Книга - Gülüstan. Bustan

Gülüstan. Bustan
Sədi Şirazi


Sədi Şirazi Şərq ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələ-ri olan Nizami, Füzuli, Firdovsi, Xəyyam və Hafiz kimi əsərləri dünya mədəniyyəti xəzinəsinə daxil olan şairlər-dəndir. Qədim mənbələrin dediyinə görə Sədi yüz ildən artıq yaşayaraq ölməz iki əsər və çoxlu qəzəllər, qitə və rübailər yazıb yaradıb. O, 1291-ci miladi ilində vəfat edib.

Kitaba onun iki ən məşhur əsəri – «Gülüstan» və «Bustan» əsərləri salınıb. Faydalı nəsihətlər, zərbi-məsəllər, incə duyğularla zəngin olan bu əsərlər Yaxın və Orta Şərq xalqları arasında xüsusi şöhrətə malikdir. Hər iki əsər 1654-cü ildə alman dilinə tərcümə edilərək ilk dəfə avropalılara təqdim edilib.

«Gülüstan»ın bir çox şeirləri sonralar zərbi-məsəl kimi dillər əzbəri olub. Tarixdə hələ heç bir kitab bu qədər zərbi-məsələ çevrilməmişdir.





Sədi Şirazi

Gülüstan. Bustan






Sədi Şirazi

(1184–1294)





An ke pay əz sər-e nəxvət nə nehadi bər xak,
Aqebət xak şod-o xəlq bər u miqozərənd.



(Təkəbbür və dikbaşlıqdan ayaqları yerə dəyməyən hakimlər
torpağa döndülər və xalq indi o torpağı tapdalayıb keçir)




ÖN SÖZ


Sədi Şirazi (1184–1294) (əsl adı Müslihiddin Müşrif ibn Abdulla orta əsrlər fars ədəbiyyatının, qəzəl janrının ən görkəmli nümayəndələrindən biridir. Sədinin əsərləri dünya ədəbiyyatında həm keyfiyyəti, həm də daşıdığı dərin ictimai-sosial əhəmiyyətinə görə yüksək qiymətləndirilir. O, hələ öz zəmanəsində Hindistandan tutmuş Misrə qədər Yaxın və Orta Şərqin bütün xalqları arasında böyük şöhrət qazanmışdır. Sədi «Gülüstan»[1 - «Gülüstan» əsərinin müqəddiməsində, Allahın, Peyğəmbərin və Şiraz hökmdarı Əbubəkr Səd ibn Zənginin tərifi var.] əsərinin müqəddiməsində «öz adının dillərdə əzbər olduğunu, sözlərinin bütün dünyanı tutduğunu» qeyd edir.

Şirazda doğulan Sədi gənc yaşlarında ərəb ədəbiyyatını və İslam biliklərini öyrənmək üçün Bağdada köçür. Dağıdıcı monqol istilalarından sonra, Sədi səfərə çıxmaq qərarına gəlir və ömrünün böyük qismini İraqı, Anadolunu, Suriyanı, Misiri, həmçinin Mərkəzi Asiyanı və Hindistanı gəzməyə, orada yaşayan insanların həyat tərzi ilə tanış olmağa həsr edir. Doğma Şirazına ahıl yaşlarında qayıdır.

Sədinin ən məşhur əsərləri «Bustan» (1257) və «Gülüstan»dır (1258). «Bustan» lirik janrda yazılmış islami nəsihətlərdən, dini baxımdan ədliyyə, təvazökarlıq, bərabərlik kimi keyfiyyətlərin tərifindən ibarətdir. Bundan savayı əsər dərviş mədəniyyəti haqqında məlumat verir.

«Gülüstan» epik formada təqdim edilmiş əhvalatlardan, lətifələrdən, hikmətli sözlərdən, məsləhətlərdən və qısa şeirlərdən ibarətdir. Hər iki əsər 1654-cü ildə alman dilinə tərcümə edilərək ilk dəfə avropalılara təqdim edilib.

Sədinin «Gülüstan» əsəri Azərbaycan dilinə 1962-ci ildə tərcümə və nəsr edilib. Əsər sonradan elmi-tənqidi cəhətdən təkmilləşdirilərək 1987-ci ildə yemdən nəşr olunmuşdur.

Əsl adı Müşərrəf ibn Müsləhəddin Abdulla, «Sədi» təxəllüsünü Şiraz hakimi Atabəy Əbubəkr Səd ibn Zənginin[2 - Atabəy Əbubəkr Səd ibn Zəngi – Sədinin dövründə 1195–1226-cı illərdə Şirazın hakimi olmuşdur. Sədi ondan hədiyyə görmüş, öz təxəllüsünü onun adından götürməklə, «Gülüstan» əsərini ona ithaf etmişdir.] adı ilə əlaqədar qəbul etmişdir. Sədi təqribən 1184-cü miladi ilində İranın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Şiraz şəhərində bir ruhani ailəsində anadan olmuşdur. Sədi kiçik yaşlarında ikən atası Müsləhəddin vəfat edib. Atasının ölümü Sədiyə böyük təsir edib. O, atasının xatirəsini uzun zaman unuda bilməyib. «Bustan» və «Gülüstan»da atasına həsr edilmiş bir sıra təsirli şeirlər bunu sübut edir. Sədi hələ gənc yaşlarında ikən monqol hücumları başlamış və bütün Yaxın Şərq, o cümlədən şairin vətəni olan Şiraz da təcavüzlərə məruz qalıbmış. Bu dövrdə şair öz vətənini tərk edib İraqi-Ərəbə, Bağdada getmiş, orada məşhur «Nizamiyyə» məktəbində dərs almış, ərəb dilini və öz dövrünün başqa elmlərini mükəmməl öyrənmişdir. Bu istedadlı gənc, müəllimlərinin təlimi və Bağdadın ab-havasilə kifayətlənməyib Yaxın və Orta Şərq ölkələrini bir-bir dolaşmaq qərarına gəlmiş, Azərbaycan, Kiçik Asiya, Həbəşistan, Misir, Suriya, Fələstin, Hindistan və İran torpağını əksər halda piyada səyahət etmiş, Hind okeanı və Aralıq dənizini ticarət gəmilərində keçmişdir. Buna görə bəzi mənbələr Sədini eyni zamanda orta əsrin böyük səyyahlarından biri hesab edirlər.

Sədi öz səyahəti zamanı müxtəlif vəziyyətlərə düşmüş, gah dərviş libasında yazdığı şeirləri oxuyaraq, xalqa xeyri-şəri başa salmağa çalışmış, gah şeyxlərə, sufilərə qoşulmuş, gah azadixahlarla oturub durmuş, bəzən karvana qoşulmuş, bəzən muzdla xurma dərmiş, su paylamış, bir sözlə o, müxtəlif sənətə malik olan şəxslərlə, alim və avamlarla, dövlətli və yoxsullarla, mülkədar və kəndlilərlə oturub durmuş, onlarla yaxından tanış olmuşdur. Bu səyahət Sədinin dünyagörüşündə böyük dəyişiklik yaratmışdır. Şairin iti nəzəri xalqlar arasında mövcud olan əlaqələri, bu xalqların adət və ənənələrini bütün dərinliyi ilə görmüş, əsərlərində onlardan yeri gəldikcə istifadə etmiş və hikmətli nəticələr çıxarmışdır. Sədi səyahətləri zamanı Şərqdə davam edən səlib müharibələrindən birində iştirak edərək əsir alınmış və bir təsadüf nəticəsində ölümdən xilas olmuşdur.

Vətənini qızğın məhəbbətlə sevən, həmişə vətən həsrətilə yanan şair deyir: «Mən istərdim ki, Bəsrədə və ya Bağdadda qalım, lakin Rüknabad suyu və Şiraz torpağı məni özünə tərəf çəkir».

Sədi nəhayət 13-cü əsrin ortalarında vətəni Şiraza döndükdə artıq böyük həyat təcrübəsinə malik, kamil bir şair idi. Bu zaman monqol istilasının ağır, dağıdıcı hücumları sakitləşmiş Atabəy Əbubəkr Səd ibn Zəngi Şirazda hakimiyyət başında qalmışdı. O, monqol sərkərdələrinə bac-xərac verib, ölkəni və əhalini qətl və qarətdən xilas etmiş və beləliklə, çoxlarının; o cümlədən vətənpərvər şairin də rəğbətini qazanmışdı. Buna görə də şair özünün məşhur «Gülüstan» əsərini ona ithaf etmişdir.

Sədi şahların qəzəbindən, hökmdarların zülmündən qorxmayaraq öz əsərlərində müstəbidlərə qarşı çıxmış, məzlumların tərəfini saxlamış, ədaləti tərənnüm etmiş, heç bir bəxşiş və mükafat qarşısında həyatının sonuna qədər bu mövqeyini, əldən verməmişdir. Onun qəsidələri də əsasən şahlara və böyüklərə nəsihət və məsləhətdən ibarət olmuşdur.

Sədi ömrünün son günlərini guşənişinliklə keçirərək, Şirazın şimal-qərbində bir dağ ətəyindəki xanəgahda yaşamış və ölməz əsərlər, qəzəllər, qitə və rübailər yazıb yaratmışdır. Təsadüfi deyildir ki, onun şairlik şöhrətini eşidən böyük şəxsiyyətlər uzaq vilayətlərdən Sədinin ziyarətinə gəlmiş, ona qiymətli hədiyyələr gətirmişlər. Lakin Sədi dünya malı toplamamış, əksinə, əlinə düşənləri ehtiyacı olanlara paylamışdır. Xalq arasında Sədi haqqında belə deyilirdi: «Sədi»nin bir qapısından nemət daxil olur, o biri qapısından ehtiyacı olanlara paylanır». Mənbələrin dediyinə görə Sədi yüz ildən artıq yaşayaraq 1291-ci miladi ilində vəfat etmişdir.

