Книга - Ընկ. Բ. Փանջունի տարագրության մեջ

Ընկ. Բ. Փանջունի տարագրության մեջ
Երվանդ Օտյան


«Ընկ. Բ. Փանջունի» վեպը քաղաքական սատիրայի գլուխգործոց է, որի մասին Օտյանն ասել է. «Իրական դեմք մը չէ Փանջունին, այլ տեսակ մը ընդհանուր տիպար է, խտացումը այն օրերու «հեղափոխական տիպարներու»։ Փանջունու օրինակով նա անխնա ծաղրում ու ծանակում է ազգային այն գործիչներին, որոնք խոսքով «հեղափոխական» են, «ազգային հերոս», մինչդեռ իրականում ոտնահարում, արատավորում են ամեն մի սուրբ գաղափար՝ դառնալով հասարակական չարիք։





Եզնիկ Կողբացի

Եղծ աղանդոց Եզնիկ Կողբացիոյ





Մաս Առաջին Գլուխ





[Ա]


Յորժամ զաներեւութէն եւ զնորին զմշտնջենաւոր զաւրութենէն ճառիցէ ոք, քանզի մարմնաւոր լեալ է, պարտի զմիտս յստակել եւ զխորհուրդս սրբել, զյոյզս շարժմանց պարզել, զի յայն զոր առաջի եդ՝ հասանել կարասցէ։ Նա եւ որ ընդ ճառագայթս արեգականն հայել կամիցի, պարտի զ[6]պղտորութիւն աչացն՝ զաղտն եւ զբիժն ի բաց պարզել, զի մի մթարքն՝ որ զբբաւքն շողայցեն, արգել հայելոյ ի յստակութիւն լուսոյն լիցին։

Եւ արդ քանզի մի էութիւն անքննին է եւ անհաս բնութեամբ, առ նորա անքննութիւնն ընծայութիւն անգիտութեան մատուցանելի է, եւ առ էութիւնն նորին դաւանութիւն գիտութեան եւ ոչ քննութեան։ Զի որ էն՝ պարտի զի մշտնջենաւոր իցէ եւ անսկիզբն, որոյ ոչ սկիզբն յումեքէ առեալ լինելոյ, եւ ոչ ունի զոք ի վեր քան զինքն, զոր պարտ իցէ նմա պատճառ կարծել կամ իմանալ՝ եթե ի նմանէ իցէ առեալ սկիզբն էանալոյ։ Զի ոչ ոք է առաջին քան զնա, եւ ոչ ոք է յետոյ նման նմա, եւ ոչ ընկեր հաւասար նորին, եւ ոչ էութիւն հակառակ նմա, եւ ոչ գոյութիւն ընդդիմակաց, եւ ոչ բնութիւն հիւթաբեր ի պէտս նորա, եւ ոչ նիւթ ինչ՝ յորմէ առնիցէ զոր առնելոց իցէ. այլ ինքն է [7] պատճառ ամենայնի, որ ի լինելն եւ ի գոյանալ եկին ի չգոյէ եւ ի գոյէ որպէս երկինք վերինք եւ որ ինչ յերկինս, եւ երկինք երեւելիք որ ի ջուրց, եւ երկիր, եւ ի նմանէ եւ ի նմա. յորմէ ամենայն եւ ինքն ոչ յումեքէ։ Որոյ ըստ իւրաքանչիւր կարգաց տուեալ է սկիզբն լինելոյ աներեւութիցն անմարմնոց, եւ երեւելեաց մարմնաւորաց. որ բաւականն է որպէս ի տալն զկենդանութիւնն, նոյնպէս եւ ի գիտութիւն իւրոյ անարար էութեանն, եւ յիւրոց արարածոցն ի [հասումն] ըստ իւրաքանչիւր բնութեանց ածել։ Որ ոչ այնու միայն զարմանալի է, զի ածն ի չգոյէ ի գոյ զչգոյսն, եւ եցոյց յոչնչէ յինչ զչէսն, այլ զի եւ անարատ եւ անխախուտ պահէ զլեալսն. որոց եւ յառաջնումն իսկ աննախանձ ետ զկենդանութիւնն, առ ի յայտնելոյ զիւրոյ զբարերարութեանն հանդէս։

Քանզի ոչ եթե կարաւտ ինչ ոք իւիք էր, եթե վասն այնորիկ խնայիցէ՝ իւր միայնոյ զկենդանութիւնն. եւ անզաւր եւ տկար, եթե անձին եւեթ խորիցէ զզաւրութիւնն. եւ ոչ նիազ ի գիտութենէ, եթե ինքեան եւեթ պահիցէ զգիտութիւնն. եւ ոչ կարաւտ յիմաստութենէ, եթե յորժամ այլոց բաշխիցէ զիմաստութիւնն իւր, կարծիք ինչ կարաւտութեան ի ներքս մտանիցեն։

Այլ կենդանի է եւ աղբիւր կենդանութեան. [տայ ամենայնի կենդանութիւն, եւ ինքն կայ լի եւ յանսպառ կենդանութեան. եւ զաւրացուցանէ զանզաւրս մեծազաւր զաւրութեամբ, եւ ինքն ոչ թերանայ ի զաւրացուցիչ զաւրութենէն. եւ պարգեւէ գիտութիւն ամենայն անգիտաց, եւ ինքն բաւանդակ ունի յինքեան զամենագէտ գիտութիւնն. եւ բղխէ յամենեսին զանպակաս իմաստութիւնն, եւ ինքն մնայ անխախուտ յամենահնար իմաստութեանն։

Եթե աղբերք մշտաբուղխք, որ ի նորա հրամանէ կարգեցան, հանապազ բղխեն եւ ոչ պակասեն, [9] որոց բղխմունքն զայլոց կարաւտութիւնս լնուն, եւ ինքեանք ի նմին յորդութեան կան մշտնջենաւորք, ո՞րչափ եւս առաւել այն՝ որ նոցա զյորդութիւն բղխմանցն յաւրինեաց, որ աղբիւրն է բարութեան. որ զամենայն զոր արար գեղեցիկս արար, զբանաւորս եւ զանբանաւորս, զմտաւորս եւ զանմտաւորս, զխաւսունս եւ զանխաւսունս, զասունս եւ զանասունս։ Եւ բանաւորաց եւ մտաւորաց յիւրաքանչիւր առաքինութեանց կարգեաց ստանալ զբարութիւն, եւ ոչ զգեղեցկութիւն. զի գեղեցկութեանն տուիչ ինքն է, եւ բարութեանն՝ զանձնիշխանութիւնն արար պատճառ։




[Բ]


Ապա եթե ինչ յարարածոց՝ որ գեղեցիկ է՝ այն ի ռբարւոյ արարչէ <եւ ինչ յարարածոց որ չար է, այն ի չարէ արարչէ> կարծիցի ոմանց, որպէս Յունացն հեթանոսաց եւ արանցն մոգուց եւ հերձուածողաց, որ չար իմն էութիւն հակառակ բարւոյ դնեն, զոր հիւղն կոչեն՝ որ թարգմանի նիւթ, մեր առաջին եւ նախաբարբառ պատասխանի այն է՝ [10] եթե ի բարերար արարչէն չար ինչ չիք լեալ. եւ չիք ինչ չար՝ որ բնութեամբ չար իցէ. եւ ոչ է արարիչ չարաց իրաց, այլ բարեաց։

Եւ արդ զո՞ր ինչ յարարածոցն բարի կարծիցեն, կամ զո՞ր չար. զի բազում անգամ զոր բարին կարծիցեն, միայն առանձինն՝ առանց ընկերին խառնութեան՝ վնասակար լինի, յամենեցունց առ հասարակ վկայեալ։ Արեգակն թե բարի է, եւ առանց աւդոյ խառնուածոյ այրիչ եւ ցամաքեցուցիչ է. նոյնպէս եւ լուսին խոնաւական բնութիւն, առանց խառնուածոյ ջերմութեան արեգական՝ վնասակար եւ ապականիչ է։ Եւ աւդ, առանց ցաւղոյ խոնաւութեան եւ ջերմութեան՝ վնասակար եւ ապականիչ է. եւ ջուրք զհող երկրի ողողանեն եւ ապականեն. եւ երկիր առանց ջուրց պատառի եւ խորխոլի։ Եւ այսպէս չորեքին բնութիւնքն, ուստի աշխարհս կազմեալ եւ կայ, առանձինն՝ ապականիչք են միմեանց, եւ խառնեալ ընդ ընկերին՝ աւգտա[11]կարք եւ շահաւորք։ Եւ զի այս այսպէս է՝ ամենեցուն յայտնի է որ կամին ուսանել։

Ապա ուրեմն է ինչ զարութիւն ծածուկ, որ զապականիչսն միմեանց խառնուածովք արար աւգտակարս իրերաց։

3 Եւ որ առողջ միտս ունին, ոչ զշարժունսն՝ այլ զշարժիչն պարտին փառաւորել. եւ ոչ ընդ արբանեակսն, այլ ընդ վարիչն պարտին զարմանալ. եւ ոչ ընդ գնայունսն, այլ ընդ գնացուցիչն. քանզի եւ նոքին իսկ իւրաքանչիւր փոփոխմամբք յայտ առնեն, եթե է ոմն՝ որ փոփոխէ զնոսա. արեգակն՝ ծագելովն եւ վերանալով եւ ի մուտս դառնալով. եւ լուսին՝ աճմամբ լնլով եւ նուազելով. եւ այլք եւս յարարածոցն ըստ իւրաքանչիւր բնութեանց շարժելովն եւ դադարելով։ Եւ արդ չէ առողջ մտաց զշարժիչն եւ զփոփոխիչն թողուլ, եւ շարժնոցն եւ փոփոխելեաց պաշտաւն տանել եւ երկրպագութիւն մատուցանել. զի որ շարժին եւ փոփոխի՝ չէ էական. [12] այլ կամ լեալ յումեքէ եւ յիմեքէ, եւ կամ հաստեալ ի չգոյէ։ Եւ որ էն եւ շարժէ զամենայն, ինքն ոչ շարժի եւ ոչ փոփոխի, քանզի էական է եւ անշարժական է։




[Գ]


Ապա եթե ինչ յարարածոց՝ որ գեղեցիկ է՝ այն ի ռբարւոյ արարչէ <եւ ինչ յարարածոց որ չար է, այն ի չարէ արարչէ> կարծիցի ոմանց, որպէս Յունացն հեթանոսաց եւ արանցն մոգուց եւ հերձուածողաց, որ չար իմն էութիւն հակառակ բարւոյ դնեն, զոր հիւղն կոչեն՝ որ թարգմանի նիւթ, մեր առաջին եւ նախա190rբարբառ պատասխանի այն է՝ [10] եթե ի բարերար արարչէն չար ինչ չիք լեալ. եւ չիք ինչ չար՝ որ բնութեամբ չար իցէ. եւ ոչ է արարիչ չարաց իրաց, այլ բարեաց։

Եւ արդ զո՞ր ինչ յարարածոցն բարի կարծիցեն, կամ զո՞ր չար. զի բազում անգամ զոր բարին կարծիցեն, միայն առանձինն՝ առանց ընկերին խառնութեան՝ վնասակար լինի, յամենեցունց առ հասարակ վկայեալ։ Արեգակն թե բարի է, եւ առանց աւդոյ խառնուածոյ այրիչ եւ ցամաքեցուցիչ է. նոյնպէս եւ լուսին խոնաւական բնութիւն, առանց խառնուածոյ ջերմութեան արեգական՝ վնասակար եւ ապականիչ է։ Եւ աւդ, առանց ցաւղոյ խոնաւութեան եւ ջերմութեան՝ վնասակար եւ ապականիչ է. եւ ջուրք զհող երկրի ողողանեն եւ ապականեն. եւ երկիր առանց ջուրց պատառի եւ խորխոլի։ Եւ այսպէս չորեքին բնութիւնքն, ուստի աշխարհս կազմեալ եւ կայ, առանձինն՝ ապականիչք են միմեանց, եւ խառնեալ ընդ ընկերին՝ աւգտա[11]կարք եւ շահաւորք։ Եւ զի այս այսպէս է՝ ամենեցուն յայտնի է որ կամին ուսանել։

