлаштирилмаган элементлари, шунингдек диэлектрикларни ?издириш учун ускуналар (пластикатларни пайвандлаш, пластмассаларни ?издириш, ё?оч буюмларни клейлаш ва б.?.);

300 МГц – 300 ГГц – радиолакация, радиоастрономия, радиоспектроскопия, физиотерапияда ва б.?. ?yлланиладиган ускуналар ва приборларнинг экранлаштирилмаган элементлари.

Барча орали?даги радиотyл?инларнинг таъсиридан одам марказий асаб ва юрак-?он томирлари тизимларининг нормал ?олатидан четланиши характерлидир. Персоналдаги субъектив ?иссиётларга – тез-тез бош о?риши, уй?усираш ёки умумий уй?усизлик, толи?иш, кучсизлик, ю?ори даражада терлаш, хотирани пасайиши, бyшанглик, бош айланиши, кyз олди ?оро?илашуви, сабабсиз безовталик, ?yр?иш ва б.?. киради.

Электромагнит тyл?инлари манбаълари билан хавфсиз ишлашни таъминлаш учун персонални ишлаш жойларида ва бyлиши мумкин бyлган жойларида ?а?и?ий нормалаштириладиган параметрларни систематик назоратини олиб борадилар. Тасди?ланган методика бyйича электр ва магнит майдонларининг кучланганлиги ?амда энергия о?ими зичлиги yлчаниб назорат амалга оширилади. Агар иш шароитлари нормалар талабини ?они?тирмаса, радиотyл?инлар таъсиридан персонални ?имоялаш барча иш турларида ?yлланилади. Бу ?имоя ?уйидаги усуллар ва воситалар билан амалга оширилади:

электрмагнит тyл?ини энергияси о?ими зичлиги ва кучланганлигини пасайтирувчи ?увватни келишилган юкламалари ва сyндиргичларини ?yллаш;

иш жойини ва нурлатиш манбаъсини экранлаштириш;

ишлаш хоналарида ускуналарни рационал жойлаштириш;

ускуналарни рационал ишлаш тартибини ва персонални ме?нат тартибини танлаш;

ого?лантириш ?имоя воситаларини ?yллаш.

Электрмагнити нурланишлари таъсиридан самарали ?имоя воситаси нурланиш манбаъси ва иш жойини электрмагнити энергиясини сyндирувчи ёки ?айтарувчи экранлар ёрдамида экранлаштириш бyлади.

?айтарувчи экранларни асосан ?очувчан – паразит нурланишлардан (жуда ю?ори тyл?инли узатиш линиялари занжирларидаги ток ?очишларидан, магнетронларни катодли чи?ишларидан ва б.?.) ?имоялаш учун ?yллашади. Бош?а ?олатларда, ?оидага кyра, ютувчи экранлар ?yлланилади. ?айтарувчи экранларни тайёрлаш учун электрyтказувчанлиги ю?ори материаллар фойдаланилади, масалан металлар (тyли? (яхлит) деворлар кyринишидаги) ёки металл асосли пахтали матолар ишлатилади.

Яхлит метал экранлар энг самарали ва 0,01 мм ?алинликда электр майдонини тахминан 50 дБ (100000 марта) пасайишини таъминлайди. Ютувчи экранларни тайёрлаш учун электрyтказувчанлиги ёмон материаллар ?yлланилади. Ютувчи экранлар махсус таркибли тyли? конусли ёки ичи бyш тикилган прессланган резина листлари, шунингдек ?овак резинали пластиналари шаклидаги кабонил темир билан тyлдирилган ва метал тyр билан прессланган шаклда тайёрланади. Бу материаллар каркасга ёки нурланаётган ускуна сиртига клейланади.




2.10. Яшиндан ?имоялаш


Яшин – бу узунлиги бир неча километр бyлган момо?алдиро?ли булут ва ер ёки ?андайдир ер усти иншооти орасида ривожланадиган электр заряди. Яшинни зарядсизланиши лидерни, бир неча юз ампер токли кучсиз ёритилаётган канални, ривожланиши билан бошланади. Лидерни ?аракатланиш йyналиши бyйича, булутдан пастга ёки ердаги иншоотдан тепага йyналган, пастлашувчан ва баландлашувчан яшинларга бyлинади.

Бино ва иншоотлар тy?ридан-тy?ри яшин уришидан, унинг иккиламчи кyринишидан (асоратларидан), ер усти ва ер ости металл коммуникациялари ор?али ю?ори потенциалнинг силжишидан ?имояланган бyлиши керак. Таш?аридаги ускуналарни тy?ридан-тy?ри яшин уришидан, унинг иккиламчи кyринишидан ?имоя ?илиш керак. Катта майдонли бинолар ичида (кенглиги 100 метрдан орти?) потенциалларни тенглаштириш бyйича тадбирлар бажарилиши керак. Умумий майдонининг 70% дан кyпро?ини яшиндан ?имоялаш керак бyлмаган хоналар ташкил ?илганда ва бинони ?олган ?исмини яшиндан ?имояланишни I, II ёки III категорияли хоналар ташкил ?илса, фа?ат хоналар ичига киритиладиган коммуникциялар бyйича ю?ори потенциаллар силжишидан ?имоялаш назарда тутилиши керак. Бунга коммуникацияларни электр ускуналарнинг ерлатиш тизимига ёки бинони темирбетон арматурасига улаш ор?али эришилади. Худди шундай бо?ланиш ички коммуникациялар учун ?ам назарда тутилиши керак. ?ар ?андай категорияли бино ва иншоотларни тy?ридан-тy?ри яшин уришидан ?имоя ?илиш ма?садида табиий яшин ?айтаргичлар сифатида мажуд ю?ори иншоотлардан (тутун ?увурлари, сув босим миноралари, прожектор мачталари, электр узатиш ?аво линиялари ва б.?.) шунингдек бош?а иншоотлар яшин ?айтаргичларидан максимал фойдаланиш керак.

Агар бино ва иншоот табиий яшин ?айтаргичлар ёки ?yшни объектлар ?имоя зонасига ?исман бирикса, тy?ридан-тy?ри яшин уришидан объектнинг ?олган бош?а ?имояланмаган ?исмини ?имоялаш назарда тутилиши керак. Агар бино ёки иншоотни эксплатация ?илиш жараёнида ?yшни объектларни реконструкция ёки демонтаж ?илиш бу ?имояланмаган ?исмни кyпайишига олиб келса, яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имояни тегишли yзгариши энг я?ин мома?алдиро? мавсуми бошлангунича бажарилиши керак; агар ?yшни объектларнинг демонтажи ёки реконструкцияси мома?алдиро? мавсуми мобайнида олиб борилса, шу ва?тга бино ва иншоотни тy?ридан-тy?ри яшин урушидан ?имояланмаган ?исмини ?имоялашни таъминлайдиган ва?тинчалик тадбирлар назарда тутилиши керак. Яшиндан ?имоялаш ерлатишлари сифатида электрускуналарнинг барча тавсияланадиган ерлатишларини, кучланиши 1 Кв гача бyлган электр узатгичлар ?аво линияларини ноль симларидан таш?ари, ишлатишга рухсат этилади.

Пахта тозалаш корхоналари бино ва иншоотларини, шунингдек машина, механизмлари ва технологик ускуналарини яшин уришидан са?лаш учун яшин ?айтрагич ?урилмаларидан фойдаланилади. Яшин ?айтаргичларнинг энг содда икки тури: стерженли ва трослиси амалда кенг ?yлланилади. Стерженли яшин ?айтаргич ингичка, учли металл стержень кyринишидаги электроддан ва умумий ?аршилиги 10—20 ом дан ошмайдиган ерлатгичдан иборат. Тросли яшин ?айтаргич эса электр узатиш линиялари устидан тортилган сим (трос) кyринишида ва умумий ?аршилиги 10—20 ом дан ошмайдиган пухта ерга улагичдан иборат. Яшин ?айтаргич ?имоя ?илинадиган объект устига yрнатилади.

Яшин ?айтаргичнинг ишлаш принципи тож разрядига (зарядсизланишига) асосланган. Атмосферада мома?алдиро? бyлган ва?тда ?осил бyладиган кучли электр майдони яшин ?айтаргичнинг учида тож разрядни вужудга келтиради. Бу разряд зарядларнинг бино олдида тyпланишига йyл ?yймай, уларни ерга yтказиб туради ва бинони яшин зарбларидан са?лайди. Якка стерженли яшин ?айтаргичнинг ?имоя зонаси (таъсир доираси) шакли бyйича чy??исида 45


 бурчак ташкил этадиган конусга я?ин бyлади. Бир тросли яшин ?айтаргичда ?имоя зонаси, трос ва унинг ости текислигидаги 45


 ли проекциялари ?ирралар вазифасини yтайдиган, уч ?иррали призма шаклида бyлади.

