Книга - Seçilmiş əsərləri

Seçilmiş əsərləri
Fyodor Mixayloviç Dostoyevski


F.M.Dostoyevskinin yaradıcılığı rus ədəbiyyatı tarixində özü-nəməxsus yer tutur, Onun yaradıcılığı insanın özünü dərketmə mədəniyyətini zənginləşdirmiş və dünya ədəbiyyatında realiz-min inkişaf etməsi üçün zəngin bir xəzinə olmuşdur.

Ədib qeyri-adi bir istedada malik idi; o, insan iztirablarına, alçaldılan, təhqirə məruz qalanlara daha çox həssas idi.

Böyük rus tənqidçisi Belinski deyirdi ki, o, qeyri-adi və bənzəri olmayan bir istedaddır.

Sizə təqdim etdiyimiz bu kitaba yazıçının «Bəyaz gecələr», «Netoçka Nezvanova», «Dəyyus» və «Utancaq qız» əsərləri daxil edilmişdir.





F. M. Dostoyevski

Seçilmiş əsərləri





BƏYAZ GECƏLƏR



…Bəlkə bundan ötrü yaranmışdı o:
Bütün həyatında yalnız bircə dəm
Olaydı qəlbinə ən yaxın həmdəm!..

    İ.V.Turgenev






BİRİNCİ GECƏ


Gözəl bir gecə idi, elə gecə ki, sevimli oxucum, belə gecələri biz ancaq gəncliyimizdə hiss edə bilərik. Səma elə ulduzlu, elə parlaq idi ki, ona baxan qeyri-ixtiyari öz-özünə bu sualı verərdi: «Doğrudanmı belə bir səma altında müxtəlif xasiyyətli, acıqlı və şıltaq insanlar yaşayır?» Bu, yeni sualdır, sevimli oxucum, həm də çox yeni, ancaq allah eləsin ki, bu sual sizin qəlbinizdə tez-tez oyansın!.. Müxtəlif şıltaq xasiyyətli və acıqlı cənablar haqqında danışarkən mən, həmin gün ərzində özümün təmiz davranışımdan söhbət açmaya bilmərəm. Səhərdən nə isə, qəribə bir kədər mənə əzab verməyə başladı. Birdən mənə elə gəldi ki, hamı məni tərk edir, hamı məndən uzaqlaşır. Əlbəttə, haqlı olaraq soruşa bilərlər: «Hamı, yəni kim?» Bu ona görə haqlı sualdır ki, səkkiz ildən bəri Peterburqda yaşadığıma baxmayaraq, demək olar, özümə heç bir tanış tapa bilməmişəm. Lakin tanış mənim nəyimə lazımdır? Onsuz da bütün Peterburq mənə tanışdır bax, elə bunun üçündür ki, bütün Peterburq yığışıb yaylağa köçərkən mənə elə gəldi ki, hamı məni tərk edir. Tək qalmaq məni qorxutdu və nə üçün darıxdığımı bilmədən, dərin bir kədər içərisində düz üç gün şəhəri gəzdim. Nevskiyə, bağa, Sahil küçəsinə, xülasə, hara getdimsə, bütün il ərzində həmin yerdə, həmin saatda rast gəlməyə adət etdiyim adamların heç birini görə bilmədim. Onlar, şübhəsiz, məni tanımırdılar, amma mən onları tanıyıram. Yaxşı tanıyıram mən onların sir-sifətinə demək olar ki, öyrəşmişəm, onlar şən olanda mən də baxıb sevinirəm, qanları qara olanda isə qüssələnirəm. Mən allahın hər günü, müəyyən saatda Fontankada təsadüf etdiyim bir qoça ilə demək olar ki, dostlaşmışam. Onun sifəti təkəbbürlü və düşüncəlidir. Həmişə öz-özünə nə isə pıçıldayır və sol əlini havada yelləyir, sağ əlində isə uzun, qızıl dəstəli çəlik var. O da mənimlə mehribandır və ürəkdən mənə hörmət bəsləyir. Əgər müəyyən saatda Fontankanın həmin yerində qoca dostuma rast gəlməsəm, əminəm ki, o kədərlənər. Bax, buna görə də biz, bəzi hallarda, xüsusilə kefimiz yaxşı olanda bir-birimizə az qala baş əyib keçirik. Bu yaxınlarda, arada tam iki gün görüşməyib, üçüncü günü bir-birimizə rast gəldiyimiz zaman salamlaşmaq üçün papaqlarımızı çıxarmaq istəyirdik ki, xoşbəxtlikdən vaxtında ayıldıq, əllərimizi aşağı saldıq və təəssüflə bir-birimizin yanından ötüb-keçdik. Mənə evlər də tanışdır. Mən yol gedərkən tanıdığım hər bina sanki məndən qabağa yüyürüb, küçənin başında durur bütün pəncərələrindən mənə baxır və az qala deyir: «Salam! Necəsiniz? Mən də, allaha şükür, sağ-salamatam, may ayında üstümə bir mərtəbə də artıracaqlar», yaxud: «Əhvalınız necədir? Məni sabah təmirə verirlər», ya da: «Az qalmışdı ki, yanıb kül olum, özüm də bərk qorxmuşam» və ilaxirə. Onların içərisində mənim sevimli, yaxın dostlarım var; bu yay fəsli onlardan biri memarın yanında müalicə olunmaq fikrindədir. Mən hər gün qəsdən gedib yoxlayacağam ki, başdansovma müalicə eləməsinlər, pərvərdigara, sən özün onu hər bəladan saxla!.. Açıq-çəhrayı rəngli gözəl bir evciyin başına gələn hadisəni heç vaxt unutmaram. Bu, daşdan tikilmiş balaca bina, qonşuluğundakı kobud binalara elə məğrur-məğrur baxırdı ki, hər dəfə qabağından ötəndə məni elə mehriban-mehriban süzürdü ki, ürəyim fərəhlə dolurdu. Keçən həftə yenə tanış küçə ilə gedirdim, dönüb dostuma baxanda birdən qulağıma şikayətli qışqırıq gəldi: «Ah, məni sarı boya ilə rəngləyirlər!» Canilər! Vəhşilər! Onlar heç bir şeyə – nə sütunlara, nə qapı-pəncərə haşiyələrinə rəhm etmirlər, dostum başdan-ayağa bülbül kimi sapsarı idi. Bu hadisə kefimi elə pozdu ki, hirsimdən gözlərim yaşardı; mən, üzündə ölü rəngi çəkilmiş, eybəcər hala salınmış zavallı dostumla görüşməyə, ona baxmağa indi də cürət eləyə bilmirəm.

Oxucum! Artıq siz, mənim bütün Peterburqla necə tanış olduğumdan xəbərdarsınız.

Yuxarıda söylədiyim kimi, mən öz narahatlığımın səbəbini öyrənənə qədər üç gün əzab çəkdim. Küçəyə çıxanda bu əzab daha da artırdı. (O yoxdur, bu yoxdur, o birisi hara gedib!) Evdə də elə darıxırdım ki, özümə yer tapa bilmirdim. Bunun səbəbini öyrənmək üçün iki gecə fikirləşdim. Yaşadığım bu kiçik bucaqda nəyim çatışmır? Nə üçün evdə özümü pis hiss edirəm? Bu fikirlərlə dönüb, yaşıl rəngli, his basmış divarlara, Matryonanın çox işgüzarlığı sayəsində hörümçək torları ilə örtülmüş tavana heyrətlə baxırdım, ev şeylərini başdan-başa nəzərdən keçirirdim, hər kürsünü yoxlayırdım, bəlkə, deyirdim, darıxmağımın səbəbi bunlardır? (Bir kürsü həmişəki yerindən tərpənəndə dərhal əsəbiləşirdim.) Dəfələrlə pəncərədən boylanıb küçəyə tamaşa eləyirdim, ancaq əbəs yerə, heç bir yüngüllük duymurdum! Mən, hətta, Matryonanı çağırıb, hörümçək torlarını təmizləmədiyi və ümumiyyətlə səliqəsizliyi üçün onu məzəmmət etdim; o isə yalnız təəccüblə mənə baxdı və bir söz demədən çıxıb getdi, hörümçək torları indi də əvvəlki qayda ilə öz yerindən asılıb qalıb. Nəhayət, ancaq bu gün səhər işin nə yerdə olduğunu başa düşdüm. Axı, adamlar məni tək qoyub, yaylağa əkilirlər! Belə yersiz bir sözə görə sizdən üzr istəyirəm, lakin elə halda idim ki, dəbdəbəli sözlər heç yadıma düşmədi… Çünki hamı – Peterburqda olan hər kəs yaylağa köçmüşdü və ya köçməyə hazırlaşırdı; çünki özünə fayton tutan hər hansı mötəbər görkəmli, hörmətli ailə sahibinə çevrilirdi; bu cənab öz adi vəzifələrini yerinə yetirəndən sonra ailəsilə birlikdə xüsusi bağına köçürdü; çünki indi hər yoldan ötən şəxsin ayrıca bir görkəmi vardı, elə bil o, rast gəldiyi adamlara demək istəyirdi: «Cənablar! Biz burada elə-belə, müvəqqəti yaşayırıq, iki saatdan sonra yaylağa köçəcəyik!» Bir də görürdüm ki, kiminsə nazik, qar kimi ağ barmaqları tanıdığım bir evin pəncərəsini içəridən tıqqıldadır, sonra pəncərə açılır, gözəl bir qız küçəyə boylanır, gülsatanı çağırır, – o saat bilirdim ki, qız bu gülləri, şəhərin cansıxıcı bürküsündə baharın gözəlliyi və çiçəklərin ətrilə nəşələnmək xatirinə almır, ona görə alır ki, tezliklə o da yaylağa köçəcək və bu gülləri özü ilə aparacaqdır. Hələ bu bir yana dursun, mən, təbir caizsə, öz kəşflərimdə elə müvəffəqiyyətlər əldə etmişdim ki, kimin hansı yaylaqda yaşadığını bir baxışla, yanılmadan təyin eləyə bilirdim. Kamennı və Aptekarski adalarının, yaxud Peterqof yolu ətrafının sakinləri öz incə hərəkətləri, qəşəng yay geyimləri və şəhərə gəldikləri zaman mindikləri gözəl dilcanlarla başqalarından fərqlənirdilər. Parqolovoda və ondan bir az uzaqda yaşayanlar adamın diqqətini dərhal öz ehtiyatlı və təmkinli, ağır davranışları ilə «cəlb edirdilər»; Krestovski adasından gələnlərin üzü adətən həmişə sevincli olurdu. Bəzən küçədə dayanıb, yaylağa gedənlərə tamaşa edirdim; budur, köç arabalarının sürücüləri, əlləri cilovlu, uzun bir cərgəyə düzülüb, atların yanınca tənbəl-tənbəl yeriyirlər, arabalar hər cür əşya ilə – masa, kürsü, Türkiyədən, yaxud başqa yerdən gətirilmiş divan və qeyri ev müxəlləfatı ilə dağ kimi yüklənmişdir, hələ bu şeylər az imiş kimi, yükün üstündə arıq bir aşpaz qadın da əyləşib, ağasının malını göz bəbəyi kimi qoruyur; bu yanda isə ev avadanlığı ilə yüklənmiş qayıqlar Neva, ya da Fontanka sularında Qara çaya tərəf, yaxud adalara sarı üzürlər, – bu arabalara və qayıqlara baxdıqca onların sayı mənim gözlərimdə artır, onu, yüzü keçirdi, elə bil hər şey köç karvanlarına dönüb yaylaqlara axışırdı, sanki bütün Peterburq azacıq sonra boş bir səhraya çevriləcəkdi; nəhayət, bütün bunlar məni elə bir vəziyyətə gətirdi ki, varlığımı bürüyən həya, təhqir və kədər hisslərindən nə edəcəyimi bilmədim; yaylaqda mənim heç kəsim və heç nəyim yox idi. Mən qabağıma çıxan hər hansı bir arabada, hər hansı mötəbər görkəmli cənabın faytonunda getməyə hazırdım; lakin heç kəs, bəli, heç kəs məni dəvət eləmirdi; sanki məni unutmuşdular, sanki mən onların nəzərində həqiqətən yad bir adam olmuşdum!