Ապա ուրեմն է ինչ զարութիւն ծածուկ, որ զապականիչսն միմեանց խառնուածովք արար աւգտակարս իրերաց։

3 Եւ որ առողջ միտս ունին, ոչ զշարժունսն՝ այլ զշարժիչն պարտին փառաւորել. եւ ոչ ընդ արբանեակսն, այլ ընդ վարիչն պարտին զարմանալ. եւ ոչ ընդ գնայունսն, այլ ընդ գնացուցիչն. քանզի եւ նոքին իսկ իւրաքանչիւր փոփոխմամբք յայտ առնեն, եթե է ոմն՝ որ փոփոխէ զնոսա. արեգակն՝ ծագելովն եւ վերանալով եւ ի մուտս դառնալով. եւ լուսին՝ աճմամբ լնլով եւ նուազելով. եւ այլք եւս յարարածոցն ըստ իւրաքանչիւր բնութեանց շարժելովն եւ դադարելով։ Եւ արդ չէ առողջ մտաց զշարժիչն եւ զփոփոխիչն թողուլ, եւ շարժնոցն եւ փոփոխելեաց պաշտաւն տանել եւ երկրպագութիւն մատուցանել. զի որ շարժին եւ փոփոխի՝ չէ էական. [12] այլ կամ լեալ յումեքէ եւ յիմեքէ, եւ կամ հաստեալ ի չգոյէ։ Եւ որ էն եւ շարժէ զամենայն, ինքն ոչ շարժի եւ ոչ փոփոխի, քանզի էական է եւ անշարժական է։




[Դ]


Դարձեալ՝ առ այսպիսի ճշմարիտ ասացածս 194v անպատշաճ հարցուածս մատուցանեն. ուստի՞ [19] իսկ բնաւ են, ասեն, այդպիսի անհարթութիւնք. զի թե Աստուած բարեաց արարիչ է եւ ոչ չարաց իրաց, ուստի՞ է խաւար, ուստի՞ են չարիք, ուստի՞ են աշխատութիւնք, ուստի՞ են լլկանք՝ մերթ ի ցրտոյ մերթ ի խորշակէ։

Կամ ուստի՞ են անզգամութիւնք, զի տեսանեմք երկուս արս միազգիս ընդ միմեանս գրգռեալ, միմեանց մահու եւ արեամբ ծարաւի են։ Եւ այլք զգերեզմանս կրկտեն, եւ զթաղեալ մարմինս ընդ հողով՝ մերկացեալ խայտառակեալ՝ արեւու ցուցանեն, եւ զմեծարեալ դին, առ փութի <անփոյթ> [ի] ծածկելոյ, թերեւս եւ շանց եւս կուր արկանեն։ Եւ է երբեք զի մին փախուցեալ երթայցէ անձնապուր ուրեք զկեանս անձինն շահել, եւ միւսն ցասմամբ բորբոքեալ՝ սրով զկնի ընթացեալ, ոչ դադարէ՝ մինչեւ յագեցուցանէ զցասումնն. ուստի՞ է այն անյագ ցասումն։ Եւ ոմն մերկանայ զհանդերձս ընկերին, եւ թ195rե ընդդէմ դառնայցէ յարեւէ եւս արկանէ։ Եւ ուրումն [20] ի մտի եդեալ գողանալ զայլոյ ամուսնութիւն, եւ ելեալ անաւրենութեամբ յաւտար մահիճս, չտայ լինել հայր որդւոց այնմ՝ որ աւրինաւքն ամուսնացեալ իցէ։ Եւ երբեք երբեք պատերազմունք շարժին, ուր մեղաւոր եւ արդար առ հասարակ կոտորին։ Եւ մա՞հք տարաժամք, եւ ախտք չարաչարք։ Եւ զի՞ պիտոյ է զբնաւ մի ըստ միոջէ թուել. այլ համառաւտ իսկ ասել՝ թե ուստի՞ է այս ամենայն, եւ ո՞վ է սկիզբն եւ գործիչ այնպիսի անպատեհից, բայց եթե իցէ ինչ չար զաւրութիւն՝ որ զայն ամենայն անհարթութիւնս տայցէ գործել, եւ ինքն իսկ արարիչ իցէ նոցա. զի զԱստուած արարիչ ասել այնպիսի իրաց անպատշաճ է, եւ ոչ ի նմանէ ունել զգոյութիւն չարեաց։ Զիա՞րդ մարթ է զայնպիսին յԱստուծոյ կարծել. զի Աստուած բարերար է եւ լաւութեանց արարիչ, եւ ի չարութեանց ինչ ի նա ոչ մերձենայ, եւ ոչ խնդալ ընդ այն ախորժէ, 195v այլ եւ խոտէ եւս զգործսն եւ զգործե[21]լիս. զի անընտանի են չարիք ի բնութենէ նորա։

Վասն որոյ կարծի՝ թե էր ինչ ընդ նմա, որում հիւղն անուն էր՝ որ է նիւթ, ուստի զամենայն արարածս արար եւ զատոյց ամենարուեստն իմաստութեամբ, եւ զարդարեաց վայելչութեամբ. եւ յայնմ նիւթոյ պարտ է կարծել զչարիս, որ անիրան եւ անկերպարան էր եւ խառն ի խուռն աւձտելով երթեւեկէր, եւ կարաւտէր Աստուծոյ արուեստգիտութեանն։ Եւ Աստուած ոչ եթող զնա հանապազ խառն ի խուռն վարել, այլ եկն յառնել զարարածս, եւ ի յոռութեանցն նորա ռզքազնուագոյնսն զատուցանել կամեցաւ. եւ այնչափ ինչ արար ի նմանէ՝ որչափ Աստուծոյ վայելէր առնել արարածս, եւ որ ինչ մրրախառնն էր ի նմանէ, եւ չէր պատշաճ արարչութեան, զայն եթող. եւ յայնմ մրրոյ են չարիք մարդկան։




[Ե]


Արդարեւ իսկ չարիքն որ լինին՝ ի տարակու[22]սի կացուցանեն զբազումս, եւ բազու196rմ արք աւագք վասն նորին խնդիրս մեծամեծս արարին։ Կէսք անսկզբնակից ինչ ընդ Աստուծոյ <երկուցեալ դնել, նոցա արարիչ Աստուած> կամեցան դնել. եւ կէսք ըստ նմանէ նիւթ ինչ, զոր հիւղն անուանեն, թե ի նմանէ արար զարարածս. եւ կէսք հրաժարեցին բնաւ ի խնդրելոյ, որպէս թե ամենեւին այնմ խնդրոյ չիք սպառուած. Բայց մեզ հարկ եղեւ ի սիրոյ բարեկամաց, եւ յոչ ուղիղ հայելոյ ընդդիմակացացն. ըստ մերում տկարութեան ապաւինեալ յԱստուծոյ շնորհսն, մխել ի խնդիր ճառիցս. մանաւանդ զի յուսացեալ եւս վստահ իցեմք յուղղոց ունկնդրաց ի կամացն մտադիւրութիւն. ուստի եւ լինիցի նոցա զճշմարիտն ուսանել, եւ մեզ ոչ ի զուր ինչ զբանս ծախել։ Քանզի ոչ եթե անիրաւութեամբ ինչ յաղթել ջանամք, այլ իրաւամբք, զճշմարիտն ուսանել։

6 Որով յայտ է՝ թե երկուց անարարաց ի միասին չէ մարթ լինել։ [23] Զի ուր երկու ոք ի միասին իցեն, <հարկ է թե մի միայն ոք իցէ, եւ ուր երկու ոք զատ իցեն>, հարկ է թե իցէ ինչ՝ որ զատանիցէ ի միջի։

7 Արդ զիա՞րդ հ196vամարիցին զԱստուած. իբրեւ ի տեղւոջ ինչ յամենա՞յն ի հիւղն լինել, եթե ի միում ինչ ի մասին նորա։

8 Եթե զամենայն զԱստուած յամենայնի ի հիւղն լինել ասիցեն, որչափ մեծ եւս ասիցեն զԱստուած, գտանի հիւղն մեծ քան զնա։ Քանզի յորում իցէ ոք, այն յորում էն, քան զայն որ ի նմա էն՝ մեծ գտանի, զի բաւական եղեւ տանել զբոլոր զնա։

9 Եւ եթե ի մասն ինչ միայն ի նմանէ, եւ այնպէս բիւրապատիկ իսկ մեծ քան զնա հիւղն գտանի, զի սակաւ ինչ մասն նորա բաւական եղեւ ընդունել զամենայն զնա։

10 Եւ եթե ոչ ի նմա, եւ ոչ ի մասին ինչ նորա, յայտ է՝ թե այլ ինչ էր անջրպետ ընդ մէջ երկոցուն մեծ քան զերկոսին, <զի բաւական եղեւ տանել զերկոսին>. եւ ոչ միայն երկու անսկզբնակիցք գտանին, այլ երեք. Աստուած, եւ հիւղն, եւ անջրպետն, եւ մանաւանդ մեծ եւս անջրպետն քան զերկոսեան։

11 [24] Իսկ եթե էր երբեք հիւղն անզարդ եւ անարդ եւ անկերպարան, եւ զարդարեաց զնա Աստուած, քանզի ի յոռութեանցն նորա ի լաւն դարձո197rւցանել կամեցաւ, ապա էր երբեմն զի յանզարդս եւ յանարդս եւ յանկերպարանս էր Աստուած, եւ հարկ էր թե իբրեւ զհիւղն իսկ եւ նա խառն ի խուռն վարէր։

Եւ եթե յամենայն ի հիւղն՝ որպէս ասենն՝ էր Աստուած, յորժամ զնա ի զարդ եւ ի յարդ եւ ի կերպարանս ածէր, ինքն յո՞ մարթեր ամփոփել. զի չէր ուրեք մարթ ամփոփելոյ։ Միթե եւ զի՞նքն ընդ հիւղին ի զարդս եւ ի յարդս եւ ի կերպարանս ածէր, քանզի չգոյր ուրեք տեղի ամփոփելոյ. որ յետնոյ ամբարշտութեանն է։

12 Ապա թե ասիցեն՝ թե հիւղն յԱստուած էր, ըստ նմին աւրինակի պարտ էր խնդրել՝ որպէս ռզա՞տ ինչ ի նմանէ, որպէս զանասունս [25] ի մէջ աւդոյ որ ի նմա են եւ զատուցեալք ի նմանէ, թե իբրեւ ի տեղւոջ որպէս եւ ջուրք յերկրի։

Եւ զհիւղեայն ասեն՝ թե անճահ եւ անզարդ եւ անարդ եւ չար էր. եթե ըստ նոցա մտացն իցէ, ապա չարեաց տեղի էր Աստուած. զի անհեդեդքն եւ անզարդքն ի նմա եին. որ անհն197vարին անաւրենութիւն է, կարծել զԱստուծոյ՝ թե երբեմն ասպնջական չարեաց էր, եւ ապա արարիչ չարեաց։

Նա եւ բաժանելի եւս՝ թե ի նմա իբրեւ ի տեղւոջ էր։




[Զ]


Արդ հարկ է ի պատճառս չարեացն գալ, եւ ցուցանել՝ թե ուստի՞ լինին չարիքն, եւ չէ <մարթ ասել՝ թե չէ> պատճառ չարեաց Աստուած՝ այնու զի առ ընթեր նմա զհիւղն դնեն։

14 Եւ արդ զո՞ր հիւղ առ ձեռն դնիցեն Աստուծոյ. ո՞չ ապաքէն զայն՝ ուստի զաշխարհս արար. որ անկերպարանն եւ անզարդ եւ անարդ էր։ Զի տեսանեմք զաշխարհս ի պէսպէս կերպարանս եւ ի զարդս եւ ի յարդս, ապա ուրեմն կերպարանաց եւ զարդուց եւ արդուց ա[26]րարիչ է Աստուած, եւ ոչ բնութեանց։