Электр станцияларида яшин токини ерга yтказиб юбориш учун ерлатиш симидан фойдаланилади. Тунукаси ерга уланган тунука томли бинолар, марказий исси? сув билан иситиладиган, сув yтказгичлар ва ер остидан электр yтказилган бинолар яшиндан етарлича са?ланган бyлади ва уларга махсус яшин ?айтаргичлар yрнатилмайди. Ичида портлаш хавфини вужудга келтирадиган аралашмалар, чанг, бу?, газлар ?осил бyладиган биноларни ?имоя ?илиш учун яшин ?айтаргич бинолардан нариро?да yрнатилади. Шунда биноларнинг барча ?исмлари яшин ?айтаргичнинг таъсир доирасида бyлади.

Яшин ?айтаргичлар ?ар йили ба?орда текшириб турилиши ва ани?ланган носозликлари бартараф этилиши керак. Мома?алдиро? ва?тида таъмирлаш, электр yлчаш ишларини бажариш та?и?ланади.




2.11. Ого?лантириш ранглари, хавфсизлик белгилари ва хавфлардан ?имоялаш шиорлари


?уйидаги ого?лантириш ранглари ?абул ?илинган:

?изил – «ТЎХТА», «ТА?И?ЛАНАДИ», «ЖУДА ХАВФЛИ» маънолари учун;

сари? – «ДИ??АТ», «ХАВФ Э?ТИМОЛИ МАВЖУД» маънолари учун;

яшил – «ХАВФСИЗ», «РУХСАТ ЭТИЛГАН», «ЙЎЛ ОЧИ?» маънолари учун;

кyк – бош?а маълумотлар учун.

?изил рангда машиналарнинг тyхтатиш тугмачаларини, хавфли зона тyси?ларининг ички томонини, ён?инни yчириш ?урилмалари ва воситаларини бyяш ма?садга мувофи? бyлади.

Сари? рангда транспорт воситалари (электр юклагич, кyтариш кранлари ва б.?.) бyялади.

Яшил ранг хавфсизликни таъминловчи воситаларни бyяш учун ?yлланилади (захира чи?иш эшиклари, аптечкалар ва б.?.).

?уйидаги хавфсизлик белгиларининг шакллари (2.2.Расм) yрнатилади:

та?и?ловчи – ?изил кенглик билан чизилган о? юзли ?изил айлана. Айланада рамзий равишда ?ора рангда та?и?ланувчи объект тасвирланган;

ого?лантирувчи – ичида ?ора рангда та?и?ловчи объект рамзий равишда тасвирланган яшил тенг томонли учбурчак (радиация хавфини ва электр токини – ?изил ранг тасвирида белгилаш учун);

кyрсатувчи – о? стрелка ва кyрсатиш объектининг рамзий тасвири ёки о? квадрат ичида ?ора рангли ёзуви бyлган кyк тyртбурчак; тиббий хизмат кyрсатиш пункти ва ён?ин хавфсизлигини кyрсатиш учун белгилар – о? квадрат ичида кyрсатиш объектини тасвири ёки ?изил рангли ёзув.






2.2. Расм. Хавфсизлик белгилари: а- та?и?ловчи белги (очи? алангадан фойдаланиш та?и?ланади); б- ого?лантирувчи белги (э?тиёт бyлинг, кран ишлаяпти); в- буюрувчи белги (каскада ишла); г- кyрсатувчи белги (yт yчиргич).



Моддалар yтказувчи ?увурлар бир-биридан фар?ланиши учун улар ?уйидагича сон билан белгиланади ва ранг билан бyялади: сув – 1, яшил; бу? -2, ?изил; ?аво -3, кyк; ёнувчан газлар – 4, сари?; ёнмайдиган газлар – 5, бyялмайди; кислоталар -6, тy? сари?; иш?орлар – 7, сиё? ранг; ёнувчан сую?ликлар – 8, жигар ранг; ёнмайдиган сую?ликлар -9, бyялмайди; бош?а моддалар – 0, кул ранг.

Улардан таш?ари пахта тозалаш корхоналарини бyлинмаларида, бинолари деворларида, кириш ?исмида ва айрим технологик ускуналарнинг кyринарли жойларида ?ис?а, маъноли, тез тушуниладиган ва ёдланадиган ?амда эсда са?ланадиган равон ме?натни му?офаза ?илиш шиорлари ёзиб ?yйилади. Корхоналарда ?yлланилаётган шиорлар тyплами намуналари 2.3-жадвалда келтирилган.

2.3-жадвал

Пахта тозалаш корхоналари цехлари (бyлинмалари) учун ме?нат хавфсизлиги буйича шиорлар тyплами














3. ЖАМОА ШАРТНОМАСИ, МЕ?НАТ ШАРТНОМАСИ ТАРАФЛАРИНИНГ МЕ?НАТНИ МУХОФАЗА ?ИЛИШ БЎЙИЧА МАЖБУРИЯТЛАРИ





3.1. Пахта тозалаш корхоналарида жамоа шартномаси


Пахта тозалаш корхонасида жамоа шартномаси якка тартибдаги ме?натга оид муносабатларни ва улар билан бевосита бо?ли? бyлган ижтимоий муносабатларни тартибга солиш учун, бир тарафдан ишловчилар вакиллари ва иккинчи тарафдан иш берувчи ёки унинг вакиллари орасида тузиладиган, ме?нат тy?рисидаги ?у?у?ий ?ужжатдир.

Корхонада ишловчиларнинг вакиллигини ?амда уларнинг ?у?у?лари ва манфаатларини ?имоя ?илишни касаба уюшмаси ?yмитаси амалга оширади. Иш берувчининг вакиллигини ?амда унинг ?у?у? ва манфаатларини ифода этиш ва ?имоя ?илишни корхона ра?бари ёки у ваколат берган шахслар иш берувчининг таъсис ?ужжатларига мувофи? амалга оширади.

Жамоа шартномасини тузиш зарурлиги тy?рисидаги ?арор ва уни тузиш масаласи бyйича жамоавий музокаралар бошлаш тy?рисидаги таклиф исталган тарафдан берилиши мумкин. Жамоавий музокаралар олиб бориш ва жамоа шартномаси лойи?асини тайёрлаш учун ижтимоий-ме?нат масалалари бyйича комиссия тузилади.

Жамоа шартномаси умуман корхона бyйича ва унинг ало?ида бyлинмаларида тузилиши мумкин. Корхонанинг ало?ида бyлинмасида жамоавий музокаралар yтказиш, жамоа шартномасини имзолаш чо?ида иш берувчи номидан жамоа шартномасини имзолаш учун, иш берувчи ушбу ало?ида бyлинма ра?барига ёки бош?а шахсга зарур ваколатлар беради, ходимлар манфаатларини ифода этиш ?у?у?и эса ушбу бyлинма ходимларининг вакилларига берилади. Жамоа шартномаси ёзма шаклда тузилади.

Жамоа шартномасига иш берувчининг ва ходимларнинг ?уйидаги масалалар бyйича yзаро мажбуриятлари киритилиши мумкин:

ме?натга ?а? тyлаш шакли, тизими ва ми?дори, пул мукофотлари, нафа?алар, компенсациялар, ?yшимча тyловлар;

нархларнинг yзгаришидан, инфляция даражасидан, жамоа шартномасида белгиланган кyрсаткичларнинг бажарилишидан келиб чи??ан ?олда ме?натга ?а? тyлашни тартибга солиш механизми;

ходимларнинг бандлиги, уларни ?айта тайёрлаш, уларнинг малакасини ошириш, уларни ишдан бyшатиш шартлари;

иш ва?ти ва дам олиш ва?тининг, таътилларнинг давомийлиги;

ходимларнинг, шу жумладан аёлларнинг, ногиронлиги бyлган шахсларнинг ва yн саккиз ёшга тyлмаган шахсларнинг ме?нат шароитлари ?амда ме?нат му?офазасини яхшилаш, экологик хавфсизликни таъминлаш;

ташкилотни, идорага ?арашли уй-жойни хусусийлаштириш чо?ида ходимларнинг манфаатларини ?исобга олиш;

ишни таълим билан ?yшиб олиб бораётган ходимлар учун имтиёзлар;

ихтиёрий тиббий ва ижтимоий су?урта;

иш берувчи томонидан ходимларнинг шахсий жам?ариб бориладиган пенсия ?исоб вара?ларига ?yшимча бадаллар киритиш ми?дорлари ва муддатлари;

жамоа шартномасининг бажарилиши устидан назорат ?илиш, тарафларнинг жавобгарлиги, касаба уюшмаси ?yмитаси фаолият кyрсатиши учун нормал шароитлар билан таъминлаш.