Mən uzun müddət və çox gəzdim, belə ki, adətim üzrə, harada olduğumu tamamilə unutduğum vaxt birdən xəyalatdan ayılıb, özümü şəhər darvazasının yanında gördüm. Bir anda qəlbimə sevinc doldu və mən şəhər darvazasının o tərəfinə keçdim, şumlanmış çöllərin və yaşıl çəmənlərin arası ilə yeriməyə başladım, yorğunluğuma baxmayaraq, üstümdən bir yükün tədricən yox olub getdiyini duydum. Yoldan ötənlər mənə elə mehribanlıqla baxırdılar ki, guya bu saat baş əyib keçəcəkdilər; hamı nəyə isə sevinirdi, hamı bir nəfərədək, siqar çəkirdi. Məni də bu vaxta qədər hiss etmədiyim bir fərəh bürümüşdü. Elə bil mən, birdən-birə İtaliyaya gəlib çıxmışdım, təbiətin gözəlliyi mənə – Peterburqun evləri arasında az qala boğulan, yarımcan şəhərliyə bu dərəcədə qüvvətli təsir göstərmişdi!

Bahar gələrkən birdən-birə bütün qüdrətini, göylərin bəxş etdiyi bütün gözəlliyini aşkara çıxaran, yaşıllıqlardan məxmər don geyinən, rəngbərəng çiçəklərlə bəzənən Peterburq təbiətində nə isə təsirli bir şey var… Bu təbiəti seyr edərkən o mənə, qeyri-ixtiyari, xəstə və zəif bir qızı xatırladır; siz bu qıza təəssüflə, bəzən mərhəmət qarışıq bir məhəbbətlə baxırsınız, bəzən isə onu sadəcə görmürsünüz, lakin o birdən, ani olaraq, gözlənilmədən dəyişir, təsəvvürə sığmayan ilahi bir gözəllik kəsb edir, siz bu gözəllikdən son dərəcədə heyrətlənmiş, məst olmuş bir halda, qeyri-iradi, öz-özündən soruşursunuz: «Bu kədərli, düşüncəli gözləri belə parladan hansı qüvvədir? Necə oldu ki, bu solğun, batıq yanaqlara qızartı çökdü? Bu zərif cizgili sifətin ehtiraslı bir təbəssümlə örtülməsinə səbəb nədir? O nə üçün belə tez-tez nəfəs alır? Zavallı qızın çöhrəsini qəflətən qüvvət, həyat və gözəllik ifadələrilə dəyişən, belə şən bir gülüşlə canlandıran nə oldu?» Siz ətrafa baxıb kimi isə axtarır, bu sirri açmağa başlayırsınız… Lakin bu gözəllik ani bir surətdə parladığı kimi, ani olaraq da sönüb gedir. Ehtimal ki, ertəsi günü siz yenə həmin düşüncəli və dalğın baxışlara təsadüf edəcək, yenə qızın solğun çöhrəsini, hərəkətlərindəki itaətkarlıq və cəsarətsizliyi görəcək, hətta sizi dünən bir dəqiqə, yalnız bircə dəqiqə cəlb etdiyi yazıq qızın nə isə bir ruh düşkünlüyü, kədər və peşmançılıq əzabı içərisində çırpındığının şahidi olacaqsınız… və siz bu ani gözəlliyin belə tez və əbədilik solduğuna, aldadıcı bir parıltı ilə nahaq yerə şəfəq saçdığınız və nəhayət, bu qızı sevməyə belə vaxt tapmadığınıza təəssüflənəcəksiniz…

Bütün bunlara baxmayaraq, mənim gecəm gündüzümdən daha yaxşı keçdi. Əhvalat belə oldu:

Mən şəhərə döndüyüm zaman çox gec idi, yaşadığım mənzilə çatmağa bir az qalmışdı ki, saat onu vurdu. Mənim yolum Sahil küçəsindən keçirdi, gecənin bu vaxtında burada heç kəsə rast gəlməzsən. Şəhərin ən uzaq hissəsində yaşayırdım. Mən yeriyir və oxuyurdum; heç bir dostu və xeyirxah tanışı olmayan, şad dəqiqələrində öz sevincini heç kəslə bölüşə bilməyən başqa xoşbəxt adamlar kimi mən də xoşbəxt olduğum zaman mütləq bir mahnı zümzümə eləyirəm. Birdən başıma gözləmədiyim qəribə bir hadisə gəldi.

Kənarda, sahil boyu uzanan dəmir sürahiyə bir qadın söykənmişdi; deyəsən, çox diqqətlə çayın bulanıq suyuna baxırdı. Başında sarı, qəşəng bir şlyapa, çiyinlərində isə incə, qara bir mantilya[1 - Çiyin şalı] vardı. «Bu, gənc bir qızdır, özü də mütləq qarabuğdayıdır», – deyə düşündüm. O gərək ki, addımlarımın səsini eşitmədi, hətta mən, nəfəsimi saxlayıb, şiddətli bir ürək çırpıntısı ilə onun yanından ötdüyüm zaman belə tərpənmədi. «Çox təəccüblüdür, – deyə fikirləşdim, – görünür ki, nə haqdasa dərindən düşünür» və birdən yerimdə donub qaldım. Qulağıma boğuq bir hönkürtü gəldi. Bəli, mən yanılmamışdım: qız ağlayırdı. Həm də yanıqlı-yanıqlı hıçqırırdı. Pərvərdigara! Ürəyim bərk sıxıldı. Qadınlarla münasibətimdə nə qədər cəsarətsiz olsam da, belə bir dəqiqədə!.. Mən döndüm, ona tərəf yönəldim və: «Xanım!» – deyə çağırmaq istədiyim anda birdən bu sözün ali rus cəmiyyətlərinə məxsus romanlarda min dəfələrlə təkrar edildiyini xatırlayıb, özümü saxladım. Amma mən müvafiq bir söz axtarıb tapana qədər qız fikirdən ayıldı, özünü toxdadıb, gözlərini aşağı dikdi və yanımdan ötüb, Sahil küçəsilə getməyə başladı. Mən dərhal onun dalınca düşdüm, lakin o, fikrimi duydu, sahili tərk edib, küçənin o biri səkisinə keçdi. Mən isə o biri səkiyə keçməyə cürət eləmədim. Ürəyim tələyə düşən quş ürəyi kimi çırpındı. Qəfildən bir təsadüf köməyimə gəldi.