Իսկ եթե արարչի այն գործ է՝ զբնութիւնս առնել եւ ոչ արդս եւ զարդս եւ կերպարանս, յայտ է՝ եթե աւելորդ է կարծել՝ թե ի նիւթոյ ինչ իմեքէ յընթերակացէ արար Աստուած զաշխարհս, այլ յոչնչէ եւ ի չգոյէ։

15 Նա եւ զմարդիկ՝ տեսանեմք զի ի չգոյէ առնեն ինչ. որպէս շ198rինաւղքդ ոչ ի քաղաքաց քաղաքս առնեն, եւ ոչ ի տաճարաց տաճարս։

Նոքա քանզի ամենեւին յոչնչէ ռ ք կարեն ինչ առնել, քարինքն՝ զոր ի շինուածսն յաւրինեն՝ <թեպէտ եւ շինաւղացդ ընթերակաց իցեն բնութիւնք զոր ի շինուածսն յաւրինեն>, ոչ ռեւսք քարինք ռկոչինք, այլ կամ քաղաքք կամ տաճարք. զի ոչ եթե ռբնութիւննք ռգործէք քաղաքս կամ տաճարս, այլ արուեստն՝ որ ի բնութեանն է։ Եւ արուեստն ոչ եթե յընթերակացէ ինչ իմեք է՝ որ ի բնութիւնսն իցէ։

<Եւ արուեստագէտն ոչ եթե յարուեստէ ինչ ընթերակացէ՝ որ ի բնութիւնսն իցէ՝> առնու զարուեստգիտութիւնն, այլի դիպացն որ դիպին ի բնութեանցն։

Քանզի ոչ եթե անձնաւոր ռ ք ինչ յանձնաւորաց զարուեստն կարէ ցուցանել, այլ ի դիպացն որ դի[27]պինն. որպէս ի դարբնութենէ դարբինն, եւ ի հիւսնութենէ հիւսնն։ Զի մարդ եւ յառաջագոյն քան զարուեստն է, բայց արուեստն չէ՝ եթե ոչ նախ մարդն իցէ։

Ուստի զարուեստն յոչնչէ ի մարդիկ պատշաճեալ հարկ է ասել։

16 Եւ եթե առ մարդկան այսպէս, ո՞րչափ եւս առաւել պատշաճ իցէ զԱստուծոյ իմանալ՝ 198v թե ոչ միայն արդուց եւ զարդուց եւ կերպարանաց արարիչ է, այլ յոչնչէ առնել բաւական է բնութիւնս, եւ ոչ արգասիս նիւթ՝ յորմէ Աստուած ընտրեաց զբարին ի մի թեր, եւ զչարն մրրախառն ի միւսն կողմն, ուստի ջանայ մրրախառնն զյստակն պղտորել։




[Է]


Չարիքս որ լինին ուստի՞ իցեն։

Հարցցուք եւ մեք. չարիքն որ լինին անձի՞նք ինչ իցեն, թե արգասիք անձանց։

Ասեն, ի դէպ է կարծել՝ եթե արգասիք անձանց։

18 Եւ հիւղն, զոր ասեն անարգասաւոր եւ անկերպարան, զիա՞րդ [28] անարգասաւորն եւ անկերպարան յայլս կարէր արդիւնս ծնուցանել. եթե ոչ՝ ի դիպացն լինիցին չարիքն, եւ ոչ ի նմանէ։

Զի սպանութիւն չէ անձն ինչ, եւ ոչ շնութիւն անձն ինչ է, եւ ոչ դարձեալ այլքն մի ըստ միոջէ ի չարեացն. այլ որպէս ի դպրութենէն դպիր կոչի, եւ ի ճարտարութենէ ճարտար, եւ ի բշժկութենէ բժիշկ, եւ այն ոչ եթե անձինք ինչ են, այլ յիրաց անտի առնուն զանուանս, նոյնպէս 199r եւ չարիքն ի դիպացն առնուն զանուանումն։

Ապա եթե եւ զայլ ոք իմանայցեն դրդիչ եւ գրգռիչ՝ որ արկանիցէ ի միտս մարդկան զչարիսն, եւ նա ի գործոյն՝ զոր գործէ՝ առնու զանուն չարութեան։

Բայց զայն պարտ է գիտել, թե զոր գործէ ինչ ոք՝ ոչ ինքն նոյն է. որպէս բրուտն յորժամ անաւթս գործիցէ՝ ոչ ինքն անաւթ լինի, այլ գործիչ է անաւթոցն, ուստի եւ զանուանումն արուեստին առնու, նոյնպէս եւ չարագործն ի չարն գործելոյ առնու [29] զանուն չարութեանն՝ եթե շուն իցէ եւ եթե սպանող։

19 Ապա ուրեմն յիրաւի ասին մարդիկ արարիչք չարեաց, զի ինքեանք են պատճառք առնելոյ եւ չառնելոյ։ Եւ զչարիսն ոչ պարտիմք անձինս անուանել, այլ արգասիս անձանց։

20 Իսկ եթե ի նմին յամառութեան կացցեն՝ թե արդարեւ անարդ եւ անարգասաւոր է հիւղն, եւ Աստուած ած զնա ի զարդ եւ ի կերպարանս եւ յարգասիս, ապա զԱստուած դնեն պատճ199vառս չարեացն։

21 Լաւ էր լեալ՝ թե նոյնպիսի կացեալ էր անհեդեդ եւ անարգասաւոր, քան գալ յարգասիսն եւ ի կերպարանս, եւ լինել պատճառ չարեաց այլոց։ Քանզի զի՞նչ մարթի ոք լինել՝ որ իցէ՝ թե անկերպարան իցէ։

Նա եւ ասելն անկերպարան՝ զկերպարանացն յայտ առնէ։

Իսկ եթե էր ինչ անձնաւոր եւ կերպարանաւոր, աւելորդ է ասել արարիչ զԱստուած։

22 Այլ այնու, ասեն, զի յանարդութենէն եւ յանհեդեդութենէն [30] դարձոյց ի զարդ եւ ի կերպարանս, յիրաւի կոչի արարիչ։

Այդ այնմ նման է, յորժամ ի քարանց ոք շինուածս առնիցէ՝ պատշաճելոյն եւ յաւրինելոյն միայն արարիչ է, եւ ոչ բնութեանն։

23 Եւ արդ յի՞նչ ինչ արդեաւք արար Աստուած զանկերպարանն։

Ի լա՞ւ ինչ թե ի յոռի։

Եթե ասիցեն՝ եթե ի լաւ, զչարիսն որ լինին պարտին խնդրել՝ թե ուստի՞ լինին։ Արգասիքն ոչ նոյնպիսի մնացին՝ որպէս եւ եինն, այլ ի լաւն դարձեալ՝ լաւք եւեթ 200r երեւեսցին։ Ապա եթե ի յոռի ինչ դարձան, իշխեսցե՞ն ասել՝ թե չարեացն պատճառ Աստուած է, զի նա զարգասիսն ի լաւ անդր դարձոյց։

24 Այլ ասեն՝ թե զյստակն ի մի կողմն ընտրեաց, ուստի զարարածսն արար, եւ զմրրախառնն եթող։

25 Ասասցուք՝ որպէ՞ս. զի թե կարող էր եւ զայն յստակել եւ զչարիսն ի միջոյ բառնալ, եւ ոչ կամեցաւ զայն ի միջոյ բառնալ, ապա [31] պատճառս չարեացն պարտ է զնա ասել. զի ի կիսոյն նորա արար բարի արարուածս, եւ զկէսն նորա եթող նոյնպիսիս յապականութիւն լինելոյ բարւոք արարածոցն։

26 Եւ եթե ճշմարտիւ ոք քննիցէ զիրսն՝ գտանէ յանհնարին վտանգս եկեալ զհիւղն քան զառաջին անկազմութիւնն. զի նախ քան զընտրելն եւ զգալն զվտանգսն չարեացն՝ յապահովի եւ յանհոգութեան կայր, եւ արդ յառնլոյ զազդմունս չարեացն՝ ի տագնապի եւ ի տարակուսի կայ։ Եւ թե կամիս, ի մարդոյ իսկ առ աւրինակ. 200v զի նախ քան զպատկերանալն եւ լինել կենդանի, անմասն էր ի չարեաց. եւ յորժամ գայ ի չափ հասակի մարդոյ, յայնժամ միտի ի չարիս յիւրմէ անձնիշխանութենէ։ Նոյնպէս եւ ի բարերարութենէն, զոր ասեն յԱստուծոյ եղեալ հիւղեայն, գտանի՝ զի ի յոռութիւնս եկն։

27 Ապա եթե ի չկարելոյ Աստուծոյ բառնալ զչարիսն եթող նոյնպիսիս, այնու տկարութիւն ածեն [32] զԱստուծով՝ կամ թե բնութեամբ տկար իցէ, կամ թե առ երկիւղի յաղթեցաւ յայլմէ զաւրագունէ քան զնա։ Եթե յաղթեալ կասկածանաւք ի մեծագունէ քան զնա ասիցեն, հարկ է թե ռզչարիսն բռնադատիչս կամաց նորա դնեն։ Եւ ընդէ՞ր ըստ նոցա բանիցն չարիքն ոչ լինեին աստուածք, որ Աստուծոյն յաղթել կարեին։




[Ը]


Դարձեալ հարցցուք զհիւղեայն. պա՞րզ ինչ բնութիւն իցէ, եթե յաւդուածով. զի ազգի ազգի գործուածք իրացն յայսպիսի քննութիւնս ածեն զմեզ։

29 Զի եթե պարզ բնութիւն էր հիւղն, եւ մենակերպ, եւ աշխարհս ի յաւդուածոց եւ ի 201r պէսպէս բնութեանց եւ ի խառնուածոց հաստատեալ է, անհնարին է ասել՝ եթե <ի> հիւղեայն լեալ իցէ։ Վասն զի ռչէ մարթ յաւդուածոյիցն ի միոջէ պարզ բնութենէ ունել զհաստատութիւնն, քանզի յաւդուածոյքն ի պարզական բնութեանցն յաւդին։

30 Եւ եթե ի պարզական բնու[33]թեանցն յաւդեցաւ, ապա էր ժամանակ յորժամ հիւղն իսկ չէր ի միջի, զի ի պարզականացն յաւդելոյ եղեւ հիւղն. ուստի լեալ իսկ երեւի հիւղն, եւ ոչ անարար։ Զի եթե յաւդուածով էր հիւղն, եւ յաւդուածոյքն ի պարզականացն ունին զանձնաւորութիւն, ապա էր երբեք զի չէր իսկ հիւղն մինչ չեւ պարզականացն ի միմեանս յարեալ էր։

31 Եւ եթե էր ժամանակ՝ յորժամ [] հիւղն չէր [եւ] չգոյր ժամանակ՝ յորում չէր անարար, <ոչ իցէ հիւղն անարար>։ Զի եթե Աստուած անարար էր, եւ պարզականքն եւ անարարքն ուստի հիւղն յաւդեցաւ, յայտ է թե չեին երկուքն միայն անարարք, այլ հինգ։

32 Եւ արդ տեսցուք, հաւա՞նք 201v ինչ ընդ միմեանս եին բնութիւնքն, ուստի հիւղն յաւդեցաւ, թե հակառակք իրերաց. սա աւասիկ տեսանեմք զբնութիւնսն միմեանց հակառակս. քանզի ընդդիմակաց է հրոյ ջուր, եւ լուսոյ խաւար, եւ ցրտոյ ջերմ, եւ ցամաքի խոնաւ։ Եւ ինքեան ինչ հակառակ եւ վնա[34]սակար չէ, բայց ընկերին. եւ անտի յայտ է՝ թե չեն ի միոջէ նիւթոյ, եւ ոչ մի նիւթն ի չորից հակառակորդաց։ Արդ եթե մին չէր նիւթն՝ ոչ եթե ինքեան հակառակ էր, այլ ընկերին. որպէս սպիտակ թխոյ, եւ քաղցր դառին։