Sədinin vəfatından təqribən 30 il sonra onun əsərlərini Əli ibn Əhməd ibn Əbubəkr Bistun adlı bir ədəbiyyatşünas toplayıb nizama salmışdır. Bistun topladığı əsərlərin hamısını «Külliyyat» şəklində tərtib edərək ona geniş bir müqəddimə də yazmışdır. O, Sədinin əsərlərini əlifba üsulu ilə düzdüyünü və onu bir necə kitaba ayırdığını bu müqəddimədə qeyd edir. Bu «Külliyyat»m əvvəlində Sədinin müxtəlif mövzuda 6 risaləsi də vardır. «Külliyyat»da bu risalələrdən sonra Sədinin ən qiymətli və şah əsəri olan «Gülüstan» və «Bustan» gəlir. «Gülüstan» 8, «Bustan» isə 10 babdan ibarətdir.

Sədinin bu iki əsəri ona dünya şöhrəti qazandırmışdır. Bu əsərlər yeddi əsrə yaxın bir müddətdə dünyanın bütün mədəni xalqlarının sevə-sevə oxuduğu kitablardır. «Gülüstan» latın, ingilis, fransız, alman, ərəb, türk, rus və keçmiş SSRİ ölkələri xalqlarının əksərinin dillərinə təkrar-təkrar tərcümə edilib. Sədinin əsərləri Avropa dillərinə tərcümə edildikdən sonra bu ölkələrin bəzi məşhur şairləri öz əsərlərində Sədinin ifadə və fikirlərindən istifadə etmişlər. Misal olaraq Volter, Lafonten, Göte kimi adı dünya şöhrəti qazanmış böyük şairləri göstərmək olar.

Şərq ədəbiyyatında Sədiyə qədər «Bustan»a bənzər əsər tapmaq mümkünsə də, «Gülüstan»a oxşar əsər tapmaq çətindir.

Sədi «Gülüstan»ı son dərəcə mahiranə bir surətdə həm nəsr, həm də şeirlə yazmışdır. Demək olar ki, bu, Sədinin öz yaradıcılıq ixtirasıdır. «Gülüstan» əsəri elə məharət və qüdrətlə yazılmışdır ki, istər onun nəsr hissəsi, istərsə şeir hissəsi füsünkar bir qələmin məhsulu kimi nəzərə çarpır. Burada dil sadəliyi, məzmun dərinliyi, yığcamlıq, zərbəni düz hədəfə vurmaq qabiliyyəti özünü bütün parlaqlığı ilə göstərmişdir. «Gülüstan» əsərinin belə şöhrət qazanması təkcə onun məzmununa görə deyil. Bu əsər eyni zamanda ustalıqla yazılmış, sadə və bədii ifadələri, təşbih, məcaz, səc, kinayə, istiarə və başqa bədii ifadə tərzləri ilə də özündən qabaqkı və sonrakı əsərlərdən çox fərqlənir.

Təsadüfi deyildir ki, məhz Sədinin «Gülüstan» əsəri bütün dünyada fars dili öyrənmək istəyənlərin ilk dərs kitabı olub.

Sədi öz nəsihətlərini elə məharətlə oxuculara aşılayır ki, ondan həm hakim, həm məhkum, həm alim, həm cahil, həm zahid, həm də rind ibrət dərsi götürə bilir. Buna görə də sonra gələn şairlər «Gülüstan»a bənzər əsərlər yazmağa çox çalışmışlar. Məşhur Əbdürrəhman Cami «Baharistan», Məcdəddin – «Xaristan», Qaani – «Pərişan», Sünbüli – «Gəndistan»[3 - Sünbülinin «Gəndistan» əsəri əlyazma halında olub Azərbaycan Respublikası əlyazmaları fondunda saxlanılır. Bu əsər eynən Sədinin «Gülüstan»ı kimi başlayıb həzli məzmun daşıyır. Bunu «Gülüstan»a bənzətmə və ya təhzil adlandırmaq olar. Çapa layiq əsər deyildir.] adlı əsərlərini «Gülüstan»a nəzirə olaraq yazmışlar, lakin onların hər biri «Gülüstan» zirvəsinə yüksələ bilməmişdir.

Təsadüfi deyildir ki, məşhur hind şairi Həsən Dəhləvi «Gülüstan» əsəri haqqında deyib:

«Həsən Sədinin «Gülüstan»ından bir gül dərib gətirmişdir. Çünki məna əhli ancaq bu Gülüstandan gül dərər».

Sədinin «Gülüstan» əsərinin getdikcə daha çox yayılmasının, müxtəlif dillərə təkrarən tərcümə edilməsinin əsas səbəbi şübhəsiz ki, onun insanlar arasında sülhü, dostluğu və proqressiv fikirləri təbliğ etməsidir. Sədinin əsərləri Yaxşı adamlara məhəbbət, pis adamlara nifrət, hissilə doludur. Böyük humanist şair insanın zahiri görünüşünü deyil, onun mənəviyyatını nəzərə alır. Şairin fikrincə paltar, mal, dövlət, vəzifə, rütbə insanlıq şərəfi deyildir. İnsanlıq şərəfi xalqa xeyirli olmaqdadır.

«Gülüstan» əsəri müqəddimədən və kitabın yazılma səbəbindən sonra – hökmdarların rəftarı, dərvişlərin əxlaqı, qənaətin fəziləti, susmağın faydalan, eşq və cavanlıq, zəiflik və qocalıq, tərbiyənin təsiri, söhbət qaydaları – başlıqları ilə səkkiz fəslə bölünür.

Sədi şahlara, əmirlərə moizə və nəsihətin təsir etmədiyini gördüyü zaman onları məzlumların odlu ahı və qiyamət gününün haqq hesabı ilə qorxudurdu.

Şahlardan birisi Sədidən ona dua etməsini xahiş etdikdə Sədi demişdir: «Öz xalqına qarşı ədalətli ol ki, düşməndən xilas olasan».

Şairin fikrincə: «öz ölkəsində xalqı ədalətlə idarə edən hökmdarın başqa ölkələri müharibə yolu ilə almağa ehtiyacı yoxdur». Sədi həmişə sülh tərəfdarı olaraq ölkələri xarabazara çevirən müharibələri rədd etmişdir.

O, deyir: «Bir məsələni ki, sülh ilə həll etmək mümkündür, onu müharibə yolu ilə həll etmək ağılsızlıqdır». Şairin bu sözü hələ bu gün də yüksəkdən səslənməkdədir.

Sədi şahların və saray xadimlərinin çirkin sifətlərini aydın gördüyü üçün, onların qarşısında qul kimi əli qoynunda durmağı pisləmişdir. Bu nöqteyi-nəzərdən «Gülüstan»dakı iki qardaş hekayəti çox maraqlıdır.

«İki qardaş var idi, birisi şah sarayında qulluq edər, o birisi öz zəhmətilə çörək yeyərdi. Bir gün varlı qardaş yoxsul qardaşına dedi nə üçün şaha qulluq etmirsən ki, canını əziyyətdən qurtarasan? Qardaşı dedi: «bəs sən nə üçün işləmirsən ki, qulluq fəlakətindən xilas olasan?..»

Sədi hansı peşə ilə məşğul olmağından asılı olmayaraq bütün insanları düzlüyə çağırır. Onun fikrincə düzlüklə çalışan adama zaval yoxdur. Əyri işlərlə məşğul olan adamlar isə hər şeydən qabaq özlərinə pislik etmiş olurlar.

Gülüstan» əsərində dostluq məsələsinə də çox yer verilmişdir. Sədi o adamı yaxşı dost hesab edir ki, o dostunun nöqsanını üzünə deyir və bu qüsurların aradan qalxmasına kömək edir. Şair nöqsanı gizlədən dostdansa, nöqsanı göstərən düşməni üstün tutur.

Eyni zamanda Sədi başqası danışanda onun sözünü kəsməyi tərbiyəsizlik hesab edir və öyrədir ki, ağıllı adamlar məclisi sakit görməyincə dil acmaz. İnsan hər bildiyi sözü də hamıya söyləməyə borclu deyildir.

Təsadüfi deyildir ki, «Gülüstan»ın bir çox şeirləri sonralar zərbi-məsəl kimi dillər əzbəri olmuşdur. Tarixdə hələ heç bir kitab bu qədər zərbi-məsələ çevrilməmişdir.




Gülüstan





MƏRHƏMƏTLİ VƏ MEHRİBAN ALLAHIN ADI İLƏ BAŞLAYIRAM


İzzət və cəlal sahibi olan allaha şükür edirəm ki, itaət etməklə ona yaxınlaşır, şükür etməklə öz nemətini artırırsan. Hər nəfəs aldıqca ömür uzanır, hər nəfəs verdikcə ürək şadlanır. Deməli, hər nəfəs almaqda iki nemət mövcuddur və hər nemətə şükür etmək gərək.


Beyt

Məgər əldə dildə var öylə hünər,
Edə xaliqə şükür lazım qədər…


Şeir

Bəndə odur kim bilə təqsirini,
Üz tutaraq allahına yalvara,
Çünki ona layiq olan xidməti,
Kimsə bacarmaz edə bu dünyada.

Onun hesabsız rəhmət yağışı hər yerə yağmış, əsirgəmədiyi nemət süfrəsi hər yerə yayılmışdır. Öz bəndələrinin namus pərdəsini balaca günah üçün parçalamaz, səhvən onu inkar edənləri də ruzisiz qoymaz.


Şeir

Ey kəramət sahibi, başı bağlı xəznəndən Tərsayə də, gəbrə də bol-bol ruzi verirsən.

Düşmənlərə sən belə nəzər salan zamanda,
Unutmazsan yəqin ki dostlarını bir an da

Fərş sahibi, Səba yelinə əmr etdi ki, öz yaşıl fərşini yer üzünə sərsin, bahar buludunun dayəsinə də buyurdu ki, bitkilərin qızlarını yer beşiyində boya-başa çatdırsın. Ağaclar Novruz xələtilə yaşıl paltarı bürünüb, yaz mövsüminin gəlişilə budaqlarının başına çiçək papağı qoydu. Onun qüdrətilə şirinlik yarandı, xurma toxumu cücərib gözəl ağaca çevrildi.