Səkinin o tərəfində, tanımadığım qadından azacıq kənarda bir cənab zahir oldu, əynində frak vardı, görünüşündən orta yaşlarında bir kişi idisə də, yerişindən bunu demək olmazdı. O, səndələyərək, divardan tuta-tuta yeriyirdi. Qız isə qorxaq addımlarla, ox kimi surətlə gedirdi. Gecə vaxtı evə müşayiət edilməsini xoşlamayan başqa qızlar kimi, yəqin bu qız da heç kəsin onu ötürməsini istəmirdi. Əlbəttə, özünü ayaq üstə güclə saxlayan fraklı cənab, qıza heç vəchlə çata bilməzdi, lakin mənim bəxtimdən o, ayılan kimi oldu, birdən nə isə düşünüb qızın dalınca qaçmağa başladı. Qız addımlarını daha da sürətləndirirdi, lakin səntirləyə-səntirləyə qızı təqib edən cənab artıq ona çatmaq üzrə idi, çatdı, qız qışqırdı və… Bu anda mən, sağ əlimdəki çəliyə görə taleyimə təşəkkür etdim. Bir saniyə keçməmiş özümü səkinin o tərəfində gördüm, çağırılmamış qonaq, yəni cənab dərhal məsələni başa düşdü, əgər qızdan əl çəkməsə, nəticənin pis olacağını fikirləşdi, dayandı, yalnız biz lap uzaqlaşandan sonra məni çox qəliz sözlərlə hədələməyə başladı. Lakin artıq biz onun səsini güclə eşidirdik.

– Əlinizi mənə verin, – deyə tanımadığım qıza müraciət etdim, – daha o sizə yaxınlaşa bilməz!

O heç bir söz demədən, qorxu və həyəcandan hələ də titrəyən əlini mənə verdi. Ah, çağırılmamış cənab! Mənim bu dəqiqədə sənə necə minnətdar olduğumu bilsəydin! Gözaltı qıza baxdım: o, gözəl və – səhv etməmişdim – qarabuğdayı idi, bayaqkı qorxudanmı, yaxud kim bilir, gizli bir kədərdənmi, qara kirpiklərində yaş damlaları parlayırdı. Lakin dodaqlarında artıq təbəssüm oynayırdı. O da gizlicə mənə baxdı, ötəri qızardı və başını aşağı saldı.

– Bax, görürsünüzmü? Siz əvvəlcə məndən nahaq yerə qaçdınız. Əgər yanınızda olsaydım, heç bir hadisə baş verməzdi.

– Axı, mən sizi tanımırdım, elə bilirdim ki, siz də…

– Məgər indi siz məni tanıyırsınız?

– Bir az. Məsələn, deyə bilərəm ki, siz nə üçün belə titrəyirsiniz.

– Ah, doğrudan da siz məni ilk görüşdə tanıdınız! – deyə heyrətlə cavab verdim, onun belə ağıllı olmağı məni sevindirdi. Ağıllı və gözəl olmaq böyük şeydir. – Bəli, siz ilk baxışda mənim necə bir insan olduğumu bildiniz. Yaxşı başa düşmüsünüz, mən qadınlara münasibətimdə çox cürətsizəm, mübahisə eləmirəm, bir dəqiqə bundan əvvəl naməlum cənab sizi qorxudarkən keçirdiyiniz həyəcanı indi mən də eyni ilə duyuram. Məni nə isə bir qorxu alıb. Elə bil yuxu görürəm, yox, heç yuxuda da ağlıma gəlməzdi ki, mən bir vaxtlar qadınla söhbət edəcəyəm.

– Necə? Ola bilməz…

– Bəli, əgər əlim titrəyirsə, bu o deməkdir ki, hələ indiyədək sizin əliniz qədər gözəl, xırda bir əl mənim əlimə dəyməyib. Mən qadınları tamam yadırğamışam, yəni əslinə baxsanız mən heç vaxt onlara yaxın olmamışam; axı, mən təkəm… Mən hətta qadınla danışmaq qaydasını da bilmirəm. Budur, elə indicə sizinlə söhbət edəndə, bəlkə də ləyaqətsiz danışmışam. Əgər danışmışamsa, açıq üzümə deyin, xəbərdarlıq eləyirəm, mən inciyən deyiləm…

– Yox, yox, əksinə. Ancaq madam ki, siz mənim açıq danışmağımı istəyirsiniz, onda qoyun deyim: qadınlara belə cürətsizlik xoş gəlir; əgər daha açığını bilmək istəyirsinizsə, sizin cürətsizliyiniz mənim də xoşuma gəlir, evə çatana qədər mən sizdən ayrılmayacağam.

Mən sevincimdən özümü lap itirdim.

– Siz mənimlə elə danışırsınız ki, çox keçmədən bu cürətsizlikdən heç əsər də qalmayacaq. O zaman mən sizinlə lap açıq olacağam…

– Açıq? Bu nə deməkdir? Bax, deyəsən, burada çaşdınız…

– Bağışlayın, bilmədim, ağzımdan qəfil çıxdı, axı belə bir dəqiqədə kim istəməz ki, hər vasitə ilə özünü sizə…

– Bəyəndirsin, eləmi?

– Bəli, bəli, əlbəttə, allah eşqinə, ürəyinizə başqa fikir gəlməsin, iltifat eləyin, görün mən kiməm! İyirmi altı yaşım var, lakin bu vaxtadək heç bir dostum olmayıb. İndi özünüz fikirləşin, mən hər sözü öz yerində, cəld və yaxşı danışa bilərəmmi? Siz yəqin ki, hər şeyi təfərrüatı ilə bilmək istəyirsiniz. Onda qulaq asın! Ürəyim dilə gəldiyi zaman mən susmağı bacarmıram. Eh, fərqi yoxdur… İnanırsınızmı, heç bir qadınla heç vaxt dost olmamışam! Ancaq bir arzu ilə yaşamışam ki, bəlkə, nəhayət, mənim də bəxtimə biri düşəcək. Ah, bu arzu ilə yaşaya-yaşaya neçə dəfə aşiq olduğumu bilsəydiniz!..

– Aşiq? Kimə?

– Heç kimə, öz-özlüyümdə uydurduğum xəyal pərisinə, həmin o pəriyə ki, gecələr yuxuma girir. Mən öz aləmimdə saysız-hesabsız romanlar yaradıram. Yox, siz hələ məni tanımırsınız? Əlbəttə, bu o demək deyil ki, mən ümumiyyətlə heç qadın görməmişəm, ikisini, üçünü görmüşəm, ancaq o da evdarlarını, belə qadınlar da ki… Nə isə, indi mən sizi güldürəcəyəm, məsələn, belə hadisələr olub: neçə dəfə cürətlənib, küçədən tək keçən kübar bir qadınla, əlbəttə, hörmətli, ədəbli və ehtiraslı bir dillə danışmaq istəmişəm; demək istəmişəm ki, mən tək-tənha məhv oluram, qoy o məni rədd eləməsin, qadınları tanımaq bacarığından məhrum olduğum üçün məni qınamasın; ona hətta öz qadınlıq vəzifəsini öyrətməyə çalışmışam, demişəm ki, qadın gərək mənim kimi bədbəxt bir adamın cəsarətsiz yalvarışlarına biganə qalmasın, nəhayət, mənim bütün tələblərim təkcə bundan ibarətdir ki, qadın məni, heç olmasa, bir qardaş kimi qəbul eləsin, mənimlə mehriban danışsın, halıma yansın, ilk addımda məni rədd etməsin, sözlərimə inansın, danışarkən diqqətlə qulaq assın, əgər kefi istəyirsə, mənə gülsün, ancaq ümidsiz qaytarmasın, ikicə kəlmə, yalnız ikicə kəlmə, təsəlli üçün, söz desin, sonra, əgər istəyirsə, bir daha mənimlə görüşməsin! Siz deyəsən, gülürsünüz. Əslinə baxsan, mən elə sizi güldürmək istəyirdim…

– İnciməyin, mən ona gülürəm ki, siz öz-özünüzə düşmənçilik edirsiniz, əgər siz, lap küçədə də olsa, sevdiyiniz bir qadına eşqinizi elan eləsəniz, elə bilirəm ki, məqsədinizə çatarsınız; belə işlərdə insan nə qədər sadə olsa, bir o qədər yaxşıdır. Elə bir xeyirxah qadın tapılmaz ki, – əgər o ağıllıdırsa və siz ona yaxınlaşdığınız dəqiqədə çox da əsəbi deyilsə – eşitmək istədiyiniz iki kəlməni sizə söyləməyə cəsarət etməsin… Mən isə o dəqiqədə, bəlkə də, sizi dəli zənn edərdim. Axı, mən özüm də belə vəziyyətə düşmüşəm. İnsanları az-çox tanıyıram!..

– Ah, təşəkkür edirəm, – deyə mən ucadan səsləndim, – siz öz sözlərinizlə mənə necə təsir etdiyinizi bilsəydiniz!..

– Yaxşı, yaxşı! Ancaq, deyin görüm, siz mənim belə bir qadın olduğumu… yəni sizin diqqətinizə və dostluğunuza ləyaqətlə cavab verəcək bir qadın olduğumu necə bildiniz? Bir sözlə, demək istəyirəm ki, mənim evdar adlandırdığınız qadınlardan olmadığımı necə təyin etdiniz? Nə üçün mənə yaxınlaşmaq qərarına gəldiniz?

– Necə nə üçün? Axı, siz tək idiniz, o cənab da həddən artıq cəsarət göstərirdi, bir tərəfdən də gecə vaxtı; özünüz deyin, məgər üzərimə düşən vəzifə…

– Yox, yox, ondan qabaq, mən sahildə dayananda… Siz deyəsən, mənə yaxınlaşmaq istəyirdiniz?