[Թ]


Եւ արդ զհիւղեայն խնդիր թողեալ՝ զոր նիւթն ամենայնի կոչեն, ի չարեացն խնդիր եկեսցուք՝ զոր ի նմանէն իմանան։ Զի յորժամ չարիքն յայտ լինիցին՝ թե չեն անձնաւորք, անտի եւ հիւղն յանդիմանի՝ թե ոչ էր երբեք, եւ ոչ բնութիւն անձնաւոր։

34 Արդ զմարդկան իսկ չարեաց հարցցո՞ւք. արգասիք անձանց իցեն. եւ եթե անձինք ինչ չարիքն. զի որ ինչ ի մարմինս 202r եւ յոգիս շարժմունք խաղան, ոչ մարթի ասել՝ թե այն մարդ իցէ, այլ կամական շարժմունք. զի մարդն անձնաւոր է. եւ բարքն չանձնաւորք, որպէս սպանութիւն կամ շնութիւն՝ որ ի բարուցն գործիցին։

Արդ եթե այնք արարածք ինչ [35] անձնաւորք իցեն, հարկ է եւ զպատճառն զոր դնեն արարած անձնաւոր կարծել. զի որոյ մասն ինչ արարած է, յայտ է եթե նա ամենեւին իսկ արարած է. եւ որոյ մասնն չէ արարած, նա բնաւ իսկ չէ արարած։ Ապա ուրեմն էր երբեք՝ զի բնաւ չէր ամենեւին ինչ արարիչ բաւանդակ, մինչ չեւ Աստուծոյ զմարդն արարեալ էր, ուստի չարիքն լինին։ Քանզի մասանց չարեաց գտանի մարդն արարիչ, անտի յայտ է՝ թե եւ բաւանդակ իսկ չարեացն արարիչ Աստուած է, զոր ամենեւին մի երբեք լիցի ասել՝ թե Աստուած չարեաց պատճառ իցէ, այլ այն որ իւրով կամաւք զգործ չարեացն գործիցէ. եւ յումէ չարն գործի՝ 202v յիրաւի նմին եւ անուն չարութեան դնի, որպէս եւ յառաջագոյն իսկ ասացաք։




[Ժ]


Եւ արդ եկեսցուք յիրացն իսկ ի քնին, զի յորժամ ճշդիւ մրցութիւնք լինիցին՝ դիւրաւ զյայտնութիւն ճառիցն յանդիման կացուցանիցեն։

36 [36] Արդ զԱստուած բարի՞ եւ բարերա՞ր ասիցեն։ Հարկ է թե բարի եւ բարերար ասեն, եւ չարութիւն ինչ ի նա ոչ մերձենայ։ Եւ եթե այն այնպէս իցէ. նախ զշնութենէ եւ զպոռնկութենէ հարցցուք, եւ ապա զայլոց նոյնպիսեաց։

Եթե Աստուծոյ կամաւք գործեին այնպիսի չարիք, ընդէ՞ր ի գործելեաց չարեացն վրէժս պահանջիցէ. այլ այնու զի ընդ չարեաց գործոցն վրէժս պահանջէ, յայտ է եթե ոչ ախորժէ զչարիսն, այլ ատեայ, եւ պատիժս պատուհասից ի վերայ գործելեացն ածէ. որոց, ըստ իւրեանց անմտութեան, խրատք նորա չարութիւնք կարծին. որպէս եւ այժմ սպանողք յորժամ ի պատիժս մտանեն՝ ոչ բարերարս զպատժածուսն կոչեն, այլ 203r չարարարս. քանզի այնպիսի բարք են չարագործաց՝ զիրաւունսն անիրաւութիւն ասել։ Բայց մեզ մի լիցի այնպիսի ինչ ասել. այլ զչարիսն ոչ անձնաւորս կարծել, այլ կամածինս։

37 [37] Ապաքէն պոռնկութիւն եւ շնութիւն՝ ի մերձենալոյ ի միմեանս առն եւ կնոջ լինին։

Եթե յիւր կին ոք աւրինաւք ամուսնացեալ մերձենայցէ վասն որդեծնութեան եւ զաւակի սերելոյ, բարիոք է մերձաւորութիւնն։

Ապա եթե ուրուք թողեալ զիւր կին, զայլոյ ամուսնութիւն թշնամանիցէ, գործ չարութեան գործէ։ Եւ մերձաւորութիւնն նոյն է, եւ աւրինակ մերձաւորութեանն ոչ նոյնպիսի. քանզի մին բուն հայր լինի որդւոց, եւ միւսն գողունի։

Սոյն բանք են եւ վասն պոռնկութեան։

Եթե վասն որդեծնութեան ոք մերձենայցէ յիւր կին, յիրաւի է։

Ապա եթե առ ցանկութեան աւտար մարմնոց ցանկանայցէ, կարի իսկ անիրաւութիւն։

Եւ յայտ է՝ թե իրքն չարք յայնժամ լինին, յոր203vժամ պէտքն աւրինաւք ոչ վճարեսցին։

38 Նա եւ զսպանութենէ նոյն բանք են։

Յորժամ զըմբռնեալն ի շնութեան ոք սպանանիցէ, պատուհաս ի վերայ ածեալ վասն յանդգնու[38]թեանն, չառնէ չար ինչ։

Ապա եթե զանմեղն ոք, որոյ ոչ ինչ ի վճռականացն գործեալ իցէ՝ սպանանիցէ, կամ վասն ինչս զերծանելոյ, կամ վասն ստացուածս հատանելոյ, չարութիւն գործէ։

Եւ գործն նոյն է երկոցունց, բայց աւրինակն ոչ նոյնպիսի։

39 Նա եւ յինչս առնուլ նոյն բանք են։

Որ պարգեւ ի տեառնէ կամ ձիր ի բարեկամէ առնուցու, ոչ ինչ չարութիւն գործէ։

Իսկ որ բռնաբար յանաւագէն հանիցէ, չարութիւն գործէ։

Եւ առնուլն երկոցուն նոյն է, բայց աւրինակ առնլոյն ոչ նոյնպիսի։

40 Նոյնպէս եւ յաստուածպաշտութեան յաւրինակէ անտի ցուցանի չարութիւնն։

Եթե զճշմարիտն Աստուած ոք պաշտիցէ, գործ ազնուական գործէ։

Ապա եթե թողեալ զճշմարիտն, քարանց եւ փայտից՝ որպէս թե Աստուծոյ՝ պաշտ204rաւն մատուցանիցէ, անհնարին վնաս գործէ. զի զաւրինակ պիտոյիցն յանպատեհ իրս դարձոյց։

Եթե [39] պատկեր ոք գործիցէ, եւ ոչ վասն սիրոյ սիրելւոյն, որ մահուամբ յաչացն վրիպեցաւ, կամ վասն զճարտարութիւն ցուցանելոյ, այլ ի պաշտաւն առեալ երկիր պագանիցէ իբր Աստուծոյ, գործ չարութեան գործէ։

41 Եւ այսպէս կազմածոյ իրաց ինչ եւ միտք գործողին գործեն զչարն, որպէս եւ երկաթ մերթ ի բարիս պաշտի, եւ մերթ ի չար. եթե խոփ եւ գերանդի եւ մանգաղ ոք գործիցէ, ի բարւոք իրս պաշտեցաւ։

Ապա եթե սուսեր եւ գեղարդն եւ սլաք, եւ այլ ինչ զէն որ վնասակար մարդկան է, գործ չարութեան գործէ։

Եւ պատճառ չարութեանն գործելին, եւ ոչ երկաթն։




[ԺԱ]


Իսկ մարդիկ, ասեն, յանձա՞նց ինչ ունիցին զայնպիսի շարժմունս, թե յԱստուծոյ լեալ իցեն, կամ թե այլ ոք իցէ՝ որ զայն ի մարդիկ արկանիցէ։

43 ՅԱստուծոյ մարդկան այսպիսի ինչ լինել՝ չթուի պատշաճ ասել. [40] այլ ունել 204v անձնիշխանութիւն եւ ազատութիւն առաջնոյ մարդոյն եղելոյ յԱստուծոյ, եւ ի նմանէն զնոյն իւրոց պայազատացն ժառանգել։

Եւ արդ առեալ զանձնիշխանութիւնն, ում կամի՝ ծառայանայ, որ մեծ շնորհն պարգեւեալ է նմա յԱստուծոյ. քանզի այլն ամենայն ի հարկէ ծառայէ աստուածական հրամանին. եթե զերկնից ասիցես, կայ հաստատեալ եւ ոչ շարժի ի սահմանելոյ նմա տեղւոյն. եւ եթե զարեգականէ կամիցիս ասել, սակ այն եւ նա կատարէ զզատուցեալ նմա զշարժումնն եւ չիշխէ խուսափել յընթացիցն, այլ ի հարկէ ծառայէ տերունական հրամանին։ Նոյնպէս եւ զերկիր սեղմացեալ տեսանեմք, եւ բարձեալ բերէ զհրաման հրամանատուին. եւ զայլսն ամենայն համակերտս ծառայացեալս հրամանաց արարչին, եւ չիշխեն այլ ինչ քան զայն՝ յոր կարգեցանն՝ գործել. վասն որոյ <ոչ> գովեմք զնոսա յաղագս զսահմանս հրամանացն պահելոյ։

44 [41] Բայց մարդոյ առեալ 205r անձնիշխանութիւն, ում կամի՝ ծառայանայ։ Ոչ ի հարկէ բնութեան բռնադատեալ, ոչ ի զաւրութենէն որ նմա վասն լաւութեանց շնորհեցաւ՝ կասեալ, այլ ի հնազանդութենէ միայն շահի զաւգուտն եւ յանհնազանդութենէ զվնաս. եւ զայն ոչ եթե առ եղեռանէ ինչ լեալ ասեմք մարդոյն, այլ վասն լաւութեանց։ Զի եթե իբրեւ զմի ինչ յայլոցն բնութեանց լեալ էր՝ զոր ի հարկէն ծառայեն Աստուծոյ, ապա եւ վարձս ընդ կամակարութեանն առնլոյ չէր արժանի, այլ իբրեւ գործի մի էր արարչին, զոր թեպէտ ի չար վարէր եւ թեպէտ ի բարի, ոչ պարսաւանք ինչ եին նմա եւ ոչ գովութիւնք, այլ պատճառ այն էր՝ որ զնա այնպէսն վարէր, նա եւ ոչ զլաւ ինչ գիտէր այնուհետեւ մարդն. քանզի չէր հմուտ այլ իմիք, բայց այնմ եւեթ՝ յոր պատշաճեալն էր։

Այլ Աստուած այնպէս պատուել զմարդն կամեցաւ, զի առ լաւութեանցն [42] խելամուտ լինելոյ՝ զանձնիշխանութիւնն պարգեւեաց նմա, 205v որով կարող իցէ առնել զինչ եւ կամեսցի, եւ զանձնիշխանութիւնն նորա ի լաւն խրատէ դարձուցանել։

Որպէս հայր ոք յորժամ զորդի իւր խրատիցէ՝ որ կարող իցէ ուսումն ինչ ուսանել. չծուլալ յուսմանէն՝ այլ յառաջադէմ լինել ի լաւն ստիպէ. վասն զի գիտէ եթե կարող է յառաջադէմ լինել, պահանջէ զուսումնն՝ յոր աւանդեցաւ. նոյնպէս եւ զԱստուծոյ պարտ է իմանալ՝ եթե յաւժարեցուցանէ զմարդն յանսալ հրամանացն նորա. բայց զկամակար իշխանութիւնն ոչ հանէ ի նմանէ, որով կարող է անսալ եւ չանսալ հրամանացն. այլ խրատէ եւ յաւժարեցուցանէ զմարդն, զի լաւութեանցն ցանկացող լիցի, որովք արժանաւոր մեծաց պարգեւաց լինիցի, եթե անսայցէ Աստուծոյ. այլ զի եւ չանսալոյն իշխանութիւն ունիցի։