Корхонанинг и?тисодий имкониятлари ?исобга олинган ?олда, жамоа шартномасида бош?а шартлар, шу жумладан ме?нат тy?рисидаги ?онунчиликда ва ме?нат ?а?идаги бош?а ?у?у?ий ?ужжатларда белгиланган нормалар ?амда ?оидаларга нисбатан имтиёзлиро? ме?нат шартлари ва ижтимоий-и?тисодий шартлар (?yшимча таътиллар, пенсияларга устамалар, муддатидан олдин пенсияга чи?иш, транспорт ва хизмат сафари харажатларини компенсация ?илиш, ходимларни ишлаб чи?аришда ?амда уларнинг фарзандларини умумий yрта таълим ташкилотларида ва мактабгача таълим ташкилотларида бепул ёки ?исман ?а? тyланадиган тарзда ов?атлантириш, уяли ало?а, интернет жа?он ахборот тармо?и учун ?а? тyлаш, олий таълим ташкилотларида y?итиш учун ссудалар тyлаш ва ?а? тyлаш, бош?а ?yшимча имтиёзлар ва компенсациялар) ?ам бyлиши мумкин.

Агар ?онунчиликда ?оидалар жамоа шартномасида албатта муста?камлаб ?yйилиши шартлиги тy?рисидаги тy?ридан-тy?ри кyрсатма мавжуд бyлса, ушбу ?оидалар жамоа шартномасига киритилади.

Пахта тозалаш корхоналари учун ишлаб чи?илган жамоа шартномасининг макети [16] ?уйидаги бyлимлардан ташкил топган:

1) умумий ?оидалар;

2) ме?натни меъёрлаштириш ва унга ?а? тyлаш. Кафолатли тyловлар ва компенсация тyловлари;

3) ишдан бyшатилиши мумкин бyлган ?олатлардаги кафолатлар, бандликни таъминлаш;

4) иш ва?ти ва дам олиш ва?ти;

5) ме?натни мухофаза ?илиш;

6) ме?нат муносабатлари билан бевосита бо?ли? ижтимоий

кафолатлар;

7) ёшлар билан ишлаш, уларга ?yшимча имтиёзлар ва

кафолатлар;

8) маданий-марифий, жисмоний тарбия-со?ломлаштириш ва

спорт ишлари;

9) иш берувчи томонидан касаба ташкилоти фаолиятига

бериладиган кафолатлар ва касаба ташкилотининг

мажбуриятлари;

10) хулосавий ?оидалар.

Жамоа шартномасининг лойи?аси корхонанинг бyлинмаларида ишловчилар томонидан му?окама ?илиниши, келиб тушган таклифлар ва муло?азалар ?исобга олиниб ижтимоий-ме?нат масалалари бyйича комиссия томонидан ишлаб чи?илиши ва ме?нат жамоасининг умумий йи?илишига (конференциясига) кyриб чи?иш учун киритилиши керак.

Жамоа шартномаси, агар ме?нат жамоасининг умумий йи?илишида ?озир бyлганларнинг эллик фоизидан кyпро?и уни ё?лаб овоз берган бyлса, маъ?улланган ?исобланади ва тарафларнинг вакиллари уч кун ичида жамоа шартномасини имзолайди. Жамоа шартномаси имзоланган кундан эътиборан ёки жамоа шартномасида белгиланган кундан эътиборан кучга киради ва шартномада назарда тутилган муддат ичида, биро? кyпи билан уч йил амал ?илади. Мазкур муддат тугагач, жамоа шартномаси тарафлар янги шартнома тузгунига ёки амалдаги жамоа шартномасини yзгартиргунига, тyлдиргунига ?адар амал ?илади. Тарафлар жамоа шартномасининг амал ?илиш муддати тугагунига ?адар уни узайтириши мумкин.

Жамоа шартномаси корхонанинг тузилмаси, номи, бош?арув органи таркиби yзгарганда ёки корхона ра?бари билан тузилган ме?нат шартномаси бекор ?илинганда, шунингдек корхона ?айта ташкил этилаётганда, шу ?айта ташкил ?илиш даврида, yзининг амал ?илишини са?лаб ?олади.

Жамоа шартномасининг амал ?илиши иш берувчига ва корхонанинг барча ишловчиларига нисбатан татби? этилади.

Иш берувчи жамоа шартномаси кучга кирганидан кейин, yн кундан кечиктирмай, барча ишловчиларни, шунингдек ме?нат шартномасини тузишда ишга ?абул ?илинаётган ишловчини жамоа шартномаси билан имзо ?yйдириб таништириши шарт.

Жамоа шартномасининг бажарилиши устидан назорат шартнома тарафларининг вакиллари, ижтимоий-ме?нат масалалари бyйича комиссия, ме?нат жамоаси, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Бандлик ва ме?нат муносабатлари вазирлигининг тегишли органлари ?амда бош?а ваколатли органлар томонидан амалга оширилади.

Шартнома тарафларининг вакиллари ?ар йили ёки жамоа шартномасида назарда тутилган муддатларда ме?нат жамоасининг умумий йи?илишида жамоа шартномасининг бажарилиши ?а?ида ?исобот беради.




3.2. Ме?нат шартномаси тарафларининг ме?натни мухофаза ?илиш бyйича мажбуриятлари


Ме?нат шартномаси – ходим ва иш берувчи yртасидаги муайян мутахассислик, малака, лавозим бyйича ишнинг ички ме?нат тартиби ?оидалари, ме?нат тy?рисидаги ?онунлар ва бош?а меъёрий ?ужжатлар билан белгиланган шартлар асосида ?а? эвазига бажарилиши ?а?ида тарафлар келишувидир.

Ме?нат шартномасида тарафларнинг келишуви бyйича: иш жойи (корхона ёки унинг бyлинмаси), ходимнинг ме?нат вазифалари – мутахассислиги, малакаси, лавозими; ишнинг бошланиш куни; ме?нат шартномаси муайян муддатга тузилганда унинг амал ?илиш муддати; ме?нат ?а?и ми?дори ва ме?натни бош?а шартлари белгиланади.

Ходим ва иш берувчи ме?нат шартномасининг тарафларидир.

Ме?нат шартномасини тузиш пайтида ходимнинг ?онунлар ва бош?а меъёрий ?ужжатлар билан белгиланган ме?нат ?у?у?лари ?амда кафолатлари даражаси пасайтирилиши мумкин эмас.

Ўзбекистон республикасининг янги та?рирдаги ме?натни му?офаза ?илиш тy?рисидаги ?онунининг 22-моддасида ходимнинг ва 23- моддасида иш берувчининг ме?натни му?офаза ?илиш со?асидаги ?у?у?лари ва мажбуриятлари кейинчалик Ўзбекистон республикаси Ме?нат кодексининг тегишлича 355 ва 359-моддаларида ?ам келтирилиб муста?камланган. ?уйида ходим ва иш берувчининг ме?натни мухофаза ?илиш со?асидаги мажбуриятларини келтирамиз.

Ходимнинг мажбуриятлари:

ме?натни му?офаза ?илиш масалалари бyйича техник жи?атдан тартибга солиш со?асидаги норматив ?ужжатлар ва норматив-?у?у?ий ?ужжатлар талабларига риоя этиши;

шахсий ?имоя воситаларини тy?ри ?yллаши;

ме?натни му?офаза ?илиш бyйича йyл-йyри?лар олиши, ме?натни му?офаза ?илиш масалалари бyйича y?увдан ва малака оширишдан yтиши;

одамларнинг ?аёти ва со?ли?ига бевосита хавф ту?дирувчи ?ар ?андай вазият тy?рисида, шунингдек иш жараёнида ёки у билан бо?ли? ?олда содир бyлган ?ар ?андай бахтсиз ?одиса ?а?ида иш берувчини дар?ол хабардор ?илиши шарт.

Ходимнинг зиммасида ?онун ?ужжатларига мувофи? бош?а мажбуриятлар ?ам бyлиши мумкин.