– Sahildəmi? Doğrusu, heç bilmirəm necə cavab verim? Qorxuram… Bilirsinizmi, mən bu gün çox xoşbəxt idim. Yol gedə-gedə oxuyurdum; şəhər kənarına çıxmışdım; heç bir zaman özümü belə xoşbəxt hiss etməmişdim. Siz… bəlkə də mənə elə gəldi… hər halda, yadınıza saldığım üçün məni bağışlayın… Mənə elə gəldi ki, siz ağlayırsınız, mən də davam gətirmədim… ürəyim elə sıxıldı ki… Aman, ya rəbbim! Məgər sizinlə danışmaq istədiyim üçün günah iş görmüşəm? Sizin dərdinizə qardaşcasına şərik olmaq qəbahətdirmi? «Sizin dərdinizə» dediyim üçün üzr istəyirəm… Bir sözlə, axı, mənim sizə yaxınlaşmağımda qəlbinizə toxunacaq nə var ki?

– Bəsdir, kifayətdir, daha danışmayın… – deyə qız gözlərini yerə dikdi və əlimi sıxdı. – Günah məndədir ki, bu söhbəti başladım; lakin mən sizin barənizdə yanılmadığıma çox şadam. Budur, artıq evə çatdım; bu döngədə oluruq, iki addımlıqdadır… Əlvida, təşəkkür edirəm…

– Məgər… məgər biz bir daha görüşməyəcəyik… Yoxsa tanışlığımız elə bu görüşlə bitir?

– Görürsünüzmü, – deyə qız güldü, – siz bir az bundan əvvəl yalnız ikicə sözlə kifayətlənirdiniz, indi isə… Lakin, bununla belə, mən sizə heç bir söz deyə bilməyəcəyəm… Kim bilir, bəlkə də görüşəcəyik…

Dərhal cavab verdim:

– Mən sabah bura gələrəm. Ah, məni bağışlayın, mən deyəsən, artıq tələb etməyə başlamışam…

– Bəli, siz çox səbirsizsiniz… Demək olar ki, tələb edirsiniz…

– Qulaq asın, qulaq asın, – deyə mən onun sözünü kəsdim. – Yenə xatirinizə dəyən bir söz desəm, məni bağışlayın… Amma məsələ belədir, mən sabah bura gəlməyə bilmərəm. Mən xəyalpərəstəm. Həqiqi həyatdan o qədər uzağam ki, bu xoşbəxt dəqiqələri ömrümün ən nadir anları hesab eləyirəm, belə dəqiqələri mən xəyalımda belə təkrar yaşamaya bilmərəm. Mən sizin haqqınızda bütün gecəni, bütün həftəni, bütün ili fikirləşəcəyəm, sabah mütləq bura gələcəyəm, özü də məhz bu dayandığımız yerə, elə bu saatda gələcəyəm, burada dayanıb, bu gecəni xatırlayacaq, yenidən xoşbəxt olacağam. Artıq bu yer mənə çox əzizdir. İndi Peterburqda mənim iki-üç belə əziz yerim var. Mən hətta bir dəfə xatirələrə dalıb, sizin kimi ağlamışam… Kim bilir, bəlkə siz də on dəqiqə bundan əvvəl olub-keçənləri yada salaraq ağlayırdınız… Bağışlayın, mən deyəsən, yenə mətləbdən uzaq düşdüm; bəlkə siz bu yerdə daha xoşbəxt dəqiqələr keçirmisiniz…

– Yaxşı, – deyə qız diləndi, – mən də sabah saat onda bura gələrəm. Görürəm ki, sizə gəlməyi qadağan edə bilməyəcəyəm… Ancaq iş belədir: mən mütləq bura gəlməliyəm, elə düşünməyin ki, sizinlə görüş təyin eləyirəm; yox, mən bura özüm üçün gəlməyə məcburam, siz isə… Açığını deyim ki, sizin də gəlməyiniz pis olmaz, əvvələn, ona görə ki, bəlkə yenə bu günkü kimi bir hadisə üz verdi, lakin bu o qədər də mühüm məsələ deyil… Xülasə, mən sizi görmək istəyirəm… Çünki sizə deyəcək iki kəlmə sözüm var. Ancaq xahiş edirəm, mənim haqqımda pis fikrə düşməyəsiniz, mənim belə asanlıqla görüş təyin etməyim sizi şübhəyə salmasın. Mən bu görüşü təyin etməzdim, əgər… Yaxşı, qoy bu mənim sirrim olsun! Amma qabaqcadan şərtim var…

– Şərt? Tez şərtinizi deyin, hər şeyi əvvəlcədən danışın, mən hamısına razıyam, hər şeyə hazıram, – deyə sevinclə səsləndim, – söz verirəm ki, sizə qulaq asım, özümü ləyaqətli aparım… Siz, axı, az da olsa, məni tanıyırsınız…

– Məhz sizi tanıdığım üçün də sabah görüşə gəlməyinizi istəyirəm, – qız gülə-gülə cavab verdi, – mən sizi lap yaxşı tanıyıram. Lakin görüşə gələrkən şərtimi unutmayın; birinci (çox xahiş edirəm dediklərimi yerinə yetirəsiniz, görürsünüz ki, sizinlə necə açıq danışıram) mənə aşiq olmayın… Bu, mümkün olan iş deyil, sizi inandırıram, dost olmağa hazıram, budur, bu da mənim əlim… Amma aşiq olmaq yaramaz, xahiş eləyirəm!..

– And içirəm.. – deyə onun əlindən tutdum.

– Yaxşı, and içməyin, mən sizi tanıyıram, siz barıt kimi alışmağa hazırsınız. Mənim belə danışmağımdan inciməyin, əgər bilsəydiniz… Mənim də söhbət etməyə, məsləhət istəməyə heç kəsim yoxdur. Əlbəttə, dostu küçədə axtarmazlar, lakin siz müstəsnasınız. Mən indi sizi elə tanıyıram ki, elə bil iyirmi ildir dostluq eləyirik. Belə deyilmi? Xəyanət etməzsiniz ki?..

– Özünüz görərsiniz… Ancaq mən heç bilmirəm, sabahkı görüşə qədər səbrim çatacaqmı?

– Bərk-bərk yatın. Gecəniz xeyrə qalsın, yadda saxlayın ki, mən artıq sizə inanmışam. Siz bir az bundan əvvəl gözəl sözlər danışırdınız, deyirdiniz ki, doğrudanmı insan hər bir hissi, hətta qardaşlıq məhəbbəti haqqında da başqasına hesabat verməyə borcludur? Bilirsinizmi, bu sözlər o qədər xoşuma gəldi ki, dərhal məndə sizə inam oyandı…

– Allah eşqinə, açıq danışın, siz məndən nə isə gizlədirsiniz, ancaq nə?

– Sabah söylərəm. Qoy hələlik bu sirr kimi qalsın. Bu sizin üçün daha yaxşıdır; öz xəyalınızda müxtəlif əhvalatlar uydurarsınız. Bəlkə mən sizə sabah hər şeyi danışdım, bəlkə də yox.. Biz gərək hələ lap yaxşı-yaxşı tanış olaq…

– Əlbəttə, mən özüm haqda nə varsa, sabah hamısını sizə danışaram! Lakin bu nədir? Mən heç özümdə deyiləm. Sanki möcüzə görürəm. İlahi, mən haradayam? Doğrudanmı, siz mənimlə tanış olarkən hirslənmədiyinizə, məni qovmadığınıza, – başqası bəlkə də bunu edərdi, – peşman deyilsiniz? İki dəqiqənin içərisində siz məni əbədi xoşbəxt etdiniz. Bəli, xoşbəxt; kim bilir, siz bəlkə məni yenidən həyata qaytarmısınız, şübhələrimi həll etmisiniz… Bəlkə də mənə belə görünür… Nə isə, mən sabah hər şeyi sizə danışaram, siz hər şeyi biləcəksiniz, hər şeyi…

– Yaxşı, özü də birinci siz başlarsınız…

– Razıyam.

– Sağ olun!

– Sağ olun!

Biz ayrıldıq. Mən bütün gecəni şəhəri gəzdim; evə qayıtmaq belə istəmirdim. Mən elə xoşbəxt idim ki… Deməli, sabaha qədər!..




İKİNCİ GECƏ


Gözləməyə səbriniz çatdı, deyilmi? – deyə o, gülə-gülə əllərimi tutub sıxdı.

– Mən iki saatdır ki, buradayam, bütün günü nə əzab çəkdiyimi bilsəydiniz!

– Bilirəm, bilirəm… Ancaq mətləbdən uzaq düşməyək. Bilirsinizmi, mən bura nə üçün gəlmişəm? Hər halda, dünənki kimi boş-boş danışmağa yox. Məsələ belədir: biz gərək indi özümüzü ağıllı aparaq. Mən bu barədə dünən çox düşünmüşəm.

– Neçə yəni özümüzü ağıllı aparaq? Mənim tərəfimdən arxayın olun, mən hər şeyə hazıram, amma onu da deyim ki, ömrümdə bundan da ağıllı hadisəyə rast gəlməmişəm.

– Doğrudanmı? Əvvələn, xahiş eləyirəm ki, əlimi belə bərk sıxmayasınız; ikincisi, sizə bildirmək istəyirəm ki, mən bu gün sizin haqqınızda dəfələrlə fikrimi dəyişmişəm.

– Bəs sonra? Nəhayət, bir nəticəyə gələ bildinizmi?