Քանզի ոչ եթե վայրապար [43] ինչ կամէր Աստուած զայնպիսի պարգեւս տալ, որ յաւիտենական անեղծութիւնն է։ Զի վայրա206rպար իսկ էր այնպիսւոյն տալ՝ որ ոչ ունէր իշխանութիւն երկոցունց, անսալոյ այնմ՝ զոր Աստուածն կամէր, եւ չանսալոյ այնմ՝ զոր նայն ռ ք ախորժէր։ Բայց իրաւամբք, այն է, յորժամ արժանի ըստ որոց գործեացն ոք ինչ առնուցու։ Եւ արդ զիա՞րդ երեւէր ընտրութիւն գործոցն, եթե ոչ ունէր մարդն իշխանութիւն երկոցունց, եւ անսալոյն եւ չանսալոյն։

45 Եւ արդ յայտ է՝ թե անձնիշխան եղեւ մարդն՝ առնել զբարի եւ ժտել ի չար. իբր ոչ եթե չար ինչ առաջի կայր՝ յոր ժտիցի, այլ այն եւեթ առաջի կայր՝ կամ անսալ Աստուծոյ կամ չանսալ, եւ զնոյն եւեթ պատճառ չարին իմանալ։ Քանզի լեալ մարդն առաջին՝ առնոյր պատուէր յԱստուծոյ, եւ չհնազանդեալ աստուածական հրամանին՝ մտաբերէր ի չարիս, եւ անտի լինէր սկիզբն չարեաց։

[44] Ուստի ոչ ոք կարէ ռանարար ինչք եւ անձնաւոր զչարն ցուցանել. եւ դարձեալ ոչ յարարչէն, այլ յանսաստութենէ դիպեալ 206v ստունգանողին, եւ յուրուք վարդապետութենէ դրդեալ. զի ոչ եթե այնպիսի ինչ հաստատեալ բնութեամբ զմարդն ցուցանել <այլ զի մարդն՝ ըստ ուրուք վարդապետութեան, եւ ոչ բռնութեամբ, ստունգաւոր եղեւ՝ կարէ ոք ցուցանել>։ Եթե այնպիսի ինչ բնութիւն մարդոյն առեալ էր, ապա ոչ ի բնութենէ արարածոյ եւ յաստուածեղէն գրոց նմա վարդապետութիւն ընծայանայր. որպէս ասէ ուրեք աստուածական բարբառն, եթե ի մանկութենէ մարդիկ ի խնամս չարի միտեալ են. զի ցուցցէ թե որ միտին կամաւք միտի, եւ ոչ ուրուք բռնութեամբ։

Արդ անսաստութիւնն եւեթ որ արտաքոյ Աստուծոյ կամացն գործիցի պատճառ չարեաց իմանալի է. եւ նմին զայլ ոչ վարդապետ ծածուկ հաշուել, դրդիչ եւ ոչ բռնադատիչ, որ զմարդն ի լաւու[45]թեանցն մերկանալ կամեցաւ։

Ապա եթե զպատճառն եւս [կամիցին] խնդրել, զնախանձն որ առ մարդն եղեւ իմասցին զպատճառն։

Եւ եթե զնախանձուէն եւս ճշդիւ քննիցեն՝ թե ուստի եղեւ, ասասցուք եթե յառաւելութենէ զմարդն պատուելոյ. քանզի միայն մարդ ըստ պատկերի 207r եւ ըստ նմանութեան Աստուծոյ եղեւ։

Իսկ եթե այնու զԱստուած պատճառ չարեաց կամիցին ասել, անկանին յիմաստնարար խորհրդոյ։ Եթե զնորա ինչ հանեալ էր, եւ մարդոյն շնորհեալ, թերեւս յիրաւի պատճառ չարեաց կարծէր տուիչն. ապա եթե զնա նոյնպէս որպէս եղեւն պահեաց, եւ զմարդն այսպէս կամեցաւ առնել, պատճառ չարեաց՝ նախանձորդն է։ Քանզի ոչ եթե յորժամ իցեն ուրուք երկու ծառայք, եւ զմինն ի ծառայութեան ունիցի, եւ զմիւսն յորդեգիրս գրիցէ, եւ միոյն յարուցեալ ի վերայ զմիւսն սպանանիցէ, պատճառ չարեաց զտէրն պարտ ի[46]ցէ իմանալ, որ ոչ եհան ինչ ի ծառայէն եւ շնորհեաց միւսումն։




[ԺԲ]


Արդ եւ զայն եւս հարցանեն, եթե չար ինչ չկայր առաջի, ուստի՞ աւձն զոր սատանայ կոչէք՝ իմացաւ զհանգամանս չարին։

47 Ասեմք՝ եթե սատանայ չար զստունգանել մարդոյն Աստուծոյ իմացաւ, վասն որոյ զմարդն յայն յաւժարեցոյց։ Որպէս յորժամ իցէ ոք 207v ուրուք թշնամի, եւ թաքուցեալ զթշնամութիւնն՝ գաղտ կամիցի վնասել, եւ չգիտիցէ զհանգամանս վնասակարութեանն, եւ շուրջ եկեալ յածիցի հնարս խնդրել. ապա գտեալ ժամանակ՝ յորժամ ոք ի բժշկաց թշնամւոյն նորա պատուէր տայցէ յայս ինչ չհպել, եւ յայս նիշ կերակրոց չճաշակել, որով առողջութեանն կարիցէ հասանել, եւ նորա լուեալ՝ վաղվաղակի ի կեղծիս բարեկամութեան կեղծաւորեալ զբժիշկն պարսաւիցէ, եւ զաւգտակարսն նմա վնասակարս թելադրեալ կարծեցուցանիցէ, եւ հակառակ պատուէրս հրամանաց [47] բժշկին տայցէ, եւ այնու առնիցէ նմա վնաս. որ ոչ եթե յառաջագոյն գիտէր զհանգամանս վնասակարութեանն, այլ ի պատուիրելոյ բժշկին գտեալ հնարս՝ եղեւ վնասակար. նոյնպէս կարծի եւ զսատանայէ՝ նախանձել նմա ընդ նախաստեղծ մարդոյն, եւ չգիտել զհանգամանս վնասակարութեանն. քանզի ոչ եթե չար ինչ առաջի կայր՝ ուստի զհանգամանսն մ208rարթ էր առնուլ, ուսեալ յԱստուծոյ պատուիրանէն՝ որ մարդոյն տուաւ արգելուլ զնա ի ճաշակելոյ ի տնկոյ իմեքէ ի մահաբերէ. որ ոչ եթե անպիտան ինչ ի կերակուրս մարդոյ էր, եւ ոչ բնութեամբ տունկն մահաբեր, եւ վասն այնորիկ ինչ արգելաւ մարդն ի ճաշակելոյ ինչ ի նմանէ, այլ անսաստութիւնն եղեւ պատճառ մահուան մարդոյն, իբրեւ յանցաւորի՝ որ անցանիցէ զհրամանաւ հրամանատուի՝ որ նմա կարգեալ իցէ։

Արդ ժտեցոյց թշնամին զմարդն [48] անցանել զհրամանաւն Աստուծոյ, որպէս զի ոչ եթե ստուգեալ գիտէր՝ եթե այնու նմա վնաս ինչ գործել կարիցէ, այլ կարծեաւք, ի թեթուս մատուցեալ, եթե լիցի՞ եւ թե չլինիցի՞. եւ յետոյ յԱստուծոյ պատուհասէն՝ որ առ մարդն եղեւ վասն պատուիրանազանցութեանն իմացաւ եթե պատուիրանք նորա մահ գործեցին, եւ յիրաւի պատժեցան եւ նա եւ մարդն՝ զոր յաւժարեցոյց յանսաստութիւնն, ճաշակել ի փայտէն՝ որ ոչ բնութեամբ մահաբեր էր, այլ յԱստուծոյ սպառնալեացն եղեւ այն208vպիսի իրաց պատճառ։

Եւ որպէս բժշկի ոչ կարեմք մեղադիր լինել՝ վասն յառաջագոյնն զգուշացուցանելոյ որով աւրինակաւ կարիցէ մարդն առողջանալ. եւ նորա թողեալ զպատուէրս բժշկին՝ անսայցէ թշնամւոյն՝ որ զվնասարար խրատսն տայցէ նմա, որով ոչ զպատճառս վնասուն ի բժշկէն՝ որ յառաջագոյնն գուշակեաց նմա՝ իմանալի է, այլ ի թշնամւոյն՝ որ ի [49] պատուիրանէ բժշկին նմա զվնասն հնարեցաւ. նոյնպէս եւ զսատանայէ ասեմք լեալ թշնամի մարդկան՝ որ չեւ եւս գիտէր զհանգամանս չարեաց, այլ ի պատուիրանէն Աստուծոյ ուսեալ՝ կամեցաւ վնասել մարդոյն, զի եթե առանց Աստուծոյ կամաց ի ծառոյն ճաշակիցէ՝ առնուցու պատիժ զմահ։ Քանզի թե յառաջագոյն չէր գուշակեալ Աստուծոյ մարդոյն չուտել ի կերակրոյ ծառոյն, եւ նորա յանգէտս կերեալ, չլինէր նմա պատիժ մահ. կամ որպէս թե առ ի չգիտանս եկեր, կամ որպէս թե առ չժուժալոյ ի կերակրոյ ծառոյն, չէր ինչ պատժի պարտական։ Քանզի եւ մանուկ կաթնակեր՝ որ յայլ ինչ կերակուր մ209rտաբերիցէ, ոչ պատժելի է՝ այլ արգահատելի, որպէս թե առ ի չգոյէ կաթին յայն յաւժարեաց։

48 Նա եւ աւձն, որ է սատանայ, յիրաւի պատժեցաւ՝ վասն ընդ անագորոյն թշնամութեան ընդ մարդոյն ունելոյ։

Եւ արդ սկիզբն չարեաց զնա [50] խանձն ասեմք, եւ զնախանձն յառաւել զմարդն պատուելոյ, եւ զչարիսն յանհնազանդութենէն։ Զի Աստուած այնպէս առաւել զմարդն պատուեաց, եւ նորա անսաստեալ՝ զընկէց զպատուիրանն։ Ուստի զամենայն ինչ որ լինի չար, որ բնութեամբ չար գիտեմք, այլ՝ զի առանց կամացն Աստուծոյ գործին՝ իրք ինչ լինին չար։

Նա եւ ընդ լինելն իսկ սատանայի յԱստուծոյ, գիտաց՝ եթե անսաստել ումեք Աստուծոյ՝ չար է եւ ոչ բարի. քանզի ոչ եթե անմիտ ինչ ոք եղեւ նա յԱստուծոյ՝ եթե չգիտէր, եթե որ ինչ ըստ Աստուծոյ կամացն լինի՝ բարի, եւ որ ինչ արտաքոյ քան զնորա կամսն՝ այն չար է. եւ վասն այնորիկ յիրաւի տանջէ զնա Աստուած. զի գիտէ զբարին, եւ ոչ առնէ, եւ հմուտ է չարին, եւ ոչ խորշի։

Եւ ոչ չար եւ չարչարիչ հաստատեաց զնա Աստուած. 209v եւ ոչ փորձիչ՝ եթե նովաւ փորձեալ զարդարս զտեսցէ. եւ ոչ ինքն յանձնէ չար [51] գտեալ, եւ ոչ անարար եւ հակառակ Աստուծոյ. այլ մտաւոր եղեալ յԱստուծոյ, եւ հմուտ գիտութեան՝ թե չար է հակառակ կալ Աստուծոյ հրամանին, եւ յայն զոր գիտէրն՝ թե չար է՝ յանդգնեցաւ, զանսաստութենէն ասեմք. եւ անսաստութիւնն ոչ եթե անձնաւոր ինչ յառաջագիւտ եհաս ի գիտութիւնն սատանայի, այլ իբրեւ զմի ինչ եղեալ ի դիպաց կամեցելոյն։