Иш берувчининг мажбуриятлари:

?ар бир иш yрнида ме?нат шароитларининг ме?натни му?офаза ?илиш талабларига мувофи? бyлишини таъминлаши;

бинолар, иншоотлар, асбоб-ускуналардан фойдаланиш, технологик жараёнларни амалга ошириш чо?ида, шунингдек ишлаб чи?аришда хом ашё ва материалларни ?yллаш, ишлар бажариш ва хизматлар кyрсатиш чо?ида ходимларнинг хавфсизлигини таъминлаши;

иш yринларида ме?нат шароитларининг ?олати, айни?са зарарли ишлаб чи?ариш омиллари ва хавфли ишлаб чи?ариш омиллари юзасидан назоратни амалга ошириши;

ме?нат шароитлари тy?рисида, шу жумладан касб касалликлари ва бош?а касалликлар хавфи мавжудлиги, муайян иш yринларида ва ишлаб чи?аришда ме?натни му?офаза ?илишнинг ?олати ?а?ида, шунингдек шу муносабат билан ходимларга берилиши лозим бyлган имтиёзлар ва компенсациялар, шахсий ?имоя воситалари тy?рисида ходимларни yз ва?тида хабардор ?илиши;

?онун ?ужжатларида белгиланган тартибда ме?натни му?офаза ?илиш хизматини ва йyл ?аракати хавфсизлиги хизматини ташкил этиши;

ходимларни белгиланган нормалар бyйича сут, даволаш-профилактика ози?-ов?ати, газланган тузли сув, шахсий ?имоя ?амда гигиена воситалари билан таъминлаши, шунингдек жамоавий ?имоя воситалари ?yлланилишини таъминлаши;

ходимларнинг ме?натни му?офаза ?илиш бyйича йyл-йyри?лар олишини, ме?натни му?офаза ?илиш масалалари бyйича y?увдан, ?айта тайёргарликдан yтишини, малака оширишини ва билимлари текширилишини таъминлаши;

ме?натни му?офаза ?илиш бyйича y?увдан yтмаган, йyл-йyри?лар олмаган ва билимлари текширилмаган шахсларни ишга ?yймаслиги;

ходимларга имтиёзлар ва компенсациялар белгиланадиган, имтиёзли шартларда пенсияга чи?иш ?у?у?и бериладиган, ногиронлар банд бyлган зарарли, хавфли ва бош?ача ме?нат шароитларига эга иш yринларида ?онун ?ужжатларида белгиланган тартибда иш yринларининг ме?нат шароитлари бyйича аттестациясини yтказиши;

дастлабки тарзда (ишга кираётганда) ва даврий (ме?нат фаолияти давомида) мажбурий тиббий кyриклар белгиланган тартибда yтказилишини ташкил этиши;

ме?натни му?офаза ?илишга оид талабларга риоя этилиши устидан давлат назорати ва текширувини амалга оширувчи органларга, шунингдек касаба уюшмаларига ва ходимларнинг бош?а вакиллик органларига уларнинг ме?натни му?офаза ?илиш ?олати, бахтсиз ?одисаларни ва касб касалликларини текшириши юзасидан назоратни, текширишни ва мониторингни амалга ошириши учун зарур бyлган ахборот ва материалларни та?дим этиши;

авария вазиятларининг олдини олиш, бундай вазиятлар юзага келганда ходимларнинг ?аёти ва со?ли?ини са?лаш, шу жумладан жабрланганларга биринчи ёрдам кyрсатиш бyйича чора-тадбирлар кyриши;

ме?натни му?офаза ?илишга оид талабларга риоя этилиши устидан давлат назорати ва текширувини амалга оширувчи органларнинг кyрсатмаларини бажариши ?амда касаба уюшмаларининг ва ходимлар бош?а вакиллик органларининг та?димномаларини кyриб чи?иши;

ишлаб чи?аришдаги бахтсиз ?одисалар ва касб касалликларидан давлат томонидан мажбурий ижтимоий су?урта ?илинишини, шунингдек иш берувчининг фу?аролик жавобгарлиги мажбурий су?урта ?илинишини таъминлаши;

ишлаб чи?аришдаги бахтсиз ?одисаларни ва касб касалликларини белгиланган тартибда текширувдан yтказиши, шунингдек уларнинг ?исобини юритиши шарт.

Улардан таш?ари, ме?нат шартномаси тарафлари мажбуриятларига ?онун ?ужжатларига мувофи? ?уйидагилар ?ам киритилиши мумкин.

Фу?ароларни со?ли?ининг ?олатига кyра yзига тy?ри келмайдиган ишга ?абул ?илиш ва ишловчиларни бош?а шундай ишга yтказиш та?и?ланиши, шунингдек со?ли?и ва ?аётига ю?ори даражада хавф ту?дириши мумкинлиги олдиндан аён бyлган ишга ?абул ?илиш ?амда yтказиш чо?ида иш берувчи уларни бу ?а?да ого?лантириши шарт.

Со?ли?ининг ?олатига кyра енгилро? ишга ёки но?улай ишлаб чи?ариш омиллари таъсирини истисно этадиган ишга yтказишга му?тож ходимларни иш берувчи ана шундай ишга уларнинг розилиги билан, тиббий хулосага мувофи? ва?тинча ёки муддатини чекламай yтказиши шарт.

Со?лом ва хавфсиз ме?нат шароитларини таъминлаш имконияти йy?лиги туфайли, давлат назорат ва текширув органи талаби бyйича, корхона, цех, участка, иш жойи фаолияти тyхтатилганда (бекор ?илинганда), иш берувчи ходимни малакасига мос иш билан таъминлашга ёки ходимни янги касбга (мутахассисликка) тайёрлаши ?амда тайёрлаш даврида yртача иш ?а?и са?ланган ?олда бепул y?итилишини таъминлашга мажбур.

Ишловчи yзини ?аёти ва со?ли?и учун бевосита хавф ту?илганда шундай ишларни ва ме?нат шартномасида назарда тутилмаган ме?нат шароити о?ир ва зарарли ишларни бажаришни рад этиш ?у?у?ига эга.

Ме?натда майиб бyлганлиги ёки иш билан бо?ли? ?олда со?ли?ига бош?ача тарзда шикаст етказилганлиги муносабати билан ва?тинча камро? ?а? тyланадиган ишга yтказилган ходимларга уларнин? со?ли?и шикастланганлиги учун жавобгар бyлган иш берувчи аввалги иш ?а?и билан янги ишда оладиган иш ?а?и yртасидаги фар?ни тyлайди.

Иш берувчи иш жойида касал бyлиб ?олган ходимларга биринчи тиббий ёрдам кyрсатиши, даволаш-профилактика муассасасига олиб бориши керак.

Ме?натни мухофаза ?илиш бyйича y?иш ва йyл-йyри?дан yтмаган ?амда ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?оидалар, нормалар ва йyри?номалардан билимлари текширилмаган шахсларни ишлашига рухсат этиш та?и?ланади.

Корхоналар маъмурияти ишловчилар ишлаш нормаларини бажаришлари учун нормал шароитларни таъминлашга мажбурдирлар, яъни машиналар, ускуналар, мосламаларни соз ?олатда бyлишини таъминлашлари; керакли ёритилганлик, исси?лик ва шамоллатиш яратишлари; шов?ин, нурланиш, титраш ва ишловчилар со?ли?ига салбий таъсир yтказадиган бош?а омиллар зарарли о?ибатларини бартараф ?илишлари керак.

Ме?нат шартномасида ме?нат шароитларини ишончли тавсифи, ишловчиларга о?ир ме?натлар ?амда зарарли ёки хавфли ме?нат шароитларида ишлаганлик учун имтиёз ва компенсациялар кyрсатилади.

Давлат томонидан иш берувчи билан ме?нат шартномаси бyйича ме?нат жараёнида ?атнашаётган ишловчиларнинг ме?натни мухофаза ?илиш ?у?у?и кафолатланади ва унинг номидан фаолият юритувчи ?онунчилик, ижрочи ва суд ?окимияти органлари томонидан бажарилиши таъминланади.




4. КОРХОНАЛАРДА МЕ?НАТНИ МУХОФАЗА ?ИЛИШНИ БОШ?АРИШ





4.1. Пахта тозалаш корхоналарини ме?натни мухофаза ?илишни бош?аришдан ма?сади ва унга эришиш йyналишлари


Корхоналарда ме?натни мухофаза ?илишни бош?аришдан ма?сад: иш жойларида, ишлаб чи?ариш участкаларида, цехлар ва тайёрлов пунктларида со?лом ва хавфсиз ме?нат шароитларини яратиш, ишловчиларни ишлаб чи?аришдаги зарарли ва хавфли омиллар таъсиридан ?имоялаш, ме?наткашларни узо? ва ю?ори ме?нат ?обилиятларини са?лашдан иборат.

Корхона фаолиятидан ма?сад, хом-ашё тайёрлаш, тайёр ма?сулот ишлаб чи?ариш, уни сотиш ва фойда олиш билан бир ?аторда ме?нат жамоаси турмушини яхшилаш, ?аётини ижтимоий ривожлантириш ва атроф му?итни мухофаза ?илишдир.