– Nəticə? Nəticə belə oldu, hər şeyi təzədən başlamaq lazımdır, çünki mən sizi hələ lazımınca tanımıram, özümü dünən bir uşaq kimi, balaca bir qız kimi apardım. Bunların da

Hamısına günahkar mənim xeyirxah qəlbimdir. Yəni özüm haqda danışanda, başqa adamlar kimi, özümü təriflədim. Bu səhvi düzəltmək üçün mən sizin barənizdə hər şeyi bütün incəliyinədək öyrənməyi qət eləmişəm. Bunu özgəsindən öyrənə bilməyəcəyəm, deməli, özünüz mənə bütün həqiqəti danışmağa məcbursunuz. Mən sizin necə bir insan olduğunuzu bilmək istəyirəm. Siz necə adamsınız? Tez olun, başınıza gələn sərgüzəştləri danışın…

– Sərgüzəşt? – deyə mən qorxu ilə soruşdum. – Sərgüzəşt! Axı, sizə kim deyib ki, mənim sərgüzəştlərim var? Mənim heç bir sərgüzəştim yoxdur..

Qız gülərək sözümü kəsdi:

– Bəs siz bu vaxta qədər sərgüzəştsiz necə yaşamısınız?

– Elə-belə, tamamilə sərgüzəştsiz-filansız yaşamışam! Necə deyərlər, öz xəyallarımla yaşamışam, yəni həmişə tək olmuşam, tamam tək, başa düşürsünüzmü? Tək!

– Necə yəni tək? Deməli, heç bir vaxt heç kəslə görüşmürsünüz?

– Yox, görüşməyinə görüşürəm, amma yenə də təkəm.

– Məgər heç kəslə söhbət eləmirsiniz?

– Heç kəslə yaxınlıq eləmirəm!

– Deyin görüm, axı, siz kimsiniz? Dayanın, deyəsən, özüm məsələni başa düşürəm; yəqin ki, sizin də mənim nənəm kimi bir nənəniz var. Mənim nənəm kordur, çoxdandır ki, məni heç bir yana buraxmır; mən demək olar ki, danışmağı belə yadırğamışam. İki il bundan əvvəl bir dəcəllik elədim, nənəm gördü ki, məni saxlaya bilməyəcək, tez yanına çağırdı, paltarımı sancaqla öz paltarına bənd elədi, o vaxtdan bütün günü beləcə otururuq; o, kor da olsa, corab toxuyur, mən isə onun yanında əyləşib, ya bir şey tikirəm, ya da onun üçün ucadan kitab oxuyuram. Bəli, çox qəribə adətdir, iki ildir ki, sancaqlanıb oturmuşam…

– Ya rəbbim! Nə böyük bədbəxtlikdir! Yox, mənim belə nənəm yoxdur.

– Əgər yoxdursa, evdə tək necə əyləşirsiniz?..

– Bura baxın, siz mənim kim olduğumu bilmək istəyirsiniz, eləmi?

– Bəs necə! Əlbəttə!

– Özü də, düzünü bilmək istəyirsiniz?

– Əlbəttə, düzünü bilmək istəyirəm.

– Çox yaxşı, mən tipəm.

– Tip, tip! Necə tip? – deyə qız ucadan elə qəhqəhə çəkdi ki„ sanki bir il idi gülməmişdi. – Amma yaman məzəli adamsınız ha! Bax, burada bir skamya var, gəlin əyləşək! Heç kəs bizi görməz, söhbətimizi eşitməz. Hə, sərgüzəştlərinizə baş-layın! Ola bilməz ki, başınıza bir hadisə gəlməsin, ancaq gizlədirsiniz; əvvəlcə məni başa salın görüm, tip nə deməkdir?

– Tip? Tip orijinal adam deməkdir, belə adamlar çox gülməli olur! – dedim və qız uşaq kimi güldükcə mən də ona qoşuldum. – Tip qəribə xasiyyətli adamdır, xəyalpərəstdir. Bilirsinizmi xəyalpərəst kimə deyirlər?

– Xəyalpərəst? Lap yaxşıca bilirəm. Mən özüm də xəyalpərəstəm. Nənəmin yanında əyləşəndə nələr, nələr haqqında düşünürəm?! Məsələn, birdən elə olur ki, xəyalımda Çin şahzadəsinə ərə gedirəm… Xəyala dalmaq çox yaxşı şeydir. – O, bir qədər susub, sonra ciddiyyətlə əlavə etdi: – Yox, bəlkə də yaxşı deyil, allah bilir! Bəzən adam elə halda olur ki, xəyal da yada düşmür.

– Çox gözəl. Madam ki, xəyalınızda da olsa, bir dəfə Çin şahzadəsinə ərə getmisiniz, deməli, mənim sözlərimi tamamilə başa düşəcəksiniz. Hə, qulaq asın… Lakin axı, mən heç sizin adınızı da bilmirəm.

– Axırı ki, soruşdunuz! Çox tez yadınıza düşüb.

– Vallah, adınızı öyrənmək ağlıma belə gəlməyib, mənim üçün elə-belə də xoş idi…

– Adım Nastenkadır.

– Nastenka? Elə bu?

– Elə bu! Yoxsa bu ad sizə az görünür? Belə də acgözlük olar?

– Əksinə, bu da mənə çoxdur, lap çoxdur; Nastenka, ilk görüşümüzdən mənim üçün Nastenka olmağınız göstərir ki, siz çox mərhəmətli qızsınız.

– Bax belə! İndi başlayın.

– Bəli, Nastenka, diqqətlə qulaq asın, sizə gülməli bir əhvalat danışacağam.

Mən onun yanında əyləşdim, ciddi və lovğa bir görkəm aldım, kitab oxuyurmuşam kimi sözə başladım:

– Nastenka, əgər bilmirsinizsə, məlumunuz olsun ki, Peterburqda çox qəribə yerlər var. Bütün Peterburq əhalisi üçün eyni bir şəfəqlə parlayan günəş sanki bu yerlərə işıq salmır. Elə bil bu yerlərin öz günəşi var; bu tamamilə başqa günəşdir, elə bil o, ayrıca olaraq, bu yerlər üçün sifariş edilmişdir, özünün də tamamilə xüsusi işığı var. Əziz Nastenka, bu yerlərdə həyat da tamam özgə şəkildədir, o, ətrafımızda qaynayıb-daşan həyata qətiyyən oxşamır, bu elə bir həyatdır ki, onu bizim indiki zəmanəmizdə – ciddi, çox ciddi zəmanəmizdə təsəvvürə gətirmək faydasızdır, belə həyat yalnız uzaq, xəyali bir səltənətdə ola bilər. Bax, həmin bu həyat tamamilə xəyali, çox yüksək və bunlarla birlikdə (əfsus ki, Nastenka!) tutqun, maraqsız, çox adi və bəlkə də həddən artıq qaba bir varlığın ifadəsidir.

– Fu! Müqəddiməyə bir bax, sən allah! Əcaib sözlər eşidirəm.

– Dinləyin, Nastenka (mənə elə gəlir ki, sizi ömrüm boyu Nastenka çağırsam yorulmaram), dinləyin və bilin ki, həmin bu yerlərdə qəribə adamlar – xəyalpərəstlər yaşayır. Xəyalpərəst, əgər bu sözün dəqiq izahını istəyirsinizsə, insan deyil, namüəyyən məxluqdur. O, həyatının çox hissəsini xəlvət, əlçatmaz bir guşədə keçirir, gündüz-günorta vaxtı elə bil işıqdan da gizlənir; bəzən öz qınına çəkilən ilbizi xatırladır, hər halda – evini arxasında daşıyan çanaqlı bağa adlı maraqlı heyvana daha çox oxşayır. Siz necə bilirsiniz? Nə üçün o, divarları mütləq usandırıcı yaşıl rəngə boyanmış, hisdən qaralmış, içərisi həmişə papiros tüstüsü ilə dolu qaranlıq otağını bu qədər sevir? Nə üçün bu gülməli cənab, tək-tək dostlarından biri onun yanına gələndə (axırda elə olur ki, bu dostlardan da bir əsər qalmır), bəli, nə üçün o, yəni bu gülməli cənab öz dostunu pərt halda qarşılayır, sifəti dərhal dəyişir və özünü itirir, sanki yaşadığı dörd divar içərisində nə isə, bir cinayət işlədib, elə bil saxta pul kəsib və yaxud bir-iki mənasız şeir quraşdırıb, gizli imzaynan qəzetə göndərib. Məktubda da yazıb ki, guya bu əsərlərin əsl müəllifi öldüyü üçün o, sədaqətli bir dost kimi mərhumun əsərlərini (bu əsərlər çox zəif olsa da) dərc etdirməyi özünə müqəddəs borc bilir. Nastenka, bir deyin görüm, bu iki müsahibin arasında gedən söhbət nə üçün baş tutmur? Başqa yerlərdə gülməyi, hazırcavab olmağı, qadınların gözəlliyindən və qeyri şeylərdən şirin-şirin danışmağı xoşlayan qonaq, xəyalpərəst dostunun otağına gələn kimi nə üçün susur, gülmür, hazırcavablıq eləmir, karıxmış bir halda hərəkətsiz əyləşir? Xəyalpərəstlə çox ehtimal ki, yaxınlarda tanış olmuş və onun yanına birinci dəfə gələn, daha doğrusu, birinci və axırıncı dəfə gələn qonaq, nəhayət, hazırcavablığına və şən xasiyyətinə baxmayaraq (əgər bu xasiyyətlər həqiqətən onda varsa), ev sahibinin dəyişmiş sifətini gördükdə nə üçün pərt olur? Ev sahibi isə, tamamilə özünü itirərək, səmərəsiz bir cidd-cəhdlə söhbəti qızışdırmağa, ali cəmiyyətlə yaxşı tanış olduğunu göstərməyə, gözəl qadınlar haqqında fikir söyləməyə və heç olmasa belə bir itaətkarlıqla özünü, səhvən onun yanına qonaq gəlmiş yoxsul dostuna bəyəndirməyə çalışır. Ən nəhayət, nə üçün qonaq birdən şlyapasını götürüb, vacib bir işi olduğunu bəhanə edərək, ayağa qalxır və onu yaxşı qarşılamadığına görə indi peşmançılıq çəkdiyini isbata çalışan, səhvini düzəltməyə nahaq yerə cəhd edən, üst-üstdən onun əlini sıxan ev sahibilə tələsik vidalaşıb gedir? Nə üçün qonaq küçəyə çıxıb qəhqəhə ilə gülür və oradaca özünə söz verir ki, bir daha bu axmağın yanına gəlməsin (hərçənd bu axmaq əsasən çox yaxşı oğlandır), eyni zamanda, təsəvvüründə, bir az bundan əvvəlki müsahibini, uşaqların döydüyü, qorxutduğu, qəflətən ələ keçirib, başına min oyun açdığı və amansızcasına incitdiyi pişik balası ilə müqayisə eləyir; zavallı körpə pişik, nəhayət, uşaqların əlindən canını qurtarıb, kürsünün altında, qaranlıqda gizlənir və orada bir saat tüklərini qabardıb fınxırır, özünü yalayır, əzilmiş sir-sifətini pəncələrilə tez-tez yuyur, bu əhvalatdan sonra uzun müddət təbiətə və həyata düşmən gözü ilə baxır, hətta rəhmdil qulluqçu qadının, ağaların naharından qısdırıb gətirdiyi bir nəlbəki xörəyə də qorxudan yaxın düşmək istəmir.