49 Նա եւ զմարդոյ յիրաւի, ասեմք, կրել պատուհաս ընդ որոց գործիցէ. քանզի կամաւ երթայ յուսումն այնպիսի իրաց, յորոց յորժամ եւ կամիցի՝ եւ մեկնել կարող է. քանզի եւ կամելոյն եւ չկամելոյն ունի իշխանութիւն, զորոյ զհետ երթայ եւ կարելն զոր ինչ կամիցի առնել։




[ԺԳ]


Որովհետև, ասեն, չարեաց արարիչ զԱստուած չկամիք ասել, այլ ի մարդկանէ եղեալ թելադրութեամբ սատանայի, ի հնազանդելոցն նորա և ի խաբեցելոց։ Եւ յիրաւի կրեն պատիժս, զի կարեին հատանել ընկենուլ ի [52] բաց զչարիսն, և ոչ 210r կամեցան։

Եւ արդ վասն նորին իսկ սատանայի հարցցուք. այնպիսի՞ արդևք արար զնա Աստուած եթե ինքնին այնպիսի չէր՝ և յաւժարեաց ի չարաբարել։

51 Եթե այնպիսի արարեալ էր զնա Աստուծոյ, պատիժս ի նմանէ չէր պարտ պահանջել, զի պահեաց զպայման բնութեանն՝ յոր արարն զնա Աստուած. և որ ոք ոչ կամաւք ինչ գործէ, ընդ այնր պատիժ չպարտի կրել. բայց որ կամաւք կարող է գործել, և գործ ինչ յոռութեան գործիցէ, յիրաւի պատժի, զի ոչ եկաց յայնմ՝ զոր Աստուածն կամի. ապա եթե յԱստուծոյ բարւոք եղև, և անձամբ յանձնէ դարձոյց զկամսն ի չար՝ հեռացուցեալ զինքն ի լաւէն, յիրաւի պահանջի ընդ որոց յանդգնեցաւն՝ պատիժս։

Զի զսատանայ մեք ոչ յԱստուծոյ սատանայ եղեալ գիտեմք. այլ զսատան անուն՝ վասն խոտորելոյն առ իւր անուն. քանզի սատանայ յԵբրայեցւոյ և յԱսորւոց [53] լեզուէ խոտորեալ թարգմանի։

Այլ զաւրութիւն իմն զգայուն լաւութեանց հաստատեցաւ յԱստուծոյ, 210v և ի թշնամութենէ ընդ մարդոյն ունելոյիւրոյն՝ կամաւք՝ եղև բանսարկու։ Թողեալ զԱստուծոյ հպատակութիւն՝ սկսաւ անսաստել, և հակառակ կալ Աստուծոյ հրամանացն ուսուցանել մարդկան, և իբրև զապստամբ յետս կացեալ թիւրեցաւ յԱստուծոյ։ Եւ վկայէ բանիս աստուածական բարբառն, որ ապստամբ վիշապն կոչէ զնա՝ եթե հրամանաւ սպան զապստամբ վիշապն։ Եւ արդարև իսկ բանն Աստուած սպան զսատանայ, այնու զի կոխելոյն զնա ետ իշխանութիւն։

Արդ ապստամբ կոչէ զնա գիր։ Եթե նոյնպիսի՝ որպէս եղևն յԱստուծոյ՝ կացեալ էր, ապա ոչ ապստամբ կոչէր զնա։ Զի որ ապստամբի ոք, թողու զիւր պայմանն՝ որով ոչ անարար իսկ ցուցանի։ Զի եթե անարար էր, ապա ոչ յիւրմէ բնութենէն փոխէր. քանզի չմարթի բնութեան իմիք՝ առանց [54] կամաց՝ մերթ բարի լինել, մերթ չար։




[ԺԴ]


Իսկ արդ եթե ոչ անարար էր, ասեն, սատանայ, և ոչ այնպիսի եղեալ յԱստուծոյ, և անձամբ զանձն դարձոյց ի լաւէ անտի ի յոռին, որ է ի հնազանդութենէ յ211rանհնազանդութիւն, արդ զայն ասացէք. գիտէ՞ր Աստուած եթե այնպէս լինելոց էր, թե չգիտէր. թե գիտէր և արար, ինքն է պատճառ՝ նորա ի լաւութեանցն դառնալոյ. ապա թե ոչ գիտէր, զիա՞րդ առնէր զայն զոր ոչն գիտէր՝ թե որպիսի ինչ ոք լինելոց իցէ։

Անգիտութիւն կարծել զԱստուծոյ՝ անհնարին յիմարութիւն է. քանզի միայն ինքն կանխագէտ է հանդերձելոց։ Այլ քանզի բարերար էութիւն է Աստուած, ոչ կամեցաւ զազնուականութիւնն իւր ծածկել։

Վասն որոյ յառաջագոյն գիտէր զսատանայէ եթե թիւրելոց է, և զմարդիկ յանցուցանելոց՝ առ ի չունկնդիր լինելոյ [55] հրամանաց նորա, որով միանգամայն՝ վասն անձնիշխանութեան մարդոյն երևելոյ արար զնա Աստուած, զի առաւելութիւն բարերարութեան նորա յայտնի լիցի մարդկան վասն թողութեան տալոյ մարդկան յառաջագոյն գործելոցն մեղաց։ Զի յորժամ զսատանայ ամբարշտացեալ տեսանիցեն և չբարձեալ ի միջոյ, և վասն իւրեանց մեղացն 211v իմանայցեն՝ թե գոյ հնար թողութեան ապաշխարութեամբ. զի Աստուծոյ բարերարութիւնն ցուցանիցի, և մարդիկ զշնորհն նորա գիտասցեն. զի եթե այն այնպէս չէր լեալ, և ոչ բարերարութեանն նորա ոք խելամուտ լինէր։

53 Նա բնաւ իսկ, ասեն. յետ թիւրելոյն սատանայի և խաբելոյ զմարդն՝ ընդէ՞ր իսկ ոչ եբարձ ի միջոյ, զի մի զբազումս սպանանիցէ։

54 Ոչ եթե չէր կարող Աստուած բառնալ զսատանայ ի միջոյ, քանզի չիք ամենևին տկարութիւն զԱստուծով. այլ զի չէր ինչ մեծ [56] գործ Աստուծոյ զսատանայ ինքնին անձամբ սպանանել, զարարած մի զիւր փոքր յոչինչ դարձուցանել, զի մի կարծիցի թե վասն չժուժալոյ չարութեանն նորա սպան զնա։

55 Երկրորդ անգամ՝ զի անծանաւթ ևս լինէր առ յապայ մարդկան Աստուծոյ բարերարութիւնն, թե յառաջագոյն սպանեալ էր զսատանայ. զի ոչ ոք ունէր նշանակ ինչ յայտնի բարերար կոչելոյ զԱստուած։ Այլ թերևս և կարծիք ինչ ի մէջ մտանեին՝ թե հաւասար ինչ ոք էր նա Աստուծոյ և աճապարեաց ի 212r միջոյ եբարձ։

56 Վասն որոյ պահեաց զնա, և ոչ կորոյս ի միջոյ, զի մարդիկ յորժամ լաւութեանցն հմուտ լինիցին, յաղթեսցեն նմա՝ փոխանակ այնոցիկ՝ որ յառաջնումն յաղթեցան ի նմանէ։

Այն իսկ մեծ և զարմանալի է, զի մարդն Աստուծոյ՝ վառեալ Աստուծոյ աւգնականութեամբ, պատերազմեալ յաղթիցէ սատանայի։ Որպէս մարտուսոյց ոք ամենայն հնարիւք հնարեալ զիւր աշակերտ[57]սն թեքել, առ ի ցուցանելոյ զհանգամանս մարտիցն, որով մարթիցեն յաղթել ախոյանից, և առաքիցէ զնոսա ի հրահանգս մրցել ընդ ախոյանսն, և յաղթութեանցն ուշ առնել խրատիցէ, մինչև զկեանս անգամ արհամարհել. զի լաւ համարի թե վասն անուան բարիոք մեռանիցին, քան թե կենդանի կայցեն և վատանուն լինիցին. և նոցա զթելադրութիւնս վարդապետին ի մտի եդեալ, և զպարգևս ընդ յաղթութեանն գեր ի վերոյ լինիցին ախոյանին, և պսակեալ առ վարդապետին հասանիցեն, և նշանակ ճգնու212vթեան ընդ ախոյանին՝ առ նա զպսակն բերիցեն. ապա եթե զմարտուսոյցն զմտաւ ոչ ածիցեն, և յաղթութեան և պսակի ոչ ցանկանայցեն, կործանին վատանուն յախոյանէ անտի. յիրաւի այնուհետև թշնամանին և տանջին, և մահու պատիժ փոխանակ ընդ վատութեանն կրեն. նոյնպէս և զԱստուծոյ իմանալի է, թե իւրովք պատուիրանաւք [58] վառէ գեղեցիկ զմարդիկ՝ առ ի պսակելոյ զյաղթողն, և յամաւթ առնելոյ զվատացեալն։ Իսկ եթե ոք յոչինչ զԱստուծոյ զպատուիրանսն համարիցի, յորժամ մրցել ընդ բանսարկուին ռմարտնչիցիք վաղվաղակի կործանի, քանզի չունի զնշանակս յաղթութեանն. և յիրաւի կրէ պատիժս պատուհասից այնպիսին, զի ոչ նմանեաց ընկերին՝ որ կռուեցաւ և յաղթեաց։

Արդ վասն այնորիկ թողեալ է Աստուծոյ զսատանայ իբրև ի հրահանգս կռուանոցաց յաշխարհի, զի յորժամ իւր նահատակեալքն կռուիցին և յաղթիցեն նմա՝ պարծանք առաջնոյ յաղթութեանն նորա քակեսցին 213r յայժմուն այնպիսեացն մարդկանէ, որ լաւութեանցն ցանկութեամբ պարտիցեն զնա, և նշան յաղթութեան զնահատակութեանն կանգնիցեն։ Քանզի կոխան արկեալ ընդ ոտիւք մերովք՝ անկեալ դնի մեռեալ, և կործանի՝ առ ի լաւութեանցն ցանկութեան մերոյ ի պարտութիւն մատնեալ։




[ԺԵ]


Արդ յետ այսր ամենայնի հաւանութեանց՝ յամառեալ զնոյն ի մէջ բերեն. բնութեամբ են՝ ասեն՝ չարիք, և ոչ կամածինք։

58 Եթե բնութեամբ իցեն, ընդէ՞ր աւրէնք ի թագաւորաց դնիցին, և սաստք յիշխանաց, և պատիժք ի դատաւորաց. ո՞չ ապաքէն վասն կարճելոյ չարեացն։ Եթե բնութեամբ իցեն չարիքն՝ ոչ պարտի աւրէնսդիրն աւրէնս դնել, և ոչ իշխանն պատիժս ի վերայ չարագործին ածել։ Ընդէ՞ր պատժիցեն զայն՝ որ ոչ կամաւքն չար իցէ, որում արգահատելն պարտ էր, և ոչ պատիժս ի վերայ հասուցանել։

Եւ արդ այնպիսւոյն եթե կին շնայցէ, չպարտի մեղադիր լինել. քանզի ոչ կամաւ՝ որպէս ասենն՝ յաւժարեցաւ ի չարն, 213v այլ բնութեամբ բռնադատեցաւ։

Եւ եթե որդւոյ իւրոյ սուր առեալ՝ ի վերայ խաղայցէ, մի լիցի նմա մեղադիր. զի ոչ իւրով կամաւ երթայ, այլ չարն տանի զնա յայն։

Եւ եթե [60] ի դրացւոյ և ի բարեկամէ թշնամանեսցի՝ մի փոխարէն թշնամանեսցէ, այլ առաւել արգահատեսցէ ևս. զի ոչ եթե նա ինչ թշնամանէ, այլ չարն՝ որ բռնաբար վարէ զնա։