Şeir

Bulud, külək, qəmər, günəş fələk daim işdədir,
Ki, bir qarın çörək tapıb sən yeyəsən ləzzətlə.
Hər şey olmuş sənin üçün hərəkətdə, fərmanda,
Düzgün olmaz sən vaxtını keçirəsən qəflətlə

Belə xəbər verirlər kainatın başçısı, bütün mövcüdatın iftixarı, aləmin qoruyucusu, insanların hamisi, zamanın son peyğəmbəri Məhəmməd Mustafa-allah onu səlamət etsin


Beyt

Şəfaətli, itaətkar, kəramətli peyğəmbər,
Ədalətli, şücaətli, mürüvvətli peyğəmbər


Beyt

Ümmətinin nə dərdi var sən tək arxa olan zaman,
Nuh gəmiçi olan yerdə qorxmaz heç kəs tufanlardan.


Beyt

Əngin fəza kamalıdır, Günəş bənzər cəmalına
Gözəlliyin cəlalıdır, alqış ona və alına[4 - al–ailə, yaxın adamlar]

Əgər günahkar və halı pərişan olan bir bəndə ümidlə o yüksək cəlallı həqqin dərgahına yalvarış əlini qaldırıb paz-piyaz etsə, böyük yaradandan etina görmədikdə yenə əl qaldırıb ah-nalə ilə ondan kömək istəsə, allah-taala buyurar: mənim qulumun məndən başqa köməyi olmadığından onun istəyini yerinə yetirdim, arzusuna çatdırdım ki, öz bəndəmin nə qədər yalvarışından xəcil oldum.


Beyt

Gör nə qədər allahda vardır lütfü kəramət
Bəndə günah eyləmiş o sa çəkir xəcalət.

Onun cəlal Kəbəsində bir guşəyə çəkilib ibadət edənlər özlərinin layiqincə ibadət edə bilmədiklərin etirafla, camalının gözəlliyini vəsf edənlər heyrət içində qalıb demişlər: biz sənin mərifətini layiqincə dərk edə bilmədik.


Şeir

Kim sorsa allahın vəsfini məndən,
Nişansız varlığı bilərmi bir kəs?
Aşiqin məşuqun ölmüşləridir,
Çıxmaz, şübhəsiz ki, ölmüşlərdən səs.

Ariflərdən biri başını aşağı salıb fikir dəryasına qərq olmuşdu, elə ki, düşüncədən ayrılıb özünə gəldi, dostlardan biri soruşdu:

-Getdiyin bostandan bizə bir hədiyyə ver.
O, dedi:

-Gedəndə yadımda idi ki, əkər gül ağacına çatsam, ətəyimi doldurub dostlara hədiyyə gətirəcəyəm. Lakin elə ki, bostana çatdım, gülün ətri məni o qədər məst etdi ki, ətəyimdən belə tuta bilmədim.


Şeir

Ey mürği-səhər eşqi bu pərvanədən öyrən,
Yandısa canı çıxmadı ondan yenə avaz.
Bu müddəilər bilməyir əsla nə xəbərdir,
Kim tutsa diləkdən xəbər, ondan xəbər olmaz.


Şeir

Ey xəyaldan üstün olan sirri bilinməz qüdrət,
Çox dedilər, çox eşitdik, çox oxuduq, nəhayət,
Məclis bitdi, ömür çatdı başa biz də qocaldıq,
Lakin yenə biz əvvəlki nöqtədə donub qaldıq.




ATABƏY ƏBUBƏKR İBN SƏDİN TƏRİFİ[5 - Üzərinə nömrə qoyulmuş ad və beytlər kitabın sonunda izah edilib.]


Sədinin gözəl tərifinin dillərə düşməsi, şair avazəsinin dünyaya yayılması, şirin hekayələrinin ağızda şəkər dadıb əsərlərinin hər yarpağının qızıl vərəqi tək əldən-ələ gəzməsi, onun öz fəzilət və sənətkarlığının yetkinliyindən deyil, bəlkə cahanın hökmdarı, zəmanənin sərdarı, Süleyman taxtının varisi və iman sahiblərinin hamisi, şahlar şahı Atabəy Müzəffərəddin Əbubəkr ibn Səd ibn Zənginin (yer üzündə allahın kölgəsi odur. İlahi, ondan razı ol və könlünü şad elə!) Ona mərhəmət nəzərilə baxıb, sənətinə yüksək rəğbət və həqiqi məhəbbət bəsləməsindəndir. Xalqın da ona dərin məhəbbəti bu səbəbdəndir.


Şeir

Mənə ki, salırsan belə xoş nəzər,
Günəşdən məşhurdur yazdığım əsər.
Olsa da qulunda çox eybü nöqsan,
Hünərdir hər eybi bəyənsə sultan.


Şeir

Gecən gün hamamda ətirli bir gül,
Yetişdi əlimə bir dost əlindən.
Soruşdum müşksən, ya inki ənbər,
Ki, belə məst oldum sənin iyindən?
Dedi ki, yararsız bir palçıq idim,
Bir müddət gül ilə etdim nişimən.
Mənə dost kamalı eyləmiş təsir,
Yoxsa ki, yararsız haman giləm mən!

Allah Şiraz torpağını adil hökmdarların gücü və işgüzar alimlərin himmətilə dünya durduqca əmin-amanlıqda saxlasın.

Yəqin bu Pars mülkünə toxunmaz afəti-dövran,
Ki, salmış başına sayə sənin tək sayeyi-yezdan.

Tapa bilməz yəqin heç kəs gəzərsə cümlə dünyam, Sənin dərgahi-alin tək ki, versin dərinə dərman. Özünsən arxası hər bir zavallı bəndənin daim,

Görüm versin mükafatın sənin ol xaliqa-keyhan.
Bu xaki-Parsı sən saxla ilahi badi-afətdən,
Nə qədri abü xak olsa cahanda baqi, cavidan.




KİTABIN YAZILMASININ SƏBƏBİ


Bir gecə keçən günləri xatırlayıb hədər getmiş ömrümə təəssüf edir, könlümün saray daşını göz yaşımın almaz danələrilə deşir, öz halıma münasib olan bu beytləri deyirdim:


Şeir

Ömürdən gedir bu gecən hər nəfəs
Baxıram ətrafa qalmamış bir kəs
Ey yatan əlli il qəflətdə bütün,
Qoyma ki, boş gecə bu qalan beş gün
Utansın o kəs ki, ömrü puç etdi,
Dünyadan köçəndə xəcalət getdi.
Köç vaxtı səhərin şirin yuxusu.
Qoyar piyadəni yoldan, doğrusu.
Hər gələn dünyada bir bina saldı
O getdi, mənzili özgəyə qaldı.
Çoxları dünyaya göstərdi həvəs.
Tikdiyi binada qalmadı bir kəs.
Vəfasız dünyaya meyl etmə, zinhar.
Dostluğa yaramaz bu köhnə qəddar
İndi ki, öləcək pis də, yaxşı da.
Xoş ona ki çatdı yaxşı bir ada.
Bir yarpaq göndər öz qəbrinə bu gün
Ki, sonra göndərmək deyildir mümkün.
Dövran bir günəşdir, ömür isə qar
Hələ gör xacədə necə qürrə var?
Ey pulsuz bazara gedən sərsəri,
Qorxuram əliboş dönəsən geri.
Sütülkən kim yesə əkinin hər il,
Başşaq toplayacaq xirmən üstü bil.

Bu düşüncələrdən sonra belə qərara gəldim ki, xəlvət bir guşəyə çəkilib heç kəslə söhbət etməyim, sinə dəftərimi mənasız sözlərdən təmizləyib, daha hədərən-pədərən danışmayım.


Beyt

Qalıb bir guşədə sakit danışmaz olsa bir insan,
Daha xoşdur, açıb dil boş, ləyaqətsiz danışmaqdan.

Elə bu zaman vaxtilə kəcavədə həmnişinim [6 - «Kəcavədə həmnişinim və hücrədə həmdəmim» ifadəsindən aydın olur ki, Sədini «Gülüstan» əsərini yazmağa təşviq edən şəxs, onunla birlikdə səyahətə çıxıb, məhrəm söhbətlər edən özü kimi bir şair olmuşdur. Təəssüf ki, Sədi bu dostunun adını aydın söyləmir.] və hücrədə həmdəmim olan dostlarımdan biri qabaqkı adəti üzrə qapımdan içəri girdi. O, nə qədər gülüb-danışıb, zarafat etdisə, cavab vermədim və başımı ibadətdən qaldırmadım. İncik nəzərlə məni süzüb dedi:


Şeir

Bu gün mümkün ikən danışmaq sənə,
Dil aç, qardaşım, söylə, xoşluqla din!
Əcəl peyki bir gün yaxandan tutar.
Zərurət üzündən susarsan, yəqin.

Yaxın adamlarımdan biri vəziyyəti görüb, dostumu başa saldı ki, filankəs qalan ömrünü dünyada guşənişinliklə keçirib, tənhalıq və sükutla başa vurmağı qərara almışdır. Əgər bacarırsan, sən də öz başının çarəsini qıl, nə məsləhət bilirsənsə elə də et.

Dedi:

– O böyük izzətə və qədim səmimiyyətə and olsun, əgər o, mənimlə həmişəki kimi dostcasına danışmasa, əl çəkib, ayaq geri qoymayacağam. Çünki dostun gönlünə dəymək nadanlıqdır. İçdiyi andın günahını isə asanlıqla yuya bilər. Onun seçdiyi bu yol düz yol deyil, ağıllı adamlar rəva bilməzlər ki, Əlinin zülfüqarı qınında, Sədinin sözü qəlbində qalsın.


Şeir

Nədir dil ağızda, ey ağlı olan,
Hünər xəznəsinə açardır inan.
Əgər bağlı olsa, kim anlar ki, o,
Cavahir satandır, ya muncuq satan
Ədəb sayılsa da məclisdə susmaq,
Məsləhət zamanı danışmaq gərək.
İki şey ağıla nöqsan sayılır,
Yersiz susmaq ilə yersiz söz demək.

Nəhayət onunla danışmaqdan boyun qaçırıb, üz döndərməyə insafım yol vermədi, o mənim ən yaxın dostum və sədaqətli sirdaşım idi.


Beyt

Necə vuruşasan, o adamla sən,
Ki, onun üzündən gecə bilmirsən.

Onunla söhbət etməyə məcbur oldum. Qalxıb gəzə-gəzə seyrə çıxdıq. Bahar fəsli idi, şaxtalı soyuqlar zamanı keçmiş, qızıl gül dövranı çatmışdı.