Ме?нат жамоасини ?аётини ижтимоий ривожлантириш деганда ме?натдан ?они?иш даражасини ошириш, ме?нат жамоаси аъзоларини моддий ва маънавий талабларини ?ондириш, ме?нат, маиший хизмат кyрсатиш, дам олиш шароитларини яхшилаш, ?ар бир ишловчини ижтимоий фаоллигини ошириш бyйича ишлар тушунилади.

Ме?натни мухофаза ?илишни бош?аришни ?у?у?ий ва меъёрий асосларини ме?нат кодекси, ме?натни мухофаза ?илиш ?онуни талаблари, ?укумат органлари ?арор ва фармойишлари, ме?нат хавфсизлиги стандартлари тизими ва бош?а меъёрий-техник ?ужжатлар ташкил килади.

Иш жойларида со?лом ва хавфсиз ме?нат шароитларини яратилишини таъминлаш, ?у?у?ий, ижтимоий-и?тисодий, ташкилий, техникавий, санитар-гигиена, даволаш-профилактика, реабилитация ?илиш, бош?а тадбирлар ва воситаларни тайёрлаш, ?арорлар ?абул ?илиш ва амалга ошириш ме?натни му?офаза ?илишни бош?ариш тизими (ММ?БТ) ёрдамида амалга оширилади. Иш жойларида, ишлаб чи?ариш участкаларида ва бутунлай корхонада таркибий бyлинмалар, функционал хизматлар ва ало?ида ишловчиларни хавфсиз ва со?лом ме?нат шароитларини таъминлаш бyйича фаолияти корхонада ме?натни мухофаза ?илишни бош?ариш объекти бyлади.

Корхона бyйича ме?натни мухофаза ?илишни бош?ариш органини корхона маъмурияти номидан унинг ра?бари, бош мухандиси, бош мухандис муовини ва ме?нат мухофазаси бyлими бошли?и ташкил килади. Бош?ариш органи корхона цехлари, тайёрлов пунктларида ме?натни мухофаза ?илиш тy?рисидаги маълумотларни тахлил ?илади, ме?нат шароитлари омилларини меъёрий ?ийматидан четга чи?ишларни бартараф этиш ма?садида, бош?ариш ?арорини ?абул ?илади ва уларни бажарилишини таъминлайди. Ме?натни мухофаза ?илишни бош?ариш органи корхона ра?бари (бош мухандис ва б.?.) хизмати ва корхонани ишлаб чи?ариш бyлинмалари ва хизматлари ра?барлари бyлади.

Ме?натни мухофаза ?илишни бош?ариш ишида корхона хyжалик фаолиятини бош?ариш механизмини деярли барча бy?инлари хизматлари ва лавозимли шахслари иштирок ?илади. Шунинг учун корхона бyйича бош?ариш фаолиятини самародорлиги корхонани барча хизматлари ва лавозимли шахсларининг ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?у?у? ва мажбуриятлари ?амда вазифаларини ани? кyрсатилишига кyп жи?атдан бо?ли?. ?ар бир корхонада ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ишларни ташкиллаштириш тy?рисида низом ишлаб чи?илиши керак. Унда ме?натни мухофаза ?илишни бош?ариш тизимида ?атнашаётган хизматлар ва лавозимли шахсларнинг ?у?у? ва мажбуриятлари, yзаро бо?ланганлиги ва бир-бирига бyйсинганлиги yрнатилади.

?ар бир хyжалик бyлинмаси: тайёрлов пункти (маскани), цех, ишлаб-чи?ариш участкаси ва бригадаси ва корхонанинг хизматлари ме?натни мухофаза ?илиш ?олатини кyрсатувчи yзининг бош?ариш органи, бош?ариш объекти ва маълумот таъминотига эга бyлади. Шунинг учун, таркибий бyлинмалар ва хизматларни бош?ариш фаолияти, ме?натни мухофаза ?илишни бош?ариш органи томонидан, умумми?ёсда мувофи?лаштирилган ва тезкор бош?ариладиган бyлиши керак.

Ме?натни мухофаза ?илишни бош?ариш бyйича ташкилий-методик ишларни, бош?арув ?арорларини тайёрлаш ва уларни бажарилишини назорат ?илишни, бевосита корхона ра?бари ёки бош мухандисга бyйсинувчи, ме?натни мухофаза ?илиш хизмати амалга оширади. Ало?ида иш жойлари, участкалар ва бутунлай корхона бyйича ме?нат шароитлари ?а?ида объектив маълумотлар бyлган та?дирдагина ММ?БТ ни нормал фаолият юритиши ва такомиллаштирилиши таъминланиши мумкин. Пахта тозалаш корхонасида ме?натни мухофаза ?илишни бош?ариш тизимини фаолият юритиши, иш берувчига ?онунларда белгиланган ме?натни мухофаза ?илишдан yз мажбуриятларини самарали амалга ошириш имкониятини беради.




4.2. Ме?натни мухофаза ?илишни бош?ариш функцияси


Ме?натни мухофаза ?илишни бош?ариш функцияси (корхоналар ва уларнинг бyлинмалари ми?ёсида) ?уйидаги бyлимлардан ташкил топган:

ме?натни мухофаза ?илиш ?олатини назорат ?илиш;

ме?натни мухофаза ?илиш ?олатини ?исоботини олиб бориш ва тахлил ?илиш;

ме?натни мухофаза ?илиш ишларини режалаштириш;

ме?натни мухофаза ?илиш ишлари ю?ори даражада бyлганлиги учун ра?батлантириш;

тарбиялаш ва интизомни муста?камлаш.

Барча назорат турлари, нафа?ат ме?натни мухофаза ?илиш меъёрлари ва ?оидалари, стандартларидан четга чи?ишларни ани?лаш, ?оида бузилишлар сабабларини тахлил ?илиш ва уларни бартараф этиш тадбирларини ?ам ишлаб чи?ишни та?озо этади.

Ме?натни мухофаза ?илиш ?олатини ?исоботини олиб бориш ва тахлил ?илиш ме?нат ?онунлари талабларига, ме?натни мухофаза ?илиш стандартлари, меъёрлари ва ?оидаларига риоя этмаслик сабабларини ани?лаш ва умумлаштириш ?амда ме?натни мухофаза ?илишдан режалаштирилган ишлар ва тадбирларнинг бажарилмаганлик сабабларини ани?лаш ва мавжуд камчиликларни бартараф этиш учун ани? чоралар кyришни талаб этади. Тахлил ?илиш учун бахтсиз ?одисалар ?исобини олиб бориш, касб касалликлари ?исоботи ва ме?натни мухофаза ?илишдан ?исоботлар, иш жойларини шаходатлаш ?амда санитар-техник паспортлаштириш маълумотлари ва барча назорат турлари материалларидан фойдаланилади.

Иш жойларида ме?натни мухофаза ?илиш ?олатини назорат ?илиш ?исоботини олиб бориш ва тахлил ?илиш асосида, ме?натни мухофаза ?илишнинг тезкор, исти?болли иш режасига киритиш учун тавсиялар ишлаб чи?илади.

Режалаштириш yз ичига 5 йиллик (исти?болли) ме?натни мухофаза ?илиш ва шароитларни яхшилаш ?амда санитар-со?ломлаштириш тадбирларини комплекс режасини ишлаб чи?иш, жорий (йиллик) ме?натни мухофаза ?илиш тадбирларини ишлаб чи?иш – бу жамоа шартномасининг ме?натни мухофаза ?илиш ?исмига киритилади ?амда ало?ида цехлар, участкаларнинг ме?натни мухофаза ?илиш тадбирларининг тезкор (yн кунлик-декада, ойлик, чораклик) режасини yз ичига олади.

Ме?натни мухофаза ?илиш ишларини ю?ори даражага кyтарганлик учун моддий ва маънавий ра?батлантириш ?yлланилади.

Ме?натни мухофаза ?илишни бош?ариш касблар бyйича танлашни ташкиллаштириш, ме?натни мухофаза ?илишга y?итиш ва уни тар?ибот ?илиш, ишлаб чи?ариш ускуналарини хавфсизлигини таъминлаш, оптимал ме?нат ва дам олиш тартибини таъминлаш, меъёрий санитар-маиший хизмати кyрсатилишини таъминлаш, ишловчиларга зарарли ишларни бажарганликлари учун имтиёзлар ва компенсация тyловлари жорий этиш, даволаш-профилактика ишларини олиб бориш йyли билан амалга оширилади.