Նոյնպէս՝ յորժամ դուստր զմայր անարգիցէ, և նու զկեսուր իւր, և կին զայր, և ծառայ զտէր, և եղբայր զեղբայր, մի ինչ տարցին ընդ միտ՝ որք անարգեցանն, այլ արգահատեսցեն նոցա որպէս ի չարէն բռնադատելոց։

59 Իսկ եթե տեսանեմք՝ եթե թագաւորն զիւրոց աւրինաց վրէժս պահանջէ, և պահանջմամբ վրիժուցն զվնասն կարճէ, և դատաւորն զգողն և զաւազակն պրկէ և քերէ՝ վասն զվնասակարութիւնն ի միջոյ բառնալոյ, և հայր զորդի դժնեայ մահապարտեալ՝ դատաւորաց մատնէ, և այլքն ամենեքեան իւրաքանչիւր զանցնիւր զանարգանաց վրէժս պահանջեն՝ կամ անձամբ կամ իշխան214rաւք, յայտ է՝ թե չարիքն որ գործին՝ կամածինք են և ոչ բնականք։ Բայց աղէ՝ դու զ[61]կարին իսկ զոք շռայլեալ ցանկութեամբ՝ պրկեա և մտրակեա, տեսանե՞ս թե բնաւ ամենևին գտանիցի ի նմա յիշատակ ցանկութեանն։ Եւ արդարև ոչ ինչ ընդ վայր ասացեալ է բան Իմաստնոյն, թե ծառայ որ ընդ ունկն ոչ լսէ՝ ընդ մկանունս տան լսել նմա։

60 Նա և այլուստ ևս մարթեմք իմանալ. զի մարդոյ բնութիւն բարեաց ցանկացող է, և ոչ չարեաց։ Զի շունն, որ շնայ, մինչ դեռ իսկ ի գործ շնութեանն իցէ՝ եթե շուն ոք կոչէ զնա, ըմբոստանայ. և պոռնիկն, որ յայտնի պոռնկի, զանուն պոռնկութեանն չախորժէ լսել. նոյնպէս և գողն և աւազակն, և այլ ևս չարագործքն, թեպէտ և զգործ չարագործութեան գործեն՝ զանուն չարագործութեանն յանձն ոչ կամին առնուլ։

61 Նա և կեղծաւորն կեղծաւորեալ, որ մեղմեխանաւք ընկերին կամիցի վնաս առնել, թաքուցանէ զկեղծաւորութիւնն, և որպէս թե բարւոյ ինչ 214v խրատ տայցէ՝ հրապուրեալ արկա[62]նէ ընդ վնասիւք զանմեղն. և եթե ոչ զբարւոյ զդէմս զգեցեալ մեղմեղիցէ, չկարէ ըստերիւրել յիրաւանց զիրաւագէտն։

62 Նա և յորժամ զխիստ ոք իշխան կամիցի ի քաղցրութիւն ածել, չկարէ յայտ երթալ ասել՝ թե դու խիստ ես, այլ քաղցրախառն բանիւք մատուցեալ ողոքէ՝ թե դու, տէր, քաղցր ես և բարերար ամենեցուն, ամենեքին գոհ են զքէն, բոլորք առ իրաւագէտս ունին. և այնպէս կարէ մեղմով քաղցրացուցանել զխստութիւն իշխանին, և խոնարհեցուցանել ածել յիրաւն և յարժան։

Նոյնպէս և առ ցասուցեալն և տրտմեալն և առ նախանձոտն քաղցրութեամբ ոք մատչի և ցածուցանէ։

Եւ անտի յայտ է՝ թե բարեաց ցանկացող է բնութիւն մարդկան, և ոչ չարեաց։

63 Եւ եթե գազանացն գազանութիւն չար ինչ բնութեամբ կարծեցուցանիցէ նոցա, գիտասցեն՝ զի կէսքն յանասնոցն ի պէտս արարան, որպէս և արջառ և ոչխար և [63] ամենայն ինչ որ ուտելի է և կրելի է. և կէսքն վասն 215r երկիւղ ի միտս մարդկան ծնուցանելոյ։ Զի թե գազանք ահագինք են, և վիշապք և աւձք և այլ ճճիք վնասակարք, և մարդն այնչափ հպարտացեալ է՝ մինչ ըստ Աստուծոյ երկիւղին սահմանս արտաքոյ ելեալ անսաստէ, եթե այնպիսի զարհուրեցուցիչք չեին՝ ո՞րչափ ևս առաւել չկայր երբեք յակաստանի։

64 Նա և նոքին իսկ, որ չարքն կարծին անմտաց, երբեք երբեք աւգտակարք լինին և զերծուցիչք ի մահուանէ։ Զի՞նչ չար քան զաւձ կայցէ, և ի նմանէ թերիակէ. և ի սպանող դեղոց, որ ի նենգութենէ մարդկան կազմեցան, չև հասուցեալ, և անդէն բուժէ։ Եթե բնութեամբ չար ինչ էր աւձ, կամ չարի իրիք արարած, ապա չգտանէր ինչ ամենևին ի նմա աւգտակար, և ոչ զգաւնանայր երբեք ի գազանութենէ անտի իւրմէ. նա աւանիկ տեսանեմք ի հնարագիտութենէ թովչաց զգաւնացեալ, իբրև զչուան [64] խաղալիկ է նոցա, և բազում անգամ բնակեալ ի տան՝ չմեղանչեն բնակչացն։

65 Եւ արդ եթե 215v հեթանոս իցէ՝ որ չար ինչ բնութեամբ կարծիցէ, յանդիմանեսցի յիւրոց արուեստակցացն յաւձապաշտացն. որ այնչափ զգաւնացուցանել զաւձս գիտեն, մինչև կոչել յուռթիւք ի տունս, և կերակուրս մատուցանել, որպէս Բաբելացիքն վիշապին՝ զոր պաշտեինն. և սպան զնա Աստուծոյ սիրելին՝ նովին ընտելական կերակրովն։

66 Եւ եթե մոգ իցէ, և չարի արարած զգազանսն վասն գազանութեանն ասիցէ, ի հասարակաց մտաց փաշաման կրեալ ըմբերանեսցի։ Զի եթե գազանքն չարի արարածք իցեն, և երկիր բարւոյ, զիա՞րդ բարւոյն արարած չարին արարածոց դայեակ մտեալ՝ սնուցիչ լինիցի, որք ի նմանէ կերակրին և ի ծոց նորա հանգչին. զի երկու հակառակք իրերաց՝ միմեանց ծախիչք են, որպէս խաւարի լոյս, և ջեր սառամանեաց։

[65] Արդ եթե գազանք չարի արարածք եին, և երկիր բարւոյ, ծախել պարտ էր զնոսա երկրի՝ և ոչ սնուցանել, սպառել և ոչ սերել. ապա եթե երկիր և զգազան 216rսն սնուցանէ և ոչ ապականէ, յայտ է՝ եթե յորմէ արարչէ երկիր լեալ է՝ ի նմանէ և գազանքն արարեալ են. և չիք ինչ չար բնութեամբ. քանզի չիք ռինչ չար արարիչ բնութեամբ։ Եւ մանաւանդ թե և գազանք իսկ, զոր ասեն՝ թե ի չարէ արարչէ եղեալ են, ցուցանեն թե չեն ուստեք՝ այլ յերկրէ, այնու զի յերկրէ կերակրին և ի նմա բնակեն, և անդրէն ի նոյն շրջեալ հողանան։

67 Նա թե և ի չարէ ինչ եին չարք արարեալ, ոչ ինչ ի նոցանէ աւգտակար գտանէր, այլ ամենևին իսկ վնասակար։ Իսկ արդ եթե տեսանեմք, զի կիսոցն մորթքն պատսպարան մերկութեան մերոյ լինին՝ և կիսոցն ճրագուն դեղ նեղի, և այլ ինչ յանդամոցն, որպէս առիւծուն և արջոյ և այլոցն՝ ըստ իւ[66]րաքանչիւր մի ըստ միոջէ, յայտ է՝ եթե ի բարւոյ արարչէ լեալ են, վասն միոյ իրիք աւգտակարին գտանելոյ ի նոսա։ Զի որ չար ինչ է, նորա ամենայնին վնասակար է, և մորթ և միս. այլ զնոցա որպէս զմորթն զգենումք, և ոչ վնասէ, և զմիսն 216v եթե սիրտ ուրուք առնոյր և ուտէր՝ ոչ վնասէր. որպէս վարազի՝ որ գազանագոյնն է քան զամենայն գազանս՝ ուտի միսն, և ոչ վնասէ. նոյնպէս և զնոցայն՝ եթե ուտէր ոք՝ <չ>վնասէր։

Եւ յարջառ, զոր ասեն՝ եթե ի բարւոյ արարչէ արարեալ է, գտանի ինչ վնասակարութիւն։ Զցլու միս ուտել՝ դարման է մարմնոյ, բայց եթե զարիւնն ոք ըմպիցէ՝ սատակի։

68 Նոյնպէս և ի բանջարս է ինչ՝ որ առանձինն սատակիչ է, և խառնեալ ընդ այլ բանջարս՝ բժշկիչ պէսպէս ցաւոց լինի։

Զմանրագորն եթե լոկ ոք ուտիցէ՝ սատակիչ է, և խառնեալ ընդ այլ արմատս՝ քնածու լինի քնահատաց։

Եւ զհազար՝ եթե ի տաւթ ժամա[67]նակի ուտիցէ ոք, քանզի զովացուցիչ է, զտապս ի փորոյն փարատէ. և եթե ի հով ժամանակի ուտիցէ ոք, վնասէ. և եթե զջուրն քամեալ անապակ ըմպիցէ ոք, սատակի. և եթե զսերմնն աղացեալ՝ ջրով ըմպիցէ, ի ցանկութենէ արկանէ։

Եւ կանեփուկն թուփ ինչ է, որոյ սերմն նորա դեղ է և նոյն դ217rարձեալ կասեցուցիչ ցանկութեան։

Եւ մոլախինտդ, որ առանձինն ի յայտնի ինչ ժամանակի սպանող է, նովիմբ զմաղձս հնացեալս հնարին բժիշկք հատանել։

Եւ կաղանչանան ազգ ինչ՝ առանձինն սպանող է, և խառնեալ ընդ այլ դեղս մաղձադեղ է բուժիչ ի մահուանէ։

69 Արդ յայսպիսի իրս անհարթս առ ոչ ուղիղ հայելոյ, կարծեցին եթե չար ինչ բնութեամբ իցէ. բայց Աստուած այսպէս իմաստուն զմարդն կազմեաց, զի և ի դարմանիչսն մարթիցէ վայելել. և որ վնասակարքն կարծիցին, և անտի ևս հնարիւք աւգտակարութիւնս [68] կարիցէ գտանել, առ ի յանդիմանելոյ զբարս անմտացն թե չիք ինչ որ բնութեամբ չար է։




[ԺԶ]


Բայց թեպէտ և նոքա աստուածական աւրինաց ոչ հաւատան, մեք յուղղորդ պատասխանւոյ զմեր ընտանիս մի զրկեսցուք։

Այնչափ ինչ չար ի գազանացն բնութեամբ ոչ գոյր, մինչև ածեալ զնորարարսն առ նորաստեղծն՝ նմա նոցա անուանս հրամայէր դնել. և եթե մաւտ ոչ գային, զիա՞րդ 217v միոյ միոյ ըստ իւրաքանչիւր ազգաց անուանս յաւրինէր. ապա եթե մաւտ գային, և ընտելութիւն ընդ մարդոյն ունեին, յայտ է՝ թե ոչ չարք եին, և ոչ մարդոյն վնասակարք. այլ յետ անցանելոյ մարդոյն զԱստուծոյ պատուիրանաւն՝ տուան նմա զարհուրեցուցիչք, առ ի չհպարտանալոյ հողեղինին՝ որ ի հողոյ եղև, և ի հող դառնալոց էր։

Եւ առաջնոց չվնասակարութեան գազանացն մարդոյ այժմու համբոյրս և ընտելութիւնս վկայեն։