Nəzm

Ağaclar üstündə yarpaq köynəyi,
Bayram paltarıdır şadlıq bağında
Birinci günüdür Ordibehiştin,[7 - Ordibehişt – İran şəmsi təqviminin ikinci ayı olub, 21 aprel ilə 21 may arasında davam edir.]
Bülbüllər oxuyur gül budağında.
Qızılgül üzünə al şəbnəm qonmuş.
Sanki tər düzülmüş yar yanağında.

Gecəni dostlarımızdan birinin bağında keçirməli olduq. Gözəl və səfalı bir yer idi. Ağaclar baş-başa vermiş, sanki torpağına mina zərrələri səpilmiş, budaqlarına ulduz danələri asılmışdı.


Şeir

Cənnəttək bir bağdır, çağlayır sular, .
Quşların səsilə dolmuşdur hər yan.
Al-əlvan lalələr bəzəmiş yeri.
Meyvələr doldurmuş bağı firavan.
Külək ağacların kölgəliyində.
Rəngbərəng fərşləri döşəmiş əlvan.

Səhər açılanda qayıtmaq arzusu qalmaq istəyinə üstün gəldi, dostumun ətəyini cürbəcür güllər və çiçəklərlə doldurub, şəhərə aparmaq istədiyini gördüm. Ona dedim:

–Özün bilirsən ki, gülün davamı, gülüstanın isə vəfası yoxdur. Atalar yaxşı demişlər: ömrü az olan şeyə könül bağlamağa dəyməz.

Dedi:

–Nə etmək lazımdır?

Dedim:

–Oxuyanlara səfa, eşidənlərə şəfa verən «Gülüstan» adlı bir kitab yazmaq lazımdır ki, heç bir xəzan yeli onun yarpaqlarına əl vura bilməsin və zamanın gərdişi onun nəşəli baharım boranlı qışa çevirə bilməsin.


Şeir

Nəyinə lazımdır gül tabaq-tabaq,
Gəl, «Gülüstan»ımdan apar bir varaq.
Gül beş-altı günə saralıb solar,
Mənim Gülüstanım daim xoş olar.

Mən bu sözləri deyən kimi dostum ətəyindəki gülləri yerə töküb, ətəyimdən yapışdı və dedi:

– Kişi vədinə vəfa etməlidir.

Elə həmin gün «Ünsiyyət və söhbət qaydaları barəsində» natiqlərə fayda verən, yazıçılara sənətkarlıq öyrədən iki fəsil hazır oldu, xülasə, gülüstandan kül qurtarmamış «Gülüstan» kitabı tamam oldu.

Lakin, həqiqətdə bu kitab o zaman bitmiş hesab edilə bilər ki, o, dünyanın pənahı, allahın (yer üzərində) kölgəsi, yaradanın mərhəmət nuri, zamanın zinəti, sülhün dayağı, göylərdən kömək alan, düşmənlərə zəfər çalan, qalib dövlətin qüvvəti, millətin parlaq çırağı, dövranın camalı, islamın kamalı, Səd ibn Atabək, böyük, əzəmətli şahlar şahı, ümmətin ümidi, Ərəb və Əcəm hakimlərinin başçısı, quruların, dənizlərin sultanı, Süleyman mülkinin varisi, Müzəffərəddin Əbubəkr ibn Səd ibn Zənginin (allah, onun səadətini əbədi et, cəlalını artır, işlərinə rəvac ver) sarayında bəyənilsin və (şahzadə) öz lütfkar nəzərlərilə ona baxmış olsun.


Şeir

Bəzərsə mərhəməti bu kitabı sərvərimin,
Olar bu Çin bəzəyi ya ki, nəqşi-«Ərjəngi»[8 - Nəqşi Ərjəngi yaxud Ərtəngi – Sasani (226 – 651) hökmdarlarından I Şapur vaxtında (241–272) İranda məşhur olan rəssam Maninin kitabının adıdır. Orada ən gözəl, nəfis şəkillər mövcud idi. Bu ifadə altında bəziləri Çin rəssamlarının rəssamlıq sənətini də nəzərdə tuturlar.]
Ümidlərim bunadır ki, qəbula layiq olar,
Ki, gülüstan ola bilməz məkani-diltəngi
Ələlxüsus onun əvvəlində xoş xətlə,
Yazılsa Səd Əbubəkr Səd ibn Zəngi.

Mənim fikrimin gəlini zinətdən məhrum olduğu üçün, utandığından başını yuxan qaldırıb, yaslı gözlərini xəcalətin ayağı altından ayıra bilmir. Nə qədər ki, böyük əmir, alim və ədalətli, qələbələr ilhamçısı, səltənət taxt-tacını qoruyanların başçısı, məmləkətin tədbirçilər tədbirçisi, fəqirlərin pənahı, qəriblərin istinadgahı, alimlərin hamisi, zahidlərin dostu, fars əhlinin iftixarı, din və dövlətin fəxri, islamın və müsəlmanların köməkçisi, şahların, sultanların etimadlısı Əbubəkr ibn Əbunəsr (allah onun ömrünü uzun, mənsəbini böyük, ürəyini geniş, yaxşı əməllərinin mükafatını artıq etsin. Çünki, o, dünyanın ən böyük adamlarının tərifinə layiq olmuş, xasiyyətlərin ən gözəllərini özündə toplaya bilmişdir) bu əsəri qəbul edib, onu öz mərhəməti ilə zinətləndirməyincə (bu gəlin) ariflər məclisinə çıxa bilməyəcəkdir.


Şeir

Onun kölgəsində kim olsa, əlbət,
Kini dostluq olar, günahı taət.

Dərvişlərdən başqa hər bir bəndənin və xidmətçinin bir vəzifəsi vardır. Bunlardan hər kim öz işində kahıllıq etsə və səhlənkarlığa yol versə, danlanılar və məsuliyyətə cəlb olunarlar. Dərviş tayfası isə böyüklərin nemətləri müqabilində şükür edib xeyir-dua oxuyurlar. Belə bir xidməti zahirdə etməkdənsə gizlində etmək daha münasibdir, çünki, birincisi yaltaqlığa yaxındır, ikincisi qədirdanlığa, ona görə də tez müstəcab olar.


Şeir

Bu fələyin qaməti şadlıq ilə oldu rast
Ta ki sənin tək oğul doğdu bu bətni-zaman.
Hikməti var xaliqin, lütf eləsə hər kəsə,
Bəndəni xas eyləyib xalqa edər hökmran.
Kim yaşadı xeyrilə, tapdı əzəl dövlətin,
Xeyir-dua saxlayar yaxşı adı cavidan.
Əhli-kəmal etsə də etməsə də vəsfini,
Məşşatə lazım deyil gül üzə heç bir zaman.

Saray xidmətindən çəkinib guşənişin olmağımın səbəbi bu misaldakı Hikmətə görədir: hind filosoflarından bir neçəsi bir yerə yığışıb Bozorcmehrin[9 - Bozorcmehr – Sasani padşahı Ənuşirəvanın (531-579) ağıllı vəziri olub.] fəzilətindən söhbət açmış və nəhayət onun ağır-ağır danışmasından başqa bir eybini tapmamışlar; yəni o, danışarkən çox düşünür, dinləyici isə onun fikrinin sonunu intizarla gözləməli olurmuş. Bozorcmehr bunu eşidib demişdir:

– Əvvəlcə «nə deyim», haqqında fikirləşmək, sonradan «niyə dedim?» peşmançılığından yaxşıdır.


Şeir

Dünya görmüş qoca söz ustadı, bil,
Əvvəlcə fikir edər, sonra açar dil.
Tələsik söyləməz sözünü bir dəm.
Fikrini kamil de, gec olsa nə qəm!
Düşünüb sonra de sözü müxtəsər,
O qədər danışma, «bəsdir» desinlər.
Nitqilə üstündür heyvandan insan.
Heyvandan əskiksən boş-boş danışsan

Xüsusən böyük hökmdarın ariflər və bilikli alimlər iştirak edən hüzurunda danışmağa cəsarət göstərsəm, utanmazlıq edər və hüzuri-mübarəkə dəyərsiz mal gətirmiş olardım. Cavahirat bazarında muncuğun bir arpa qədər qiyməti olmaz. Çıraq, günəş qarşısında işıq verməz, uca minarələr Əlvənd dağı [10 - Əlvənd dağı – İranda Həmədan şəhərinin yaxınlığındadır.] yanımda alçaq görünər.


Şeir

Kim xalqa iddia göstərsə əgər,
Hər yerdən başına bir zərbə dəyər.
Sədisə yazıqdır, qəlbi azadə,
Yazıqla kim dava edər dünyada?
Əvvəlcə bir düşün, sonra dilə gəl,
Divar tez yıxılar olmasa təməl,
Mən də bir gülçüyəm, bostandan uzaq.
Mən də bir Yusifəm Kənandan [11 - Kənan… Bu misrada «Yusif və Züleyxa» poemasının qəhrəmanı Yusifə işarə edilir. Qardaşlarının xəyanətilə quyuya salınmış, qul kimi satılmış, ona aşiq olan Züleyxanın (ağasının arvadı) böhtanı ilə yeddi il zindanda qaldıqdan sonra nəhayət şahlığa çatmışdır.] uzaq.

Loğmandan [12 - Loğman – Tarixi şəxsiyyət olması məlum deyil. Keçmişdə müxtəlif dövrlərdə Ərəbistan və Yunanıstanda bir neçə Loğman adlı həkim və alim şəxslərin yaşadığı qeyd olunur. Yaxın Şərq xalqlarının klassik poeziyasında və xalq ədəbiyyatında bütün xəstəliklərin çarəsini bilən bir həkim kimi məşhurdur.] soruşdular ki, «elmi kimdən öyrəndin?» Dedi: korlardan, onlar ayaqları altını yoxlamadan irəli addım atmazlar. Atalar demişlər:

– Bir yerə girməzdən əvvəl oradan necə çıxacağını düşün! Fərd. Kişiliyini sına, sonra arvad al.