4.3. Ме?натни мухофаза ?илишни бош?аришнинг асосий вазифалари


Ме?натни мухофаза ?илишни бош?аришни асосий вазифалари ?уйидагилардан:

ишловчиларни ме?нат хавфсизлиги бyйича y?итиш ва ме?натни мухофаза ?илиш масалаларини ташви?от ?илиш;

ишлаб чи?ариш ускуналарини хавфсизлигини таъминлаш;

ишлаб чи?ариш жараёнларини хавфсизлигини таъминлаш;

бино ва иншоотларни хавфсизлигини таъминлаш;

ме?натни санитар-гигиеник шароитларини меъёрлаштириш;

ишловчиларни шахсий ?имояловчи воситалар билан таъминлаш;

ишловчиларга даволаш-профилактика хизмати кyрсатилишини ташкиллаштириш;

ишловчиларга санитар-маиший хизмат кyрсатиш;

ишловчиларни ало?ида мутахассисликлар бyйича касб малакасига кyра танлашдан иборат.

Ишловчиларни ме?нат хавфсизлигига y?итиш тегишли тармо?нинг ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?оидалари, низомлари ва йyри?номалари бyйича амалга оширилиши керак. Ишловчиларни ме?нат хавфсизлиги бyйича y?итишни – бyлинма бошли?и, ишлаб- чи?ариш техникаси бyлими, ме?натни мухофаза ?илиш бyлими, бош механик бyлими ва бош энергетик бyлимлари ?амкорликда олиб борадилар.

Ме?натни мухофаза ?илиш масалаларини тар?ибот ?илиш барча тар?ибот ?илиш воситалари: турли ?yлланмалар, плакатлар, радио, телевидение, кино, кyрик-танловлар, маърузалардан фойдаланилиб, бyлинма ра?барлари, ме?натни мухофаза ?илиш бyлими томонидан бажарилиши керак.

Ишлатилаётган ишлаб-чи?ариш ускуналарини хавфсизлигини таъминлаш, уларни ме?нат хавфсизлиги стандартлари тизими, давлат назорат органлари меъёрлари ва ?оидалари ва ме?нат хавфсизлигининг бош?а меъёрий ?ужжатлари талабларига мос ?олатга келтириб, керак бyлганда – янги хавфсиз ускуналар билан алмаштирилиб ечилиши керак. Фойдаланилаётган ишлаб чи?ариш ускуналарини хавфсизлигини таъминлашни – бош механик бyлими, бош энергетик бyлими, бyлинма ра?бари, ме?натни мухофаза ?илиш бyлими, касаба уюшмаси ва техник назорат бyлими бажарадилар.

Ишлаб чи?аришда технология жараёнларини хавфсизлигини таъминлаш амалдаги технологияларни ме?нат хавфсизлиги стандартлари тизими, давлат назорат органлари меъёрлари ва ?оидалари ва ме?нат хавфсизлигининг бош?а меъёрий ?ужжатларига мос ?олатга келтириш ?амда янги хавфсиз технология жараёнлари, механизациялаштириш ва автоматлаштириш воситаларини ишлаб чи?аришга тадби? этиш йyли билан амалга оширилиши керак. Ишлаб чи?ариш жараёнларини хавфсизлигини таъминлаш – бош технолог, техник назорат бyлими, бyлинма ра?бари, ме?натни мухофаза ?илиш бyлими, касаба уюшмаси, бош механик бyлими, бош энергетик бyлими томонидан бажарилади.

Ишлаб-чи?ариш бино ва иншоотлари хавфсизлигини таъминлаш уларни ?уриш, реконструкция ?илиш, таъмирлаш ва улардан фойдаланишда ме?натни мухофаза ?илиш ва ме?нат хавфсизлигини таъминлаш талабларини бажариш йyли билан бажарилади. ?урилаётган бино ва иншоотларни хавфсизлигини таъминлаш – капитал ?урилиш, ме?натни мухофаза ?илиш ва моддий-техника таъминоти бyлимлари томонидан; фойдаланилаётган бино ва иншоотларнинг хавфсизлигини таъминлаш – бош механик бyлими, бyлинма бошли?и, ме?натни мухофаза ?илиш бyлими, ён?ин хавфсизлиги бyлими ва моддий-техника таъминоти бyлимлари томонидан бажарилади.

Ме?нат шароитларини санитар-гигиеник меъёрлаштириш иш yринларида ишлаб чи?аришнинг хавфли ва зарарли омиллари пайдо бyлиш сабабларини бартараф этиш ва самарали жамоа ?имоя воситаларини ?yллаш йyли билан амалга оширилади. Ме?нат шароитларини санитар-гигиеник меъёрлаштиришни – бyлинма ра?бари, ме?натни мухофаза ?илиш бyлими, касаба уюшмаси, бош технолог бyлими ва тиббиёт пункти бажарадилар.

Ишловчиларни шахсий ?имояловчи воситалар билан таъминлаш амалдаги меъёрлар ва улар учун yрнатилган берилиш, са?ланиш ва фойдаланиш тартибига кyра амалга оширилиши ?амда улар билан таъминлашни моддий-техника таъминоти бyлими ра?бари, ме?натни мухофаза ?илиш бyлими ва касаба уюшмаси томонидан бажарилиши керак.

Оптимал ме?нат ва дам олиш тартиби яратилишини таъминлаш барча ишловчилар учун уларнинг ме?нат хусусиятлари ?исобга олиниб, биринчи навбатда ишлаб-чи?аришнинг хавфли ва зарарли омиллари таъсир этаётган ва узликсиз ю?ори жисмоний ва асаб-ру?ий кучланганлик билан ишлаётганлар учун назарда тутилиши керак. Ишловчилар учун имтиёзли ме?нат ва дам олиш тартиби меъёрий ?ужжатлар асосида таъминланади. Оптимал ме?нат ва дам олиш тартибини ме?натни илмий ташкиллаштириш ва иш ?а?и бyлими, бyлинма ра?бари, ме?натни мухофаза ?илиш бyлими ва касаба уюшмаси таъминлайди.

Ишловчиларни даврий, янгидан ишга ?абул килинаётганларни, тиббий профилактика кyригидан yтказилишини, пархез ов?атлар билан таъминлаш ва уларнинг касалланишларини олдини олиш тиббий-профилактика тадбирларини yтказилишини ташкиллаштиришни ва тиббий-профилактика хизмати кyрсатишни тиббиёт пункти, бyлинма ра?бари, касаба уюшмаси ва ме?натни мухофаза ?илиш хизмати ташкил этади.

Санитар-маиший хизмат кyрсатиш ишловчиларни санитар-маиший хоналари, ?урилмалари билан таъминлаш ?амда уларни амалдаги меъёр ва ?оидалар талабларига кyра ишлатилишини назарда тутиши керак. Ушбуни бyлинма бошли?и, ме?натни мухофаза ?илиш бyлими, моддий-техника таъминоти бyлими, капитал ?урилиш бyлими ?амда касаба уюшмаси ташкиллаштиради.

Касбий танлаш ишловчиларни ало?ида касбларга (пахта ?арами бузгич РБХ операторлиги, исси?лик генераторлари ва пахтани ?уритиш барабанлари, тозалаш машиналари, жин ва линтерлар операторлари, ма?сулотларни тойловчилар ва бош?алар) жисмоний ва ру?ий жи?атдан ишларни хавфсиз бажаришга мослигини назарда тутади. Ало?ида касблар ва мутахассисликлар бyйича касбий танлашни кадрлар бyлими, ме?натни мухофаза ?илиш хизмати ?амда тиббиёт пунктлари бажарадилар.




5. КОРХОНА ЛАВОЗИМЛИ ШАХСЛАРИНИНГ МЕ?НАТНИ МУХОФАЗА ?ИЛИШ БЎЙИЧА МАЖБУРИЯТЛАРИ



Корхона ра?бари, бош мухандиси, бош технологи, бош механиги, бош энергетиги, бош?а мутахассислари, таркибий бyлинмалар ра?барлари, сменалар усталари – буларнинг ?ар бири yз фаолият со?алари ва участкаларида хавфсиз ва зарарсиз ме?нат шароитларини таъминлашга мажбурдирлар.