Mən danışdıqca təəccübdən gözləri alacalanan və ağzı açıq qalan Nastenka birdən sözümü kəsdi:

– Bura baxın, danışdığınız hadisələrin necə baş verdiyini bilmirəm və bilmirəm ki, siz bu gülünc sualları mənə nə üçün verirsiniz; lakin qəti əminəm ki, bütün bu sərgüzəştlər əvvəldən axıradək məhz sizin başınıza gələn hadisələrdir.

Mən çox ciddi bir tərzlə cavab verdim:

– Şübhəsiz.

– Əgər belədirsə, onda gerisini söyləyin, – deyə Nastenka məni tələsdirdi, – çünki mən bunların nə ilə qurtaracağını mütləq bilmək istəyirəm.

– Demək siz, əziz Nastenka, bizim qəhrəmanın öz qaranlıq yuvasında nə ilə məşğul olduğunu, daha doğrusu, mənim, – madam ki, haqqında danışdığım qəhrəman mən özüməm, – təzə dostumun gözlənilməz gəlişindən nə üçün belə həyəcana düşdüyümü və özümü itirdiyimi bilmək istəyirsinz? Qapı birdən açılarkən nə üçün diksinib qızardığımı, qonağı layiqincə qarşılamadığıma görə xəcalətimdən gizlənməyə yer axtardığımı bilmək istəyirsiniz, eləmi?

– Hə, hə. əlbəttə! – deyə Nastenka cavab verdi. – Hər şeyi, hər şeyi bilmək istəyirəm. Ancaq bir xahişim var: siz çox gözəl danışırsınız, olmazmı ki, belə gözəl danışmayasınız? Elə bil lap kitab oxuyursunuz.

Mən özümü gülməkdən güclə saxlayıb, təşəxxüs və ciddiyyətlə dedim:

– Nastenka! Əziz Nastenka, gözəl danışdığımı özüm yaxşı bilirəm, lakin üzr istəyirəm, başqa cür danışmağı bacarmıram. İndi, əziz Nastenka, mən qırx il küp içində, yeddi möhür altında qapalı qalmış, nəhayət bu yeddi möhür qoparılıb atılandan sonra əsirlikdən azad olmuş Süleyman şahın ruhuna bənzəyirəm. Əziz Nastenka, biz uzun ayrılıqdan sonra yenə görüşdük, mən sizi çoxdan tanıyırdım, Nastenka, mən həmişə, hər yerdə kimi isə axtarmışam, indi başa düşdüm ki, axtardığım adam məhz elə siz imişsiniz. Bizim görüşümüz buna ən yaxşı sübutdur, bu görüş məni o qədər sevindirib ki, Nastenka, elə bil çoxdan bəri qəlbimdə yığılıb qalmış sözlər indi coşğun bir fəvvarəyə çevriləcək. Mən danışmalıyam, danışmasam nəfəsim tutular. Xahiş eləyirəm, Nastenka, sözümü kəsməyəsiniz, sakit əyləşib dinləyəsiniz, yoxsa, yoxsa susub, bir daha danışmaram!

– Yox, yox! Tez olun başlayın. Siz danışarkən qətiyyən dinməyəcəyəm.