Şeir

Xoruz cəld olsa da savaşda, lakin,
Qızıl quş cənginə o qadir deyil,
Pişik siçan üçün pələng olsa da,
Pələng qarşısında bir siçandır bil.

Lakin alicənab şəxslər öz tabeliklərində olan adamların eyiblərini üzə vurmayıb, xırda qüsurlarını açmadıqlarına əmin olduğumdan, müxtəsər şəkildə bir sıra qəribə hekayələri, təmsilləri, şeir və nağılları, həmçinin keçmiş hökmdarların əxlaq və rəftarlarından bəhs edən rəvayətləri bu kitabda topladım və əziz ömrümün bir hissəsini ona sərf etdim.


Şeir

Bu dünya duracaq illər boyunca,
Lakin torpaq olar bizim bu bədən.
Bir xəyal qalacaq bizdən yadigar.
Varlıqsa yox olub gedəcək həmən
Bəlkə bir xeyirxah biz yazıqları,
Rəhmətlə xatırlar dua edərkən.

Kitabı tərtib edib fəsillərə ayırarkən, mətləbi qısa bir surətdə ifadə etməyə diqqət göstərməyi lazım bildim və oxucunun darıxmaması üçün behişt bağlarına oxşayan bu «Gülüstan» kitabını səkkiz fəslə böldüm:



1. Hökmdarların rəftarı haqqında.

2. Dərvişlərin əxlaqı haqqında.

3. Qənaətin fəziləti haqqında.

4. Susmağın faydalan haqqında.

5. Eşq və cavanlıq haqqında.

6. Zəiflik və qocalıq haqqında.

7. Tərbiyənin təsiri haqqında.

8. Söhbət qaydaları haqqında.



Günümüz xoş ikən, keçmədəydi bil,
Hicrətdən altı yüz əlli altı il,
Qəsdimiz verməkdi düz yolu nişan,
Allaha tapşırıb köçdük dünyadan.




I FƏSİL

HÖKMDARLARIN RƏFTARI HAQQINDA


1. Hekayət [13 - Hekayət – «Gülüstan» kitabında müxtəlif həcmli və müxtəlif məzmunlu, əsasən şeirlə nəsrin qarşılıqlı əlaqəsi ilə yazılan kiçik hikmətamiz hekayələr belə adlanır. Burada da eyni adla saxlanılıb.]

Nağıl edirlər ki, bir padşah bir əsirin öldürülməsini əmr etmişdi. Yazıq əsirin ümidi kəsildikdə, ağzına gələni deyib padşaha söyüşlər yağdırmağa başladı. Məsəl var deyərlər: canından əl çəkən ağzına kələni deməkdən qorxmaz!


Beyt

Yoxsa bərk ayaqda qaçmağa imkan,
Kəsərli qılıncı qarmalar insan.


Şeir

Ümidsiz qalsa hər insan
Açar dil, qorxmaz aləmdə.
Hücum eylər itə birdən
Pişik məğlub olan dəmdə.

Padşah yanındakılardan əsirin nə danışdığını soruşdu. Xeyirxah vəzirlərdən biri dedi:

–Ey hökmdar, o deyir ki, qəzəblənəndə özünü saxlaya bilən adam, başqalarının da günahını bağışlaya bilər.

Padşah rəhmə gəldi, əsirin ölümündən əl çəkdi. Xeyirxah vəzirin rəqibi olan başqa bir vəzir sözə qarışıb dedi:

–Hökmdarın hüzurunda yalan danışmaq bizim kimi adamlara yaraşmaz. Bu əsir padşahı söyüb, ona nalayiq sözlər dedi.

Şah bədxah vəzirin bu sözündən hiddətlənərək dedi:

–Onun yalanı sənin doğrundan xoş idi, çünki o, xeyirxahlıq məqsədilə deyilmiş, səninki isə bədxahlıq. Ağıllı adamlar demişlər: «Sülh doğuran yalan, fitnə törədən doğrudan yaxşıdır».


Şeir

Kimin ki, sözünə əməl edir şah,
O, gərək hər sözdə olsun xeyirxah.

Fridunun [14 - Fridun (Firidun) – Əfsanəvi Pişdadiyan sülaləsindən altıncı padşah hesab olunur. Atasını zalım Zöhhak öldürmüş, anası onu xilas etmişdir. Dəmirçi Gavə Zöhhakı taxtdan saldıqdan sonra onu taxta əyləşdirmişdir.] sarayının tağında yazılmışdır:


Lətifə

Bu dünya məgər qaldımı bir şaha?
Get öz qəlbini bağla bir allaha.
Bu dünya, bu mülkə sığınma bir an,
O sən tək çoxun məhv edibdir, inan.
Nə fərqi gedərkən bu canü, bu tən,
Ya taxt üstə öl, ya da torpaqda sən?



2. Hekayət

Xorasan hakimlərindən biri yuxuda gördü ki, Mahmud Səbüktəkinin [15 - Mahmud Səbuktəkin – Qəznəvilərin ən məşhur və qüvvətli hökmdarlarındandır. 997–1030-cu illər arasındakı hökmranlığı dövründə İran, Türküstan və Hindistanın əsas hissəsini öz hakimiyyəti altında birləşdirmişdir.] bütün badəni çürüyüb torpağa qarışmış, lakin gözləri hələ də öz hədəqəsində hərlənir və ətrafa baxır. Bütün alimlər bu yuxunu yozmaqda aciz qaldılar. Ancaq orada olan dərvişlərdən biri baş əyib dedi: «Gözləri həsrət çəkir, axı, ölkəsi əldən-ələ keçir».


Şeir

Çox gömüldü yer altına mənəm-mənəm deyənlər
Ki, onlardan bu dünyada bircə ad-san qalmadı.
Torpaq altda yatanlara bir diqqətlə nəzər sal.
Torpaq yedi, sümüyündən belə nişan qalmadı.
Yaxşı addır Nuşirəvanı [16 - Nuşirəvan – Sasani sülaləsinin ən məşhur hökmdarı olmuşdur. 531–579-cu illərdə hakimiyyət sürərək İran və eləcə də bütün Yaxın Şərq ədəbiyyatında ədalətli bir hökmdar surəti kimi mədh olunmuşdur. Guya Məhəmməd Peyğəmbər onun zamanında doğulması ilə fəxr edirmiş.] bu dünyada yaşadan.
Lakin, köçdü bu dünyadan Nuşirəvan, qalmadı.
Ey filankəs, xeyirxah ol, bil həyatı qənimət,
Nə qədər ki, deməmişlər filan-filan qalmadı.



3. Hekayət

Bir şahzadə haqqında eşitmişəm ki, özü çirkin və qısaboylu, qardaşları isə gözəl və uca idi. Bir dəfə şah ona alçaq nəzərlə baxıb, etinasızlıq göstərdi. Oğlan həssas idi, başa düşdü və dedi:

– Ata, ağıllı gödək, axmaq uzundan yaxşıdır. Hər qaməti uca olanın qiyməti baha olmaz. Qoyun kiçik olsa da təmiz, fil böyük olsa da murdardır.


Şeir

Çox alçaq olsa da Tur dağı [17 - Tur dağı – Qırmızı dənizin şimalında Sina yarımadasında bir dağdır. Yəhudilərin peyğəmbəri sayılan Musa guya Misirdə Peyğəmbərliyə çatdıqda onun dinini qəbul etməyən Firounu bütün qoşunu və əmlakilə dənizə qərq etmiş, sonra öz tərəfdarları ilə Tur dağına çəkilmişdir. Dini rəvayətə görə guya Allahla bu dağın başında danışarmış.] bişək,
Allah dərgahında sayılır yüksək.


Şeir

Söylədi bədəncə zəif bir alim,
Bir şişman axmağa: «Varmı xəbərin,
Əgər ərəb atı arıq olsa da,
Bir tövlə eşşəkdən yaxşıdır, yəqin».

Atası güldü, söz dövlət başçılarının ürəyinə yatdı, qardaşlarında isə kin oyatdı.


Şeir

Nə qədər dil açıb dinməmiş insan,
Hünəri və eybi qalacaq nihan.
Gördüyün hər meşə sanma ki, boşdur,
Bəlkə də yatmışdır orada qaplan.[18 - Gördüyün hər meşə sanma ki, boşdurBəlkə də yatmışdır orada qaplanBu iki misranın farsca əsli belədir:Hər bişe gəman məbər ke, xalistŞayəd ke, pələng xofte başəd.Burada «bişe» (meşə) və «xali» (boş) sözlərinin bir də «bisə» yəni «xallı daş» və «xal» kimi oxunması ilə əlaqədar olaraq, tədqiqatçılar bunun mənasını «hər qaraltını xallı daş hesab etmə, bəlkə o yatmış pələngdir» kimi də izah edirlər.]

Deyirlər ki, həmin günlərdə güclü bir düşmən padşahın ölkəsinə hücum etdi. Hər iki tərəfin qoşunları üz-üzə gəldikdə döyüş meydanına birinci atılan haman oğlan oldu.

Vuruş çağı kimsə görməmişdir arxamı,
Bəlkə torpaq-qan içində görəcəksən döşümü.
Hər döyüşən öz başını itirirsə vuruşda,
Dönüb qaçan, girə verər saya gəlməz qoşunu.

Bunu deyib, özünü düşmən qoşununa vurdu, bir necə pəhləvan öldürdükdən sonra atasının yanma gəldi, baş əydi və dedi:

Məni belə zəif hesab edən sən,
Demə ancaq boydadır hər iqtidar.
Döyüşlərdə incə belli at gərək.
Kök öküzün meydanda nə xeyri var?!



4. Hekayət

Nağıl edirlər ki, düşmənin qoşunu son dərəcə çox, hökmdarınkı isə az idi. Buna görə də onun qoşunundan bir hissə döyüşdən qorxub qaçmağa başladı. Bu vaxt haman oğlan nərə çəkib dedi:

–Ey, kişisinizsə, çalışın qadın paltarı geyməyin! Süvarilər onun bu sözündən qeyrətə gəlib cəsarətləndilər, qaçanlar da geri döndülər, hamısı birlikdə düşmənə qarşı hücuma keçdi. Padşahın qoşunu həmin gün düşmənə qələbə çaldı.