5.1. Корхона ра?барининг ме?натни мухофаза ?илиш бyйича мажбуриятлари


Корхона ра?барининг корхонада со?лом ва хавфсиз ме?нат шароитларини яратиш, ме?натни мухофаза ?илиш бyйича мажбуриятларига:

ме?натни мухофаза ?илиш хизматини тузиши ва унга мутахассислар танлаши;

жамоа шартномаси ва унинг шароитларни яхшилаш, ме?натни мухофаза ?илиш, санитар-со?ломлаштириш ва санитар-маиший хизмат кyрсатиш тадбирларини МХСТ талабларига мос комплекс режасини ишлаб чи?ишни ташкиллаштириши ва тасди?лаши, унинг бажарилишини молия, материаллар, ишлаб чи?ариш ускуналари, механизациялаштириш ?амда автоматлаштириш воситалари билан таъминлаши;

корхона ишчи ва хизматчиларини санитар маиший, умумов?атлантириш, со?ломлаштириш бинолари ва хоналари, махсус кийим бош, махсус оё? кийим, шахсий ?имоя воситалари билан таъминлаши;

санитар-маиший хизмат кyрсатиш хоналари ва ?урилмаларини меъёр бyйича ишлатилишини ?амда шахсий ?имоя воситаларини са?лаш, тозалаш, ювиш, ?уритиш, дезинфекциялаш, газсизлантириш, дезактивлаштириш, текшириш, синаш ва таъмирлашни ташкиллаштириши;

уч бос?ичли назоратнинг ташкил этилиши ва олиб борилиши устидан доимий назорат yрнатиши;

корхонада ички ме?нат тартиби ?оидаларини ва таркибий бyлинмалар ра?барлари ва мутахассислари учун ме?натни мухофаза ?илишдан мажбуриятларни ишлаб чи?илиши ва тасди?ланишини ташкиллаштириши;

таркибий бyлинмалар ра?барлари ва мутахассилари, ме?натни мухофаза ?илишнинг жамоа нозирлари иштирокидаги ишлаб чи?ариш мажлисларида ва?ти-ва?ти билан ме?натни мухофаза ?илишнинг ?олати, ишлаб чи?аришдаги жаро?атланишлар, касалланишлар сабабларини олдини олиш тадбирларини, шароитларни яхшилаш, ме?натни мухофаза ?илиш ва санитар-со?ломлаштириш тадбирларининг бажарилиш ?олатини кyриб чи?иши ва б.?. киради.




5.2. Корхона бош мухандисининг ме?натни мухофаза ?илиш бyйича мажбуриятлари


Бош мухандиснинг мажбуриятларига:

жамоа шартномаси ва унинг ме?натни мухофаза ?илиш бyйича шароитларни яхшилаш, хафсизликни таъминлаш, санитар со?ломлаштириш тадбирларини ишлаб чи?иш ва амалга оширилишига ра?барлик ?илиш;

ме?натни мухофаза ?илиш хизматини комплектлаш, унга ра?барлик ?илиш ва корхонада ме?нат хавфсизлиги талабларининг тyли? ?ажмда бажарилишини таъминлаш;

ишчиларни ишлаб чи?ариш касбларига тайёрлашда хавфсиз иш услублари ва усулларини yргатиш, уларни билимларини текширишни ташкиллаштириш;

ме?натни мухофаза ?илиш бyйича мухандис-техник ходимларга, ёш мутахассилар ва y?ув юртлари y?увчиларига кириш йyл-йyри?ларини шахсан yтказиши, бевосита иш жойларида ме?натни мухофаза ?илиш бyйича дастлабки, даврий, навбатдан таш?ари йyл-йyри?ларни yз ва?тида берилишини ташкиллаштириш;

таркибий бyлимлар ра?барлари ва мутахассисларини ме?нат ?онунлари, МХСТ, ме?натни мухофаза ?илиш меъёрлари ва ?оидаларидан билимларини текширишни ташкиллаштириш ва yтказиш;

ускуналарни ишлатиш, ишлаб чи?ариш жараёнларини олиб бориш ва ташкиллаштиришда ме?натни мухофаза ?илиш талабларига риоя этилишини назорат ?илиш, технология хариталари (регламентлари) ва иш бажариш лойи?аларида ме?нат хавфсизлиги тадбирларининг тyли? ва сифатли ишлаб чи?илишини таъминлаш;

ю?ори ташкилотлар кyрсатмалари ва давлат назорат органлари та?димотлари тавсияларини бажарилишини ташкиллаштириш, тайёрлов масканлари ва заводнинг таркибий бyлинмаларида ме?нат хавфсизлиги ва санитария-гигиена шароитлари ?олатини текшириш, ани?ланган камчиликлар бyйича тезкор чоралар ?абул ?илиш;

даврий равишда ва бир маротаба синашни талаб этадиган шахсий ва жамоа ?имоя воситаларининг синалишини, юк кyтариш машиналарининг юк кyтариш-тушириш мосламаларини, босим остида ишловчи идишлар ва давлат органлари назорати остида бyлган бош?а ускуналарни техник ша?одатлашни ташкиллаштириш;

ишлаб чи?аришда содир бyлган бахтсиз ?одисаларни текширилиши, ?ужжатлаштирилиши ва ?исоботининг тy?ри олиб борилиши ?амда текшириш далолатномаларини yз ва?тида тасди?ланилишини, жаро?атланишлар ва касалланишларни тахлил ?илиши, уларни содир бyлиш сабабларини бартараф этиш тадбирларини ишлаб чи?иши ва амалиётга тадби? ?илинишини таъминлаш;

корхонада бахтсиз ?одисалардан зиён кyрганлар ва ме?натни мухофаза ?илиш харажатларини, бахтсиз ?одисалардан зиён кyрганлар сонини асосий сабаблари ва жаро?атланиш омилларига кyра та?симланишини ?амда шароитларни яхшилаш, ме?натни мухофаза ?илиш ва санитар-со?ломлаштириш тадбирларининг бажарилиш ?исоботларини yз ва?тида тузилиши ва тадбирларни бажарилишини назоратини олиб бориш;

корхонага МХСТ, илмий-текшириш ва конструкторлик-лойи?алаш ташкилотларини ме?нат хавфсизлиги бyйича техник ечимлари ва таклифларини, ме?нат шароитларини яхшилаш, ишлаб чи?аришдаги жаро?атланиш ва касалланишларнинг олдини олиш, ишлаб чи?ариш маданияти ва техник эстетикадан ил?ор тажрибаларни тадби? ?илиш;

жамоа ва шахсий ?имоя воситаларини, хавфсиз техникаларни, шамоллатиш ва чангсизлантириш системаларини, санитар-маиший ускуналарни тадби? ?илишни ташкиллаштириш;

ме?натни мухофаза ?илишдан уч бос?ичли назоратнинг 1- ва 2- бос?ичларининг yтказилишини назорат ?илиши ва методик ёрдам кyрсатиши ?амда 3- бос?ичини yтказиш ва назорат ?илишда ?атнашиш;

белгиланган тартибда мажлислар (семинарлар), кyрик танловлар, маърузалар, экскурсиялар yтказиш ?амда ме?натни мухофаза ?илиш кабинетларини жи?озлаш, ме?натни мухофаза ?илиш бурчаклари ва кyргазмаларини ташкил этиш йyли билан со?лом ва хавфсиз ме?нат шароитларини тар?иботини олиб бориш;

ра?барлар ва мутахассисларни ме?натни мухофаза ?илиш саволлари бyйича билимлари ва малакаларини оширишни ташкиллаштириш, ме?натни мухофаза ?илиш бyйича yрнатилган ?исоботларни yз ва?тида та?дим этилишини, бахтсиз ?одисалар ва уларни бартараф этиш бyйича бажарилаётган ишлар тy?рисидаги тезкор маълумотларни та?дим этилишини таъминлаш;

барча касб ишловчилари ва бажариладиган ишлар учун ме?натни мухофаза ?илиш бyйича йyри?номалар ишлаб чи?илиши ва тасди?ланишини ташкиллаштириш;

хавфсизлик талабларини ?исобга олиб технология ва конструкторлик ?ужжатларини yз ва?тида кyриб чи?иш ?амда уларга керакли yзгартиришлар ва ?yшимчаларни киритиш;

корхонани таркибий бyлимларини ме?нат хавфсизлигидан меъёрий ?ужжатлар ва y?ув ?yлланмалари билан таъминлаш;

корхонанинг таркибий бyлимлари бошли?лари ва мутахассислари учун ме?натни мухофаза ?илиш мажбуриятларини ишлаб чи?иш;

ме?натни мухофаза ?илишни ташви?отини амалга ошириш ва ишловчиларни ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?оидалар ва йyри?номалар билан таъминлаш ?амда таркибий бyлинмалар ра?барлари ва мутахассилари, ме?натни мухофаза ?илишнинг жамоа нозирлари иштирокидаги ишлаб чи?ариш мажлисларида ва?ти-ва?ти билан ме?натни мухофаза ?илишнинг ?олати, ишлаб чи?аришдаги жаро?атланишлар, касалланишлар сабабларини олдини олиш тадбирларини, шароитларни яхшилаш, ме?натни мухофаза ?илиш ва санитар-со?ломлаштириш тадбирларини бажарилиш ?олатини кyриб чи?иш ва му?окама ?илиш ва б.?. киради.