– Davam edirəm: əziz dostum Nastenka, ömrümün hər keçən günündə bircə saat var ki, mən onu həddən artıq sevirəm. Bu, demək olar ki, bütün işlərin, vəzifələrin və borcların yerinə yetirilib qurtardığı, hər kəsin öz evinə, nahara, istirahətə tələsdiyi, hələ küçə ilə gedərkən axşam və gecə boş qalan vaxtını şən keçirmək üçün müxtəlif əyləncələr düşündüyü bir saatdır. Həmin bu saatda bizim qəhrəman da, – Nastenka, müsaidənizlə üçüncü şəxsin dilindən danışım, ona görə ki, bütün bunları öz adımdan danışmaq mənim üçün olduqca ağırdır, utanıram, – bəli, həmin bu saatda bizim qəhrəman da işini qurtarıb başqalarına qoşulur. Onun ağarmış və bir qədər də yorğun sifətində qəribə bir şadlıq ifadəsi var. O, soyuq Peterburq köylərində axşam günəşi şəfəqlərinin tədricən necə sönüb getdiyinə həyəcanla baxır, yox, mən yalan danışıram, o baxmır, çox yorğun olan, eyni zamanda daha maraqlı bir məşğuliyyət tapan və buna görə də ətrafa ancaq hərdənbir, qeyri-ixtiyari, gözucu nəzər salan adamlar kimi o da günəşin qürubunu şüursuz bir halda seyr edir. O, cansıxıcı işlərdən sabaha qədər xilas olduğuna sevinir; dərsini qurtarıb yenə də öz oyunları ilə məşğul olmaq və dəcəllik eləmək üçün küçəyə qaçan məktəbli kimi o da sevinir. Nastenka, siz ona diqqətlə baxsanız, dərhal görəcəksiniz ki, sevinc hissi doğrudan da onun zəif sinirlərinə, xəstə və əsəbi xəyalına yaxşı təsir bağışlayıb. Budur, o nə haqdasa dərin fikrə gedir… Bəlkə elə zənn edirsiniz ki, o, nahar barədə düşünür? Bəlkə də bu axşam nə ilə məşğul olacağını indidən qərarlaşdırmaq istəyir? O belə diqqətlə hara baxır? Bəlkə onun nəzərini cəlb edən bu gözəl geyimli cənabdır? Bəlkə o, bu cənabın, küçədən sürətlə keçən, köhlən atlar qoşulmuş yaraşıqlı karetadakı xanıma incə bir hərəkətlə necə salam verdiyinə tamaşa eləyir?! Yox, Nastenka, belə xırda şeylər indi onu cəlb edə bilməz! İndi o, bütün varlığı ilə, yalnız ona məxsus olan ayrıca bir həyat aləmindədir; bu həyat onun öz xüsusi sərvətidir: o, bu həyatın qoynuna atılan kimi birdən-birə dəyişib, zəngin bir adam olur, qürub edən günəşin öz vida şəfəqlərilə onun gözləri qarşısında belə şən bir parıltı saçması və isinmiş qəlbində min bir təəssürat oyatması əbəs deyildir. İndi o, həmişə keçib getdiyi və buradakı hər xırda şeyin onu təəccübə saldığı tanış küçə ilə qətiyyən maraqlanmır. Artıq «Xəyal ilahəsi» (əziz Nastenka, əgər Jukovskini oxumuşsunuzsa) öz qəşəng, incə əllərilə qızıl ərişlərini toxuyub qurtarmış, indi də bizim qəhrəmanın gözləri önündə qeyri-adi və gözəl bir həyatın zərif naxışlarını hörməyə başlamışdır; kim bilir, bəlkə də o, burada qranit kimi möhkəm, parlaq büllur səkilərlə öz evinə gedir. Siz əgər indi birdən onu saxlayıb, harada olduğunu, hansı küçələrdən keçdiyini soruşsanız, o yəqin ki, heç bir şeyi – hara ilə getdiyini, harada durduğunu yadına sala bilməyəcək, pərtləşib qızaracaq və ağır vəziyyətdən çıxmaq üçün mütləq bir yalan danışacaq. Bax, buna görədir ki, qoca və mötəbər bir qadın, azdığı yolu bizim qəhrəmandan xəbər almaq üçün səkinin ortasında nəzakətlə onu saxlayanda o, bərk diksindi, az qaldı ki, çığırsın, qorxu ilə ətrafına baxdı. Sonra qəhrəmanımız acığından qaşlarını çatıb, yenə yola düzəldi. O, yan-yörəsindən ötənlərin onun arxasınca baxaraq, necə gülümsədiklərini çətin görürdü; balaca bir qız, öz-özünə danışa-danışa, gülə-gülə əllərini yelləyərək, yanından keçən bu qəribə adamdan əvvəlcə qorxub kənara qaçdı, sonra gözlərini iri-iri açıb qəhqəhə ilə gülməyə başladı. Xəyalpərəst bunu da görmədi. Onu bürüyən xəyal sürətlə uçaraq, qoca qadını, yoldan ötən və bizim qəhrəmana maraqla baxan adamları, qəhqəhə çəkən qızcığazı, öz yük gəmilərilə Fontanka çayını dolduran və bu gəmilərdə yatıb səhəri gözləyən (fərz edək ki, qəhrəmanımız Sahil küçəsindən keçdiyi zaman axşam idi) kəndliləri oynaq qanadlarına qaldırıb, uzaqlara apardı, hörümçək milçəyi tora salan kimi, bu nadinc xəyal da hər şeyi toxumaqda olduğu parçanın üzərinə tikdi, əcaib xəyalpərəst də, qəlbində yeni hisslər, öz fərəhli yuvasına daxil oldu, nahar etmək üçün masa arxasında əyləşdi, naharını yeyib qurtardı, nəhayət, həmişə düşüncəli və kədərli olan qulluqçu Matryona süfrəni yığışdırıb, qəlyanını gətirən vaxt xəyalatdan ayıldı və indicə nahar elədiyini fikirləşərkən onu heyrət aldı, naharı necə yediyini, xörəyin dadını heç cür xatırlaya bilmədi. Otaq getdikcə qaranlıqlaşırdı, indi onun qəlbində kədərlə dolu bir boşluq vardı; gözəl xəyallardan qurduğu əzəmətli saray onun ətrafında, heç bir iz buraxmadan, səssiz-səmirsiz uçulub dağılır, yuxu kimi sürətlə əriyib gedirdi; o isə bir az bundan əvvəl nələr düşündüyünü, nə xəyallar etdiyini yadına sala bilmirdi. Lakin bizim qəhrəmanın ürəyini yüngülcə sızıldatmağa və həyəcanlandırmağa başlayan nə isə dumanlı bir duyğu, nə isə yeni bir arzu yenə də şirnikləndirici bir qıcıqlanma ilə onun xəyalını yerindən oynadır, yenə də onun ətrafını sehrli kölgələr bürüyür. Kiçik otaqda sükut hökm sürür; tənhalıq və tənbəllik bizim qəhrəmanın xəyalını oxşayır, bu xəyal yavaşca alovlanır, mətbəxdə arxayınca qəhvə hazırlayan qoca Matryonanın qəhvədanındakı su kimi ahəstə qaynamağa başlayır. Budur, qəhvə yavaş-yavaş qabarcıqlanır; budur, mənim xəyalpərəstimin, heç bir məqsəd güdmədən, və fərqinə varmadan, kitab dolabından götürdüyü kitab sürüşüb əlindən düşür; bu kitabı o, yalnız üçüncü səhifəsinədək oxuya bilmişdir. Onun xəyalı yenidən pərvazlanmış, yenidən coşmuşdur; budur, birdən onun gözləri qarşısında yeni bir aləm yaranır, gözlərini yeni, cazibəli bir həyat qamaşdırır. Yeni röya, yeni səadət! Şərbət kimi şirin, xoş zəhəri! Ah, bizim yaşadığımız bu həyatda indi onu maraqlandıracaq nə var? Onun aldadılmış, satın alınmış nəzərlərində indi biz ikimiz də, Nastenka, tənbəl, çox ağır və cansız bir ömür sürürük; taleyimizdən elə narazı, həyatımızdan elə bezarıq ki!.. Axı, bu doğrudan da belədir, Nastenka, bunu lap ilk baxışda görmək mümkündür, bizim həyatımızda hər şey soyuq, tutqun və elə bil acıqlıdır… «Zavallılar!» – deyə mənim xəyalpərəstim fikirləşir. Onun belə fikirləşməsi heç də təəccüblü deyildir! Siz, cazibədar, şıltaq, səliqəsiz və oynaq hərəkətlərlə bir yerə toplaşan, onun gözləri önündə cürbəcür sehrli və canlı şəkillərə düşən füsunkar kölgələrə baxın; əlbəttə, bunların arasında lap ilk sırada duran birinci şəxs o özüdür – bizim xəyalpərəstimizdir; o burada öz ayrıca yolu ilə gedir, öz xüsusi həyatı ilə yaşayır. Diqqətlə baxın, görün burada nə qədər müxtəlif sərgüzəşt, ardı-arası kəsilməyən, təntənəli xəyal var. Bəlkə indi siz, onun nə haqqında düşündüyünü bilmək istəyirsiniz? Bunu bilməyə nə var ki! O indi hər şey haqqında düşünür… Məsələn, əvvəlcə cəmiyyət tərəfindən rədd edilən, sonralar isə böyük şöhrət qazanan bir şair onun xəyalında canlanır, bunun arxasınca o, Qofmanla dostluq etməyi fikirləşir, daha sonra onun xəyalından müxtəlif səhnələr və insanlar gəlib keçir: Varfolomey gecəsi, Diana Venon, Qazan şəhərinin alınmasında İvan Vasilyeviçin göstərdiyi qəhrəmanlıq, Klara Movbray, Yevfiya Dens, proletar kilsəsi, onların da qarşısında Qus, «Robert»də ölülərin qiyamı (musiqi ilə oxunan bu sözləri xatırlayırsınızmı: «Məzar qoxusu gəlir!»), Minna və Brenda, Beryozina yaxınlığında vuruşma, qrafinya V–Y–D-yın yanında poemanın oxunuşu, Danton, Kleopatra, ei Sout amanti[2 - Və onun aşnaları (italyana)], Kolomna şəhərində evcik, balaca sığınacaq, qış gecəsi bizim xəyalpərəst bir bucaqda oturub, hərarətlə nə isə danışır və indi siz, mənim gözəl mələkciyim Nastenka, mənə diqqətlə qulaq asdığınız kimi, qəhrəmanın yanındakı sevimli xilqət də heyrət və həyəcanla onu dinləyir… Yox, Nastenka, sizinlə birlikdə sevdiyimiz bu həyatda ona, bəli, ona – o xəyalpərəstə həssas və tənbəl insana xoş gələcək heç bir şey yoxdur! O düşünür ki, bu, yoxsul və acınacaqlı bir həyatdır və belə düşünərkən onun heç ağlına gəlmir ki, bir gün bu acınacaqlı həyat onu da dərdə sala bilər, o zaman bizim qəhrəman bu həyatın bircə gününü şirin xəyallar aləmində keçirdiyi uzun illərə dəyişməz, hətta ona üz verən dərdi, peşmançılıq hissini və ağır kədəri öz qəlbindən yox etmək üçün sevinc və xoşbəxtlik axtarmaq belə yadına düşməz. Lakin bu təhlükəli gün hələ uzaqdadır, indi onun heç bir arzusu yoxdur; çünki o, bütün arzulardan yüksəkdədir, çünki indi hər şey onun ixtiyarındadır. O elə doyub ki, könlü artıq heç bir şey istəmir, çünki indi öz həyatının yaradıcısı yalnız o özüdür, hər saatda bu həyatı istədiyi rənglərlə boyaya bilir. Doğrudan da, bu əfsanəvi-xəyali aləm necə də asan, necə də təbii yaranır! Elə bil ki, bütün bunlar heç də xəyal deyil! Bəzən adam bütün bu həyatın həyəcanlı hisslərdən, yalançı təsəvvürlərdən doğan xəyali bir aləm olduğunu unudub, onu bir həqiqət, canlı bir varlıq kimi qəbul edir! Bəs nə üçün, Nastenka, nə üçün belə dəqiqələrdə insanın ruhu sıxılır? Nə üçün, hansı bir sehrin, hansı bir cadunun təsiriləsə nəbzin döyüntüsü şiddətlənir, xəyalpərəstin gözlərində yaş damlaları parlayır, ağarmış və göz yaşları ilə islanmış yanaqları od tutub yanır və necə olur ki, onun bütün varlığı coşğun bir fərəhlə həyəcanlanır? Tükənməz sevinc və xoşbəxtliklə dolu gecələr nə üçün belə tez, bir an içərisində keçib-gedir, yalnız dan yeri sökülərkən, günəş şəfəqləri çəhrayı bir atəşlə pəncərələrdə əks edəndə və otağı bürüyən qaranlıq, ümumiyyətlə Peterburqda olduğu kimi, şübhəli və xəyali bir işıqla aydınlaşanda bizim xəyalpərəst yorğun və əzgin bir halda yatağa yıxılır, xəstə ruhunun ona bəxş etdiyi bir sevinc və eyni zamanda qəlbinə əzab verən şirin bir ağrı ilə yuxuya gedir, nə üçün?.. Bəli, Nastenka, yad bir insan kənardan ona baxarkən aldanır və qeyri-iradi həqiqi və dərin bir ehtirasın onun qəlbində oyandığına, mənasız xəyallarında isə canlı bir varlığın çırpındığına inanır! Lakin bütün bunların hamısı həqiqətdə yalandır, həm də necə yalan! Məsələn, öz tükənməz sevinci və ağrıları ilə indicə onun ürəyinə hakim kəsilən sevgi haqqında nə deyə bilərsiniz? Bunun necə bir sevgi olduğunu bilmək üçün bizim xəyalpərəstin üzünə diqqətlə baxmağınız kifayətdir! Siz ona baxarkən, əziz Nastenka, inanırsınızmı ki, o, belə coşğun və hərarətli bir eşqlə sevdiyi qadının kim olduğunu bu vaxtadək bilmir? Doğrudanmı o öz sevgilisini ancaq gözəl xəyallar aləmində görmüş və yalançı ehtirasa qapılmışdır. Doğrudanmı onlar əl-ələ verib, ömrün ağır illərini birlikdə keçirməmiş, bütün dünyadan üz çevirərək, iki könül dünyasında, tənha, yalnız ikilikdə xoşbəxt həyat sürməmişlər? Doğrudanmı o qadın gecəyarı, bayırda get-gedə şiddətlənən tufana, sınıq pəncərədən içəri dolub, onun qara kirpiklərindəki yaş damlalarını özü ilə aparan küləyə etina etmədən, hicran dəqiqələrinin yaxınlaşdığı bir vaxtda sevgilisinin sinəsinə sıxılıb, hönkür-hönkür ağlamamışdır? Doğrudanmı bütün bunların hamısı ancaq bir xəyaldır? Onların tez-tez ikilikdə gəzdikləri, düşündükləri, darıxdıqları, uzun zaman, bəli, «uzun zaman və çox incə bir məhəbbətlə» bir-birini sevməyə and içdikləri bu kiçik bağça, – indi ot basmış, cığırları itib getmiş, xarabaya dönmüş bu kədərli bağça da yoxsa xəyaldır? Bəs bu köhnə, ata-babadan qalmış ev? Onun sevgilisi bu evdə öz qoca, qaşqabaqlı, həmişə qaradinməz və acıqlı ərilə xeyli müddət tək yaşamışdı. Onlar məyus və ümidsiz bir halda öz məhəbbətlərini bir-birindən gizlədərək, qocadan uşaq kimi qorxurdular. Onların necə əzab çəkdiyini, necə qorxduğunu, öz sevgisində necə günahsız və təmiz, insanların isə (bu aydın bir məsələdir, Nastenka) neçə qəddar olduğunu bilirsinizmi? Ya rəbbim! Doğrudanmı bir neçə vaxt sonra bizim xəyalpərəst sevgilisini vətəndən uzaqda, yad bir ölkədə, gözəl mənzərəli bir şəhərdə, şən musiqi ilə aşıb-daşan çilçıraqlı bir sarayda (bəli, sarayda), sarmaşıqlara və çiçəklərə bürünən eyvanda görmüşdü? Doğrudanmı bu zaman sevgilisi onu tanıyıb, üzörtüyünü tələsik çıxarmış və: «Mən indi azadam», – deyə pıçıldadıqdan sonra bütün vücudu ilə titrəyərək, ağlayaraq, onun qucağına atılmışdı və onlar coşğun bir sevinclə bir-birinə sıxılıb, hər şeyi – kədəri, ayrılıq dərdini, əziyyəti, köhnə ata-baba evini, qaşqabaqlı qoca qrafı, qəmgin bağçanı, son dəfə qucaqlaşıb üzərində əyləşdikləri skamyanı və ehtiraslı bir öpüşdən sonra qadının, onu hərarətlə qucaqlayan qüvvətli qollar arasından necə sıçrayıb qaçmasını bir anda unutmuşdular… Ah, əziz Nastenka, belə təsəvvür edin ki, məktəbli bir uşaq qonşu bağdan oğurladığı almanı tez cibində gizlədib, evlərinə qaçmışdır, bu zaman hündürboy, sağlam, şən və zarafatcıl bir oğlan – bu çağırılmış qonaq birdən qapını açıb, heç bir şey olmamış kimi çığırır: «hə, dostum, mən də elə bu saat Pavlovskdan gəlirəm!» həmin anda uşağın nə hala düşdüyünü fikirləşirsinizmi? O, yerindən sıçrayır, özünü itirir və oğurladığı alma kimi qızarır… sən bir taleyin amansızlığına bax! Qoca qrafın və hər iki aşiq üçün sərbəst, xoşbəxt bir həyatın başlandığı bir vaxtda Pavlovskdan gələn adamlar bu xoşbəxtliyi pozacaq, yenidən onlara əzab verəcəklər!