Şah igid oğlunu bağrına basıb öpdü. Sonra şahın ona qarşı məhəbbəti gündən-günə artmağa başladı, nəhayət onu özünə vəliəhd təyin etdi. Qardaşları paxıllıqdan onun xörəyinə zəhər qatdılar. Bacısı eyvandan bunu gördü, dərhal pəncərəni bərk çırpdı. Oğlan işin nə yerdə olduğunu duydu və əlini xörəkdən çəkərək dedi:

– Heyfdir, hünərlilər ölə, hünərsizlər onların yerini tuta!


Beyt

Dünyadan yox olsa gər hüma quşu,
Bir kimsə sayəban etməz bayquşu. [19 - Dünyadan yox olsa gər hüma quşuBir kimsə sayəban etməz bayquşu.Hüma quşu qədim nağıl və əfsanələrdə dövlət quşu kimi təsvir olunur. Guya bu quş kimin başı üzərində uçub kölgə salsa, o padşah olar. Əslində isə belə bir quş həyatda mövcud deyil. Klassik ədəbiyyatda mifik hüma quşu nə qədər dövlət və səadət simvoludursa, bayquş da o qədər fəlakət və bədbəxtlik simvolu kimi qələmə alınıb.]

Ataları bu xəyanətdən xəbərdar olub oğlanlarını yanma çağırtdırdı, onlara lazımi qulaqburması verdikdən sonra, hərəsinə ölkənin uzaq bir hissəsində yer ayırdı. Bununla da aralarındakı fitnə yatdı və ədavət aradan qalxdı, çünki məsəl var deyərlər: «On dərviş bir kilimə yığışar, iki padşah bir ölkəyə sığışmaz»


Şeir

Bir çörək taparsa mömin, düz adam,
Yarısın paylayıb, yansın yeyər.
Padişah bir ölkə aldıqda, yenə
İkinci ölkəni almaq istəyər.



5. Hekayət

Ərəblərdən bir dəstə quldur dağ başında məskən salıb, karvan yolunu kəsmiş, dağın zirvəsində ən uca yerdə möhkəm bir mövqeyi tutmuşdular. Buna görə şah qoşunları quldurlara bata bilmir, camaat isə onların qorxusundan yata bilmirdi. Quldurların bu hərəkəti bir müddət də davam edərsə, onlara üstün gəlməyin mümkün olmayacağını görən o ətrafın başçıları tədbir üçün bir yerə toplaşdılar.


Şeir

Yeni rişə atan cavan bir çinar,
Bir adam əl atsa yerindən çıxar.
Lakin kök atarsa o xeyli zaman,
Fələk də gələrsə, qoparmaz, inan.
Çeşmə tutulsa da kiçik bel ilə,
Dolarsa keçilməz böyük fil ilə.

Başçılar məsləhətləşib bir nəfəri quldurları pusmağa göndərdilər və hücum üçün fürsət gözləməyə başladılar. Pusquda oturmuş adam tezliklə xəbər gətirdi ki, quldurlar məskənlərini yiyəsiz qoyub, hansı bir tayfa üzərinə isə basqına getmişlər. Bunu eşidən kimi dərhal sınanmış və müharibə görmüş bir dəstə döyüşçü göndərdilər, onlar gedib quldurların məskən saldığı dağın keçidində pusquda dayandılar. Axşamüstü quldurlar çoxlu qənimətlə öz məskənlərinə qayıtdılar, qənimətləri yerbəyer edib, silahlarını açdılar, paltarlarını soyunaraq yatdılar. Onların başının üstünü alan birinci düşmən yuxu oldu. Gecədən xeyli keçdi.


Beyt

Günəşi bürüdü zil bir qaranlıq,
Guya ki, Yunisi udmuşdur balıq.[20 - Günəşi bürüdü zil bir qaranlıq.Guya ki, Yunisi udmuşdur balıqDini əfsanələrə görə qədim İsrail xalqı peyğəmbər Yunisi guya dəryaya atmış, dəryada isə bir naqqa balıq onu udub qarnında salamat saxlamış və sonra işıqlı dünyaya buraxmışdır.]

Pusqudakı igidlər dərhal hücum edib quldurların qollarını bir-bir dallarına bağladılar, səhər açılan kimi şahın hüzuruna gətirdilər. Şah quldurların hamısını öldürməyi əmr etdi. Onların içərisində gənc bir oğlan da var idi. Onun gül çöhrəsi bahar çəməni tək təzəcə çiçəklənir, gənc ömrünün həyat bağında ilk meyvələr yetişirdi. Vəzirlərdən birinin ona rəhmi gəldi, irəli çıxaraq şahın taxtı önündə təzim etdi və dedi:

– Bu gənc hələ həyat bağından meyvə dərməmiş, cavan ömrünün ləzzətini görməmişdir. Hökmdarın kəramət və səxavətinə arxalanaraq xahiş edirəm ki, şah onun qanından keçsin və bu qulunu minnətdar etsin.

Vəzirin bu sözündən xoşlanmayan şah hiddətləndi və dedi:


Beyt

Yaxşıdan ibrət götürməz, zati bəd, nacins olan,
Necə ki günbəz başında qoz dayanmaz heç zaman.

Belə yaramazların nəslini kəsib, dudmanlarını dağıtmaq lazımdır. Odu söndürüb qorunu saxlamaq, əfini öldürüb balasına rəhm etmək ağıllı iş deyildir.


Şeir

Göylərdən yağsa da dirilik suyu,
Söyüd ağacında görməzsən səmər.
Alçaq adamlarla oturub durma,
Həsir qamışından alınmaz şəkər.

Vəzir şahın sözünü istər-istəməz təsdiq etdi, onun fikrinə afərin deyib əlavə etdi:

– Cahan hökmdarının buyurduqları həqiqətdir, yaramazlar içərisində tərbiyə alan, onların xasiyyətini də mənimsəyər. Lakin bu oğlan hələ uşaqdır və quldurların yaramaz sifətləri onda möhkəm təsir buraxa bilməz. Qulunuz ümid edir ki, əgər o, bundan sonra xeyirxah adamlar arasında tərbiyələnsə, gözəl xasiyyətlər qəbul edib, islah oluna bilər. Bir hədisdə deyilir ki, insan fitrətən pak doğulur, lakin sonra, ata-anasının tərbiyəsi ilə, ya yəhudi, ya xristian, ya da atəşpərəst olur.


Şeir

Pislərə yar oldu Lutun arvadı
Ayrıldı peyğəmbər xanədanından.
İtisə bir zaman Əshabi-kəhfin,
Yaxşılarla getdi oldu bir insan.[21 - Pislərə yar oldu Lutun arvadı,Ayrıldı peyğəmbər xanədanından.İtinə diqqət et Əshabi-kəhfin;Yaxşılarla getdi oldu bir insan.Dini rəvayətə görə qədim Fələstində peyğəmbər olan Lutun arvadı onun dinini qəbul etməyənlərə qoşulub ərindən üz döndərmişdir. «Əshabi-kəhf» isə dini əfsanələrdə adı çəkilən «Mağara sahibləridir» (əshab sahiblər, kəhf – mağara). Hədislərdə nağıl olunur ki, qədim Misirdə Dəqyanus adlı zalım bir hökmdarın 6 nəfər saray xadimi onun zülmündən qaçır, yolda bir çoban da öz iti ilə onlara qoşulur. Gecələdikləri bir mağarada guya Allah onlara qiyamətə qədər əbədi yuxu vermişdir, onların hamısı, o cümlədən çobanın iti də guya behiştə gedəcəkdir və o dünyada Əshabi-kəhfin iti ilə Lutun arvadının dərisini bir-birilə dəyişəcəklər.]

Şahın yaxın adamlarından bir neçəsi də vəzirə qoşulub vasitəçilik etdilər. Nəhayət şah oğlanın günahından keçdi və dedi:

– Məsləhət bilmirəm, lakin bağışlayıram.


Şeir

Zal bir gün söylədi oğlu Rüstəmə: [22 - Zal bir gün söylədi oğlu Rüstəmə…Zal farsların qədim əfsanəvi qəhrəmanı, misilsiz pəhləvan Rüstəmin atasıdır. Onun atası Sam, anadan ağ tüklü doğulmuş, buna görə də ona qoca mənası verən Zal adını vermişdir.]
«Biçarə və zəif sanma düşməni,
Çox gördük balaca çeşmənin suyu,
Güclənib apardı yüklü dəvəni».

Xülasə, oğlanı nazü-nemətə çatdırıb, tərbiyəsini təcrübəli bir müəllimə tapşırdılar. Nəhayət oğlan natiqlik, hazırcavablılıq və saray qaydalarını dərindən öyrənib, hamısının rəğbətini qazandı.

Bir dəfə vəzir şahın hüzurunda oğlanın fəzilətlərindən danışaraq dedi ki, ağıllı mürəbbilərin tərbiyəsi yaxşı nəticə vermiş, köhnə, yaramaz xasiyyətlərdən oğlanda əsər qalmamışdır.

Hökmdar vəzirin sözünə gülümsəyib dedi:


Şeir

İnsanla qalmağa etsə də adət,
Qurd oğlu qurd olar, yenə, nəhayət.

Bu hadisədən bir-iki il keçdi. Oğlan bir dəstə yerli dələ-duzlarla dostlaşıb, onlarla yoldaşlıq etməyə başladı. Əvvəlki quldurluq xasiyyətləri onda yenidən baş qaldırdı. Nəhayət günlərin birində fürsət tapıb həmən vəziri, onun iki oğlunu öldürdü, evini soyub, var-dövlətini yığışdırdı, quldurların mağarasına qaçıb, atasının yerində oturdu və yol kəsməyə başladı. Padşah bu hadisədən xəbərdar olduqda təəssüflənib dedi:


Şeir

İti şəmşir olmaz paslı dəmirdən,
Gözləmə nakəsdən adamlığı sən.
Yağışla sulansa bağ da, şoran da,
Bağda lalə bitər, şoranda tikan.


Şeir

Şoranlıq bitirməz sünbül heç zaman
O yerdə zəhməti eyləmə hədər.
Pisə yaxşılıqla, yaxşıya pislik,
Mənaca bir şeydir, düşünsən əgər.