5.3. Корхонани бош технологининг мажбуриятлари


Корхонани бош технологи мажбуриятларига:

технология жараёнларини хавфсиз ва зарарсизлигини таъминлаш учун жамоа шартномасининг шароитларни яхшилаш, ме?натни мухофаза ?илиш ва санитар со?ломлаштириш тадбирларини технологияга тегишли бyлимлари тадбирларини ишлаб чи?иш ва келишиш, уларни бажарилишини назорат ?илиш;

хавфли ёки зарарли ишлаб чи?ариш омиллари пайдо бyлишига сабаб бyлувчи технологик жараёнларни хавфсиз ёки зарарсиз ме?нат шароитларини таъминловчи технологик жараёнлар билан алмаштиришни режалаштириш;

ишловчиларга хавфсиз ва зарарсиз ме?нат шароитларини таъминловчи ишлаб чи?ариш (технология) жараёнларини, механизациялаштириш воситаларини, ностандарт ускуналарни ишлаб чи?иш ва тадби? ?илиш;

технология жараёнлари ва ускуналари стандартлари ва техник шартлари лойи?аларини, технология карталари топшири?ларини кyриб чи?иш ва келишиш;

технология жараёнларида ?атнашувчиларга ишларни бажариш лойи?аларини, ме?натни мухофаза ?илиш йyри?номаларини ишлаб чи?иш;

технология жараёнларини бажариш билан бо?ли? бахтсиз ?одисалар сабабларини тахлил ?илишда ?атнашиш, уларни олдини олиш тадбирларини ишлаб чи?иш ва тадби? ?илиш;

ишлаб чи?ариш жараёнларини ташкиллаштириш ва бажаришда ме?натни мухофаза ?илиш талабларига риоя ?илинишини назорат ?илиш;

таркибий бyлинмалар ра?барлари, мутахассисларини ме?натни мухофаза ?илиш бyйича билимларини текшириш комиссияси ишида ?атнашиш;

корхонада ме?натни мухофаза ?илиш ?олатини уч бос?ичли – маъмурий-жамоа назоратининг 3- бос?ичини амалга оширишда ?атнашиш ва б.?. киради.




5.4. Корхонани бош механигининг мажбуриятлари


Корхонани бош механиги:

технологик машиналар, ускуналар ва ?урилмаларнинг соз ва хавфсиз ?олатда бyлишини ва ме?натни мухофаза ?илиш талабларига биноан фойдаланилишини таъминлаши;

жамоа шартномасига киритиш учун шароитларни яхшилаш, ме?натни мухофаза ?илиш ва санитар-со?ломлаштириш тадбирларини тегишли бyлимларини ?амда машиналар ва ускуналарни бузилмасдан таъмирлашнинг график режаларини, уларнинг «ну?сонлар рyйхати”ни тузиб, ишлаб чи?иши ва бажарилишини таъминлаши;

технология ускуналарини, юк кyтариш машиналари ва механизмларини, бу? ва сув иситиш ?озонхоналарини, босим остида ишлайдиган аппаратлар ва ?урилмаларни, компрессор ускуналарини, электротехника ускуналари ва ?урилмаларини, шунингдек вентиляция ва иситиш системаларига техник хизмат кyрсатиш ва таъмирлашни yз ва?тида yтказилишини;

ускуналарни таъмирлаётган ишловчиларни ишларни хавфсиз бажариш усуллари ва услубларига y?итиши, ме?натни мухофаза ?илиш бyйича йyл-йyри?лар беришни ташкиллаштириши ва yтказиши;

корхона технологик ускуналари, машиналари ?амда ?урилмалари ва мосламаларини таъмирлаш ишловчилари учун ме?натни мухофаза ?илиш бyйича йyри?номалар ишлаб чи?иши;

хавфсизлигига ю?ори талаблар ?yйиладиган ишларни «наряд-рухсатлар» расмийлаштириб бажарилишини таъминлаш;

таркибий бyлимлар ра?барлари, мутахассларининг ме?натни мухофаза ?илиш меъёрлари ва ?оидаларидан билимларини текшириш комиссияси ишида ?атнашиши;

давлат органлари назорати остида бyлган ускуналарни ?айд этиш ва техник ша?одатлаш, паспортларига yзгартиришлар киритишни ташкиллаштириши;

технологик ускуналарни ишлатиш билан бо?ли? содир бyлган бахтсиз ?одисаларнинг сабабларини тахлил ?илишда ?атнашиши, уларни олдини олиш тадбирларини ишлаб чи?иши ва тадби? этилишини таъминлайди.




5.5. Корхона бош энергетиги мажбуриятлари


Корхона бош энергетиги мажбуриятларига:

жамоа шартномасига киритиш учун шароитларни яхшилаш, ме?натни мухофаза ?илиш ва санитар-со?ломлаштириш тадбирларининг комплекс режасининг тегишли бyлимларини ?амда электр ?урилмалари, энергетика ускуналари ва системаларини бузилмасдан таъмирлашнинг график-режасини ишлаб чи?иши ва келишиши, уларни бажарилишини назорат ?илиши;

электр ?урилмалари, энергетика ускуналари ва системаларига хизмат кyрсатувчиларига ме?натни мухофаза ?илиш бyйича йyл-йyри?лар бериши, ме?натни мухофаза ?илиш ?оидалари, йyри?номаларига y?итиши, ва?ти-ва?ти билан билимларини текширишни yтказилишини ташкиллаштириши;





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/rakh-matulla-asadull/pahta-tozalash-korhonalarida-mekh-natni-muhofaza-k-il-68432675/chitat-onlayn/) на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



Китобда пахтачилик мажмуи корхоналарида меҳнат мухофазасининг умумий масалалари, меҳнат шароитларини баҳолаш ва хавфсизлигини таъминлашни бошқариш, ишлаб чиқариш жараёнлари, ускуналари, ҳимоялаш воситалари ҳамда техника, электр, экология, иқтисодиёт ва ёнғин хавфсизлиги, жамоа шартномасининг намунавий макети ҳамда меҳнат мухофазаси маҳаллий йўриқномалари намуналари келтирилган. Қўлланма корхоналар раҳбарлари, мутахассислари, турли касб ишчилари ва олий ўқув юртлари талабалари учун мўлжалланган.

Как скачать книгу - "Пахта тозалаш корхоналарида меҳнат мухофазаси асослари" в fb2, ePub, txt и других форматах?

  1. Нажмите на кнопку "полная версия" справа от обложки книги на версии сайта для ПК или под обложкой на мобюильной версии сайта
    Полная версия книги
  2. Купите книгу на литресе по кнопке со скриншота
    Пример кнопки для покупки книги
    Если книга "Пахта тозалаш корхоналарида меҳнат мухофазаси асослари" доступна в бесплатно то будет вот такая кнопка
    Пример кнопки, если книга бесплатная
  3. Выполните вход в личный кабинет на сайте ЛитРес с вашим логином и паролем.
  4. В правом верхнем углу сайта нажмите «Мои книги» и перейдите в подраздел «Мои».
  5. Нажмите на обложку книги -"Пахта тозалаш корхоналарида меҳнат мухофазаси асослари", чтобы скачать книгу для телефона или на ПК.
    Аудиокнига - «Пахта тозалаш корхоналарида меҳнат мухофазаси асослари»
  6. В разделе «Скачать в виде файла» нажмите на нужный вам формат файла:

    Для чтения на телефоне подойдут следующие форматы (при клике на формат вы можете сразу скачать бесплатно фрагмент книги "Пахта тозалаш корхоналарида меҳнат мухофазаси асослари" для ознакомления):

    • FB2 - Для телефонов, планшетов на Android, электронных книг (кроме Kindle) и других программ
    • EPUB - подходит для устройств на ios (iPhone, iPad, Mac) и большинства приложений для чтения

    Для чтения на компьютере подходят форматы:

    • TXT - можно открыть на любом компьютере в текстовом редакторе
    • RTF - также можно открыть на любом ПК
    • A4 PDF - открывается в программе Adobe Reader

    Другие форматы:

    • MOBI - подходит для электронных книг Kindle и Android-приложений
    • IOS.EPUB - идеально подойдет для iPhone и iPad
    • A6 PDF - оптимизирован и подойдет для смартфонов
    • FB3 - более развитый формат FB2

  7. Сохраните файл на свой компьютер или телефоне.

Рекомендуем

Последние отзывы
Оставьте отзыв к любой книге и его увидят десятки тысяч людей!
  • константин александрович обрезанов:
    3★
    21.08.2023
  • константин александрович обрезанов:
    3.1★
    11.08.2023
  • Добавить комментарий

    Ваш e-mail не будет опубликован. Обязательные поля помечены *