Զի ոմն զգայլոյ ռկորիւնսք սնու[69]ցանէ, և իբրև զշան կորիւնս՝ առ ընտելութեան ընդ անձն անկանին։

Եւ միւսոյն զառիւծու կորիւն սնուցեալ՝ ածէ ի համբոյր և ի քծինս, մինչև պատել զսնուցանելեաւն. և եթե այլ ոք ի նա հուպ գայցէ, չմոռացեալ զբարս գազանութեանն՝ ի վերայ յարձակի. և նորա սաստեալ գազանին իբրև շան, ցածուցանէ յանսաստ գազանութենէն։

Եւ այլոյ զարջոյ ռթոժիւնսք սնուցեալ՝ կաքաւիչս ուսուցանէ, և նմանեցուցեալ բարուց մար218rդկան՝ զգազանաբարոյն ցածուցանէ։

Եւ այլոց զկապիկս անապատականս ըմբռնեալս՝ հտպիտս և ընչապտուկս և ամենաչար ուսուցանեն։

Եւ այլոց զքարբս ռիգակերսք կալեալ՝ թովչութեամբք յընտելութիւն մարդկան ածեն, ջրեցուցեալ զթոյնսն սպանողս։

Արդ եթե չար ինչ եին գազանքն բնութեամբ, չէր հնար վնասակարացն ընդ իւրեանց վնասակարին ընտելութիւն ունել։

71 Եւ թե զխորշակս և զսառամանիս ի [70] վնասակարութեանն ի չարէ արարչէ կարծիցեն, գիտասցեն. եթե ոչ ձիւն և սառամանիք պնդեին զլերինս, արմատք խոտոց ոչ պարարեին. և եթե ոչ տաւթ ջեռուցանէր զանդաստանս, պտուղք ոչ հասանեին։




[ԺԷ]


Եւ եթե զախտս և զհիւանդութիւնս և զմահս տարաժամս, և զբնաւ զմահ իսկ ի չարէ ինչ արարչէ իմանայցեն։

73 Եթե աստուածական աւրինաց հաւատային՝ անդստին յաւրինացն առնեաք պատասխանի։

Բայց որովհետև ի չարէ արարչէ դնեն զայսպիսի անհարթութիւնս, հա218vրցցուք և մեք ցնոսա. բարեացն արարիչ և չարեաց՝ ո՞ քան զո՞ հարուստ իցեն։

Եթե ասիցեն՝ եթե բարեացն արարիչ հարուստ է, ստեն։ Զի եթե հարուստ ոք էր նա քան զչարեացն արարիչ, ոչ տայր նմա զվնասակարութիւնսն յիւր ի բարի արարածսն արկանել։ Նա և տեղի ևս չէր պարտ տալ նմա յիւրումն վայրսն։ Զի եթե կարող ոք ինչ [71] էր, նախ իւր տեղիս զատ ի նմանէ առնէր, և ապա արարածս՝ զինչ և կարող էր առնել։

74 Արդ զայն ասասցեն. կարո՞ղ էր զնա մերժել բարին յիւրոց ի բարիոք արարածոցն, եթե չէր կարող։

75 Եթե ասիցեն՝ եթե կարող էր, լուիցեն։ Եթե կարող էր մերժել զչարն և ոչ մերժեաց, ինքն է պատճառ վնասուն։

Եւ եթե ոչ էր կարող մերժելոյ զչարն, գտանի՝ զի հարստագոյն քան զնա էր չարն, որ բռնաբար նեղէ և ապականէ զբարիոք արարածս նորա։

Դարձեալ և այն ևս սուտ է, զոր ասենն, թե ի վախճանի յաղթե նմա բարին. զի որ յառաջնումն չկարաց յաղթել, յայտ է՝ 219r թե և ի վախճանի չկարէ յաղթել։

76 Այլ մեք զցաւոց և զմահուան բազում ինչ պատճառս ունիմք ճշմարիտ բանիւ ի մէջ բերել։

77 Նախ այն իսկ՝ զի յորժամ մարդն զԱստուծոյ պատուիրանաւն անց, ապա եղև ընդ ցաւովք և ընդ մահուամբ։ Քանզի ցկինն ասաց՝ թե [72] ցաւովք և տրտմութեամբ որդիս ծնջիր. և ցայրն՝ թե աշխատութեամբ և քրտամբք երեսաց քոց կերիցես զհաց քո, մինչև լիցի քեզ դարձ անդրէն յերկիր՝ ուստի առար. զի հող եիր, և ի հող դարձջիր։ Որով յայտ է, զի թեպէտ և բնութիւն մարդոյ՝ քանզի մարմնապատ է՝ ընդ ցաւովք և ընդ մահուամբ կարծէր, այլ թե կացեալ էր ի պատուիրանին՝ պահէր զնա կենդանարարն կենդանի. որ յոչնչէն կարող եղև զշունչ մարդոյն առնել, և պահէ միշտ կենդանի և անմահ, նոյն և զմարմինն՝ զոր յերկրէ ստեղծ՝ կարող էր պահել կենդանի։




[ԺԸ]


Այլ իբրև զայս լսեն թշնամիք ճշմարտութեանն, ազգի ազգի զինուք վառին ընդ219vդէմ ստուգութեանն։

Զի կէսքն ասեն՝ թե չէր մարթ մարմնաւորի անմահ կալ։

Եւ այլքն ասեն, վասն զի ոչ տևէր մարմինն ընդ շնչոյն յերկար ժամանակս կեալ, հարկ է անտևականին մեռանել։

79 [73] Այլ զառաջինսն յանդիմանեն Եղիա և Ենոք, որ ցայժմ կենդանի են. և զայլսն՝ հասարակաց համաւրէնն յարութիւն։ Զի եթե այժմ վասն զի անտևական են մարմինք՝ յայն սակս մեռանին, ապա և ի յարութեան՝ ըստ նոցա բանին՝ չտոկան ընդ շնչոյն։ Եւ այսու յայտ առնեն՝ թե զյարութիւնն իսկ մարմնոյ խափանել կամին, ուր աստուածական գիրք և արարածոց բնութիւնք անդադար վկայեն զյարութենէ մեռելոց։

80 Այլ ասեն. թե ոչ մահկանացու իսկ էր մարմին, զիա՞րդ էր՝ զի վասն դոյզն յանցմանն անկանէր ընդ մահուամբ, և ոչ արգահատէր նմա արարիչն և ներէր յանցմանն։

81 Զի ներող և արգահատող է արարիչն, այն ամենեցուն իսկ յայտնի է. և առաւել յայնմանէ, զի յետ յանցանելոյ մարդոյն՝ իջեալ անմարմինն՝ իբրև զմարմնաւոր ոք ոտնաձայն առ220rնէր ի դրախտին. և մեղմով և աղերսալից բարբառով ասէր ցյանցուցեալն՝ ո՞ւր ես Ա[74]դամ, զի մի տագնապեցուցեալ՝ չտայցէ ուշաբերել նմա ապաշխարութեան։ Եւ զի չեկն ի զղջումն յանցուցեալն, յիրաւի կրեաց պատիժ զմահ։

82 Դարձեալ և այլազգ ևս. զի իւրոյ արարչին յառաջագոյն պատուիրեալ էր նմա՝ թե յորում աւուր ուտես ի պտղոյ ծառոյն, ի նմին մեռանիս։ Եւ թշնամին յետոյ եկեալ ասէր՝ ոչ մեռանիս, այլ իբրև զաստուածս լինիս։

Եւ արդ ո՞յր բանից պարտ էր հաստատուն լինել, ա՞յնր՝ որ յառաջագոյն զգուշացոյց, և կամէր ունկնդրութեամբ պատուիրանին զնա անմահ պահել, եթե միւսոյն՝ որ պատրանաւք ջանայր զնա մահկանացու առնել։

83 Եւ եթե չէր արարչին յետ յանցանելոյ զպատուիրանաւն զմարդն մահկանացու արարեալ, հանապազ մարդն սատանայի հաւատայր, և ոչ Աստուծոյ, զի սա ասաց՝ թե ուտես ի պտղոյն, մեռանիս. և նա ասէր՝ թե ուտես, չմեռանիս, այլ իբրև զաստուածս լինիս։ [75] Արդ եդ 220v մահ ի վերայ բնութեան մարդկան արարիչ բնութեանն, զի իւր բանն հաստատեսցի, և չար խրատտուն պարտաւորեալ գտանիցի. զի թեպէտ առ ժամանակ մի վասն այսց երկուց պատճառանաց ընդ մահուամբ անկանիցի, այլ, ըստ իւրում կարողութեան, յարուսցէ միւսանգամ, և յանսպառ յաւիտեանս կենդանի և անմահ պահեսցէ։ Եւ որ զհրեշտակս և զհոգիս մարդկան յոչնչէ արարեալ՝ կենդանիս և անմահս պահէ, նոյն և զմարմինս կարող էր կենդանի պահել՝ թե չէր առաջնոյ մարդոյն զԱստուծոյ հրամանն զընկեցեալ։




[ԺԹ]


Այլ զի Աստուած մահուան չէ պատճառ, վկայեսցէ ամենարուեստ իմաստունն, որ ասէ՝ եթե Աստուած զմահ ոչ արար, և ոչ խնդայ ընդ կորուստ մարդկան. այլ հաստատեաց Աստուած զմարդն յանեղծութիւն ռպատկերք իւրոյ մշտնջենաւորութեանն, և նախանձու բանսարկուին եմուտ մահ յաշխարհ։

85 Եւ դարձեալ [76] ինքն իսկ ասէ. ես ասացի՝ թե աստուածք իցէք, և որդիք բարձրելոյ ամենեքին։ Այս ինքն՝ եթե ես զձեզ անմահս արարի, 221r եթե կացեալ եիք յիմում հրամանին. բայց որովհետև ոչ կացէք յիմում պատուիրանին, դուք իբրև զմարդիկ մեռանիք, իբրև զմի յիշխանաց անկանիք. ես ոչ ընդ ձեր մահ կամեի, և ոչ ընդ իշխանին վատ խրատտուին անկանել։

86 Այլ բնաւ իսկ, ասեն, ընդէ՞ր եմոյծ զնոսա ի կռիւս ընդ միմեանս։

87 Այսու զանձնիշխանութիւնն սատանայի և զմարդոյն կամին խափանել։ Զի Աստուած՝ որ աննախանձն արար զնոսա անձնիշխանս, ոչ կամէր թե որպէս զանասունս ի հարկէ վարիցին։ Եւ ապա անձնիշխանութիւնն այնուհետև չլինէր անձնիշխանութիւն։

88 Բայց Աստուած թեպէտ և ունէր իշխանութիւն ռզիւրոցք ռարարածոցնք զհանդէսն տեսանել, այլ ոչ ինքն դրդեաց զնոսա անկանել ընդ միմեանս։

Իբրև ետես զսատանայ [77] նախանձու բորբոքեալ, թոյլ ետ անձնիշխանին ընդ անձնիշխանին ոգորել. քանզի գիտէր՝ եթե ոչ ինչ տկարագոյն է սորա անձնիշխանութիւնս քան զնորայն.

և ոչ նա կանխագէտ, և սա ոչ կանխագէտ.

221v և ոչ նա բռնաւոր, և սա տկար ոք։

Եւ զի չէր բռնաւոր ոք, յայնմանէ յայտ է՝ զի ցկինն պատրանաւք մատուցեալ հարցանէր, և ոչ բռնութեամբ զարհուրեցուցանէր։

Եւ զի չէր կանխագէտ, ասէ. զի՞նչ է այդ՝ զոր ասաց Աստուած, զի ի նմանէն ուսցի զհանգամանսն։

89 Դարձեալ և ի Յոբայ փորձանացն է ուսանել՝ թե չէ սատանայ բռնաւոր և կանխագէտ։

Զի եթե բռնաւոր ոք ինչ էր նա, ոչ յԱստուծոյ խնդրեալ առնոյր աւճան և ապա մխէր ի փորձութիւնսն։





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/ervand-otyan/enk-b-p-anjowni-taragrowt-yan-mej/) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.