6. Hekayət

Oğulmuşun [23 - Oğulmuş – Atabəy Özbək ibn Məhəmməd Cahan pəhləvanın yaxın adamlarından və Sultan Əlaəddin Məhəmməd Xarəzm şahın əmirlərindən biridir. Həmədan, Rey və İsfahanın alınmasında Özbəyə kömək etmiş və həmin yerlərə hakim təyin edilmiş, nəhayət 1217-ci ildə İsmaili fədailəri tərəfindən öldürülmüşdür.] sarayında çox ağıllı, düşüncəli və dərrakəli bir sərhəng oğlu var idi. Hələ uşaqlıq vaxtlarından alnında böyüklük nişanəsi parlardı.


Şeir

Kəmalı ulduz tək başı üstə bax.
Parlardı hər yana işıq saçaraq.

Xülasə, oğlan həm yaraşıqlı idi, həm də ağıllı. Ona görə hökmdarın rəğbətini qazanmış və mənsəbə çatmışdır. Atalar doğru demişlər: «Dövlət malda deyil, kamaldadır, ağıl yaşda deyil, başdadır». Bir gün tay-tuşları oğlanın vəzifəsinə həsəd aparıb, onu xəyanətkarlıqda təqsirləndirdilər, öldürülməsi üçün səy göstərdilər.


Misra

Düşmən nəçidir, dost, sənə qəmxar olsa.

Hökmdar oğlanı yanma çağırıb soruşdu: «Bunların sənə qarşı düşmənçiliyinin səbəbi nədir?». Oğlan dedi:

– Böyük hökmdarın mərhəmətilə, paxıllardan başqa hamını razı sala bilmişəm, paxıla gəldikdə o, mənim nemətdən, hökmdarın isə səadətdən məhrum olmasını istəyir.


Beyt

Bacararam bir ürəyə toxunmayım heç zaman,
Nə edim ki, paxıl özü öz qəlbini edir qan.
Öl ey paxıl, bəlkə canın rahat ola büsbütün,
Çünki səni yalnız ölüm qurtarar bu əzabdan.


Şeir

Alçaqlar arzu edər ki, daim,
Dünyada olmasın bəxtəvər insan,
Gündüz yarasalar görmürsə əgər,
Bununçün varımdır günəşdə nöqsan?
Kor olsun minlərlə qoy elə gözlər!
Günəşə çökməsin qaranlıq bir an.



7. Hekayət

Belə rəvayət edirlər ki, Əcəm [24 - Əcəm – Ərəblər ərəb olmayanları, türklər isə iranlıları əcəm yaxud əcəmi (yəni əcnəbi) adlandırmışlar.] hökmdarlarından biri rəiyyətin var-yoxunu əlindən alıb, onlara əziyyət verməyə başladı. İş o yerə çatdı ki, xalq bu zülm və sitəmə davam gətirməyib başqa ölkələrə qaçmağa və qürbətdə yaşamağa məcbur oldu. Əhali əskildikcə ölkədə məhsul da azaldı, xəzinə boş qaldı. Bunu görən düşmənlər təzyiq göstərməyə başladılar.


Beyt

Kim müsibət günü istər ona bir yar olsun,
De ki, xoş gündə özü xalqa havadar olsun.
Qulağı halqalı qul, hörməti görməzsə gedər,
Lütf qıl, lütf sənə yadları da bir qul edər.

Bir gün onun hüzurunda «Şahnamə» [25 - «Şahnamə» – Əbülqasim Firdovsinin (934–1020) məşhur əsəridir. Firdovsi bu ölməz epopeyasında İranın ən qədim dövrlərindən başlamış VII əsrə qədərki hökmdar və qəhrəmanlarını, tarixi-əfsanəvi hadisələri nəzmə çəkmişdir.] kitabından Zöhhakın [26 - Zöhhak – İranın qədim tarixində əfsanəvi hökmdardır. Rəvayətə görə ərəb nəslindəndir. Guya İblis onun hər çiynində bir ilan bitirmiş və bu ilanlara hər gün iki cavanın beyni verilirmiş. Bundan cana doyan xalq Dəmirçi Gavənin başçılığı ilə üsyan edib, Zöhhakı öldürmüş və Cəmşidin oğlu Fridunu taxta oturtmuşdur.] devrilməsi və Fridunun qələbəsi haqqındakı hissəni oxuyurdular.

Vəzir soruşdu:

– Heç bilmək olmur ki, xəzinəsi, mülkü və qüvvəsi olmaya-olmaya Fridun hökmdarlığı necə ələ ala bildi?

Hökmdar dedi:

– Məgər eşitmədinmi ki, cəmaət ona tərəfdar çıxıb, ətrafında sıx birləşmiş, taxt-tacı ələ gətirməsinə kömək etmişdir.

Vəzir dedi:

–Ey hökmdar, əgər camaatı ətrafında sıx birləşdirmək şahlığın əsasıdırsa, bəs nə üçün sən xalqı başından dağıdırsan? Məgər sən şahlıq etmək istəmirsən?


Beyt

Ordunu can kimi bəslə hər zaman,
Orduyla sayılar hər yerdə sultan.

Hökmdar dedi:

–Ordu və camaatı ətrafımızda birləşdirməyin şərti nədir? Vəzir dedi:

–Şah səxavətli olmalıdır ki, onun ətrafına toplansınlar; rəhmli olmalıdır ki, ondan qorxub qaçmasınlar; səndə isə bunların heç biri yoxdur.


Şeir

Şahlara yaraşmaz zülm etmək bir an,
Qurddan ola bilməz sürüyə çoban.
Padişah zülm etsə xalqına əgər.
Özü öz mülkünü tar-mar edər.

Ağıllı vəzirin məsləhəti hökmdarın xoşuna gəlmədi, hiddətlənərək onu zindana göndərdi. Çox çəkmədi ki, hökmdarın əmoğlanları üsyan edib atalarının haqqını almaq üçün qoşun çəkdilər. Şahın zülm və sitəminə davam gətirməyən, vətənini tərk etmiş adamlar da qayıdıb onlara qoşuldular. Nəticədə hökmdar məğlub oldu və hökmdarlıq əmoğlanlarının əlinə keçdi.


Şeir

Rəiyyətə zülm edərsə bir ağılsız hökmdar.
Düşmən bir gün edər onun ölkəsini tar-mar.
Rəiyyətlə sülh edən şah dəf edər hər afəti.
Adil şahın ləşkəridir çünki öz rəiyyəti.



8. Hekayət

Bir şah öz əcəm qulu ilə gəmiyə minmişdi. Demə qul ömründə gəmiyə minməmiş, dəniz səfərinin əziyyətini görməmiş imiş. O, qorxudan əsməyə və ucadan ağlamağa başladı. Gəmidəkilər nə qədər çalışdılarsa onu sakit edə bilmədilər. Qulun bu halı şahın kefini pozdu. Lakin bir çarə tapa bilmirdilər. Gəmidə müdrik bir adam var idi, vəziyyəti belə gördükdə dedi:

–İcazə versəniz, mən onu sakit edə bilərəm. Hökmdar dedi:

–Son dərəcə lütf göstərmiş olarsınız.

Əmr etdi qulu dənizə atdılar, Qul bir neçə dəfə suya batıb çıxdı; sonra saçlarından tutub onu gəmiyə tərəf dartdılar. O, iki əlli sükandan yapışıb sallandı və elə ki, gəmiyə çıxdı, susub dinməz, söyləməz bir küncdə oturdu. Şaha bu qəribə gəldi, haman müdrik adamdan soruşdu ki, bunda nə hikmət var?

Dedi:

–Bu qul dənizdə qərq olmaq qorxusunu keçirmədiyindən gəmidəki əmin-amanlığın qədrini bilmirdi. O da məlumdur ki, fəlakətə düşməyən sakitliyin qədrini bilməz!


Şeir

Ey tox, sənə xoş gəlməyir əgər arpa çörəyi,
Bil ki, sənə xoş gəlməyən bu şey mənə nemətdir.

Cənnət əhli bir cəhənnəm sanar ikən erafı, [27 - Cənnət əhli bir cəhənnəm sanar ikən erafı,Cəhənnəmin əhli üçün eraf özü cənnətdir.Dini xurafata görə guya cənnət ilə cəhənnəm arasında aralıq bir sahə var ki, «eraf» adlanır.] Cəhənnəmin əhli üçün eraf özü cənnətdir.


Beyt

Fərqi vardır: birisinin ağuşunda gözəl yar,
Digərinin iki gözü yolda qalmış intizar.

Hörmüzə dedilər: – Atanın vəzirlərindən nə xəta baş verib ki, onları həbs etdiribsən?

Dedi:

– Elə bir xəta baş verməyib ki, həbsə səbəb olsun. Lakin gördüm, zəhmim onların ürəyinə elə çöküb ki, verdiyim vədlərə belə inanmırlar. Qorxdum canlarının qorxusundan canıma qəsd etsinlər. Ona görə də alimlərin sözünə əməl etdim. Alimlər deyiblər ki:


Şeir

Kim səndən qorxursa, qıl ondan həzər,
Olsan da yüz elə şəxsə bərabər.
Pişik aciz qalsa, görmürsən, dərhal,
Pələngin gözünə atacaq çəngal.
İlan ona görə çalır çobanı Ki, qorxur çomaqla alınsın canı.



9. Hekayət

Ərəb hökmdarlarından biri qocalıq vaxtında xəstələnib, həyatdan ümidini kəsmişdi. Bu zaman bir atlı gəlib, xoş xəbər verərək dedi:

–Hökmdar sağ olsun, düşmənin qalasını dağıdıb başçılarını da əsir aldıq. Düşmənin camaatı və qoşunları hökmdarın bayrağı altına keçdilər.

Hökmdar kədərlə köksünü ötürüb dedi:

–Bu xoş xəbəri mənə yox, varislərimə ver!


Şeir

Əziz ömür başa çatdı xoş arzular içində,
Dedim kaş ki, ürəyimdən gecən girsin qapımdan.
Ürəyimdən gecən gəldi, lakin ümid yoxdur ki,
Keçən ömür geri dönə, mən də olam kamran.


Şeir

Köç təblini vurdu əcəl əlilə,
Ey gözlərim başa deyin: əl vida.
Ey əl, bilək və qol daha ayrılın.
Üzə, gözə, qaşa deyin: əlvida.
Düşmənlərin kamınca mən gedirəm,
Ban bu yoldaşa deyin: əlvida!
Mən nadan yaşadım dünyada, ban,
Dostum, sən xoş yaşa, deyin əlvida!



10. Hekayət

Dəməşq məscidində, Yəhya peyğəmbərin məqbərəsində olduğum zaman, ədalətsizlikdə şöhrət tapmış bir ərəb hökmdarı da təsadüfən oraya ziyarətə gəlmişdi. O, namaz qıldıqdan sonra dua oxuyub, allahdan köməkliklər istədi.





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/s-di-sirazi/gulustan-bustan-68386531/) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



notes



1


«Gülüstan» əsərinin müqəddiməsində, Allahın, Peyğəmbərin və Şiraz hökmdarı Əbubəkr Səd ibn Zənginin tərifi var.




2


Atabəy Əbubəkr Səd ibn Zəngi – Sədinin dövründə 1195–1226-cı illərdə Şirazın hakimi olmuşdur. Sədi ondan hədiyyə görmüş, öz təxəllüsünü onun adından götürməklə, «Gülüstan» əsərini ona ithaf etmişdir.




3


Sünbülinin «Gəndistan» əsəri əlyazma halında olub Azərbaycan Respublikası əlyazmaları fondunda saxlanılır. Bu əsər eynən Sədinin «Gülüstan»ı kimi başlayıb həzli məzmun daşıyır. Bunu «Gülüstan»a bənzətmə və ya təhzil adlandırmaq olar. Çapa layiq əsər deyildir.




4


al–ailə, yaxın adamlar




5


Üzərinə nömrə qoyulmuş ad və beytlər kitabın sonunda izah edilib.




6


«Kəcavədə həmnişinim və hücrədə həmdəmim» ifadəsindən aydın olur ki, Sədini «Gülüstan» əsərini yazmağa təşviq edən şəxs, onunla birlikdə səyahətə çıxıb, məhrəm söhbətlər edən özü kimi bir şair olmuşdur. Təəssüf ki, Sədi bu dostunun adını aydın söyləmir.




7


Ordibehişt – İran şəmsi təqviminin ikinci ayı olub, 21 aprel ilə 21 may arasında davam edir.




8


Nəqşi Ərjəngi yaxud Ərtəngi – Sasani (226 – 651) hökmdarlarından I Şapur vaxtında (241–272) İranda məşhur olan rəssam Maninin kitabının adıdır. Orada ən gözəl, nəfis şəkillər mövcud idi. Bu ifadə altında bəziləri Çin rəssamlarının rəssamlıq sənətini də nəzərdə tuturlar.




9


Bozorcmehr – Sasani padşahı Ənuşirəvanın (531-579) ağıllı vəziri olub.




10


Əlvənd dağı – İranda Həmədan şəhərinin yaxınlığındadır.




11


Kənan… Bu misrada «Yusif və Züleyxa» poemasının qəhrəmanı Yusifə işarə edilir. Qardaşlarının xəyanətilə quyuya salınmış, qul kimi satılmış, ona aşiq olan Züleyxanın (ağasının arvadı) böhtanı ilə yeddi il zindanda qaldıqdan sonra nəhayət şahlığa çatmışdır.




12


Loğman – Tarixi şəxsiyyət olması məlum deyil. Keçmişdə müxtəlif dövrlərdə Ərəbistan və Yunanıstanda bir neçə Loğman adlı həkim və alim şəxslərin yaşadığı qeyd olunur. Yaxın Şərq xalqlarının klassik poeziyasında və xalq ədəbiyyatında bütün xəstəliklərin çarəsini bilən bir həkim kimi məşhurdur.




13


Hekayət – «Gülüstan» kitabında müxtəlif həcmli və müxtəlif məzmunlu, əsasən şeirlə nəsrin qarşılıqlı əlaqəsi ilə yazılan kiçik hikmətamiz hekayələr belə adlanır. Burada da eyni adla saxlanılıb.




14


Fridun (Firidun) – Əfsanəvi Pişdadiyan sülaləsindən altıncı padşah hesab olunur. Atasını zalım Zöhhak öldürmüş, anası onu xilas etmişdir. Dəmirçi Gavə Zöhhakı taxtdan saldıqdan sonra onu taxta əyləşdirmişdir.




15


Mahmud Səbuktəkin – Qəznəvilərin ən məşhur və qüvvətli hökmdarlarındandır. 997–1030-cu illər arasındakı hökmranlığı dövründə İran, Türküstan və Hindistanın əsas hissəsini öz hakimiyyəti altında birləşdirmişdir.




16


Nuşirəvan – Sasani sülaləsinin ən məşhur hökmdarı olmuşdur. 531–579-cu illərdə hakimiyyət sürərək İran və eləcə də bütün Yaxın Şərq ədəbiyyatında ədalətli bir hökmdar surəti kimi mədh olunmuşdur. Guya Məhəmməd Peyğəmbər onun zamanında doğulması ilə fəxr edirmiş.




17


Tur dağı – Qırmızı dənizin şimalında Sina yarımadasında bir dağdır. Yəhudilərin peyğəmbəri sayılan Musa guya Misirdə Peyğəmbərliyə çatdıqda onun dinini qəbul etməyən Firounu bütün qoşunu və əmlakilə dənizə qərq etmiş, sonra öz tərəfdarları ilə Tur dağına çəkilmişdir. Dini rəvayətə görə guya Allahla bu dağın başında danışarmış.




18


Gördüyün hər meşə sanma ki, boşdur
Bəlkə də yatmışdır orada qaplan

Bu iki misranın farsca əsli belədir:

Hər bişe gəman məbər ke, xalist
Şayəd ke, pələng xofte başəd.

Burada «bişe» (meşə) və «xali» (boş) sözlərinin bir də «bisə» yəni «xallı daş» və «xal» kimi oxunması ilə əlaqədar olaraq, tədqiqatçılar bunun mənasını «hər qaraltını xallı daş hesab etmə, bəlkə o yatmış pələngdir» kimi də izah edirlər.




19


Dünyadan yox olsa gər hüma quşu
Bir kimsə sayəban etməz bayquşu.

Hüma quşu qədim nağıl və əfsanələrdə dövlət quşu kimi təsvir olunur. Guya bu quş kimin başı üzərində uçub kölgə salsa, o padşah olar. Əslində isə belə bir quş həyatda mövcud deyil. Klassik ədəbiyyatda mifik hüma quşu nə qədər dövlət və səadət simvoludursa, bayquş da o qədər fəlakət və bədbəxtlik simvolu kimi qələmə alınıb.




20


Günəşi bürüdü zil bir qaranlıq.
Guya ki, Yunisi udmuşdur balıq

Dini əfsanələrə görə qədim İsrail xalqı peyğəmbər Yunisi guya dəryaya atmış, dəryada isə bir naqqa balıq onu udub qarnında salamat saxlamış və sonra işıqlı dünyaya buraxmışdır.




21


Pislərə yar oldu Lutun arvadı,
Ayrıldı peyğəmbər xanədanından.
İtinə diqqət et Əshabi-kəhfin;
Yaxşılarla getdi oldu bir insan.

Dini rəvayətə görə qədim Fələstində peyğəmbər olan Lutun arvadı onun dinini qəbul etməyənlərə qoşulub ərindən üz döndərmişdir. «Əshabi-kəhf» isə dini əfsanələrdə adı çəkilən «Mağara sahibləridir» (əshab sahiblər, kəhf – mağara). Hədislərdə nağıl olunur ki, qədim Misirdə Dəqyanus adlı zalım bir hökmdarın 6 nəfər saray xadimi onun zülmündən qaçır, yolda bir çoban da öz iti ilə onlara qoşulur. Gecələdikləri bir mağarada guya Allah onlara qiyamətə qədər əbədi yuxu vermişdir, onların hamısı, o cümlədən çobanın iti də guya behiştə gedəcəkdir və o dünyada Əshabi-kəhfin iti ilə Lutun arvadının dərisini bir-birilə dəyişəcəklər.




22


Zal bir gün söylədi oğlu Rüstəmə…

Zal farsların qədim əfsanəvi qəhrəmanı, misilsiz pəhləvan Rüstəmin atasıdır. Onun atası Sam, anadan ağ tüklü doğulmuş, buna görə də ona qoca mənası verən Zal adını vermişdir.




23


Oğulmuş – Atabəy Özbək ibn Məhəmməd Cahan pəhləvanın yaxın adamlarından və Sultan Əlaəddin Məhəmməd Xarəzm şahın əmirlərindən biridir. Həmədan, Rey və İsfahanın alınmasında Özbəyə kömək etmiş və həmin yerlərə hakim təyin edilmiş, nəhayət 1217-ci ildə İsmaili fədailəri tərəfindən öldürülmüşdür.




24


Əcəm – Ərəblər ərəb olmayanları, türklər isə iranlıları əcəm yaxud əcəmi (yəni əcnəbi) adlandırmışlar.




25


«Şahnamə» – Əbülqasim Firdovsinin (934–1020) məşhur əsəridir. Firdovsi bu ölməz epopeyasında İranın ən qədim dövrlərindən başlamış VII əsrə qədərki hökmdar və qəhrəmanlarını, tarixi-əfsanəvi hadisələri nəzmə çəkmişdir.




26


Zöhhak – İranın qədim tarixində əfsanəvi hökmdardır. Rəvayətə görə ərəb nəslindəndir. Guya İblis onun hər çiynində bir ilan bitirmiş və bu ilanlara hər gün iki cavanın beyni verilirmiş. Bundan cana doyan xalq Dəmirçi Gavənin başçılığı ilə üsyan edib, Zöhhakı öldürmüş və Cəmşidin oğlu Fridunu taxta oturtmuşdur.




27


Cənnət əhli bir cəhənnəm sanar ikən erafı,
Cəhənnəmin əhli üçün eraf özü cənnətdir.

Dini xurafata görə guya cənnət ilə cəhənnəm arasında aralıq bir sahə var ki, «eraf» adlanır.