Mən bu yerdə birdən susdum. Əsəbi bir qızğınlıqla başladığım söhbəti yarımçıq kəsdim. Yadımdadır, mən şiddətli bir qəhqəhə ilə gülmək istəyirdim, hiss edirdim ki, ürəyimdə mənə düşmən olan bir iblis duyğusu oyanmağa başlayır, boğazım qəhərlənir, çənəm əsir, gözlərimi dolduran yaş getdikcə artır… Mən, ağıllı gözlərini üzümə dikərək, söhbətimi diqqətlə dinləyən Nastenkanın indicə uşaq kimi şən bir qəhqəhə ilə güləcəyini gözləyir və öz söhbətimdə həddən ziyadə uzağa getdiyim, çoxdan qəlbimdə qaynayıb-daşan duyğuları «kitabdan oxuyurmuş kimi» bütün təfərrüatı ilə Nastenkaya danışdığım üçün peşmançılıq əzabı çəkirdim; çünki mən özüm öz taleyimi artıq mühakimə etmiş və hökmümü çoxdan vermişdim; budur, indi özümü saxlaya bilməyib, bu hökmü Nastenkaya oxudum və oxuyarkən onun məni başa düşəcəyini ağlıma belə gətirmədim, lakin söhbətimi kəsən kimi Nastenkanın susduğunu görüb heyrətləndim. O, kiçik bir fasilədən sonra yavaşca əlimi sıxdı və nə isə, cəsarətsiz bir mərhəmətlə soruşdu:

– Siz doğrudanmı bütün həyatınızı beləcə keçirmisiniz?

– Bütün həyatımı, Nastenka, – deyə cavab verdim, – bütün həyatımı. Kim bilir, bəlkə ömrümün axırına kimi belə yaşayacağam?

O, həyəcanla sözümü kəsdi:

– Yox, bu ola bilməz, belə şey olmayacaq; onda demək, mən də bütün ömrümü nənəmin yanında tənha keçirəcəyəm? Axı, belə yaşamaq heç yaxşı deyil, siz ki, bunu məndən gözəl bilirsiniz!

– Bilirəm, Nastenka, bilirəm! – deyə mən, qeyri-iradi, ucadan səsləndim. – Mən indi həmişəkindən çox bilirəm, indi bilirəm ki, ömrümün ən yaxşı illərini həqiqətən itirmişəm! İndi mən bunu bilirəm, düşünürəm və düşündükcə ürəyim daha bərk ağrıyır; çünki siz, bütün bunları mənə söyləmək və sübuta yetirməkdən ötrü allah tərəfindən yanıma göndərilən xeyirxah bir mələksiniz! İndi, sizin yanınızda əyləşdiyim və sizinlə söhbət elədiyim bu sevincli dəqiqələrdə gələcəyi xatırlamaq mənə çox dəhşətli görünür, ona görə ki, gələcək yenə də tənhalıqdan, kəsalətli, lüzumsuz həyatdan ibarətdir; bir də, siz mənimlə yanaşı oturduğunuz və məni xoşbəxt etdiyiniz belə bir zamanda başqa bir şey haqqında düşünməyin mənası varmı? Mənim sizə nə qədər minnətdar olduğumu bilsəydiniz; minnətdaram ona görə ki, əziz Nastenka, məni rədd etmədiniz, həyatımda heç olmasa iki gecə insan kimi yaşadım…

– Ah, yox, yox! – Nastenka çığırdı və gözləri yaşla doldu. – Yox, bir daha belə olmayacaq; biz ayrılmayacağıq! İnsan ömrü üçün, axı, iki gecə nədir ki?

– Nastenka! Nastenka! Siz məni öz taleyimlə yenidən barışdırdınız! Bilirsinizmi, mən, əvvəllər olduğu kimi, öz haqqımda bir daha pis fikirlərə düşməyəcəyəm. Həyatımda etdiyim cinayət və günahlar üçün bir daha vicdan əzabı çəkməyəcəyəm. Ona görə ki, bu cür yaşamağın özü cinayət və günahdır. Bir də, Nastenka, elə düşünməyin ki, guya mən həyatımı sizə danışanda bir çox əhvalatı həddən artıq şişirdirəm, allah eşqinə belə düşünməyin. Nastenka, bəzən mən elə darıxır, elə darıxıram ki… belə dəqiqələrdə mənə elə gəlir ki, heç bir vaxt özümə həqiqi həyat qura bilməyəcəyəm, buna mənim qabiliyyətim yoxdur, mənə elə gəlir ki, Yer üzündə həqiqət adına nə varsa, hər şeyin ölçüsünü itirmişəm, həqiqi varlığı duymaq, dərk eləmək iqtidarından məhrum olmuşam; nəhayət, mən öz-özümə nifrət eləyirəm; çünki yuxusuz keçirdiyim şirin, xəyali gecələrdən sonra mən artıq ayılmağa başlayıram, bunun necə bir dəhşət olduğunu düşünürsünüzmü? Ayılıb görürsən ki, dörd tərəfini bürüyən insan kütləsi həyat burulğanı içərisində mütəmadiyən fırlanır, uğuldayır, hara isə baş alıb gedir; insanların necə gözüaçıq, işgüzar yaşadıqlarını görürsən və eşidirsən, onlar sifarişlə yaşamırlar, onların həyatı bir yuxu, bir kölgə kimi keçib getməyəcək, bu həyat həmişə gəncdir, tez-tez dəyişir, yeniləşir, hər ötən saat özündən sonrakı saata oxşamır… Puç bir xəyalın məhsulu olan həyat isə son dərəcə qaba və yekrəngdir; o, dumanlı kölgələrin, qarışıq fikirlərin əksidir; günəşin üzünü qəflətən örtən qara bulud qədər cansıxıcıdır, bu buluda baxarkən, öz sevimli günəşini görməyən əsl Peterburq sakininin ürəyi kədərdən sıxılır, – belə kədərli insandan nə xəyal gözləmək olar?! Sən onun, bu tükənməz xəyalın ağır bir gərginlik içərisində, nəhayət, yorulduğunu, tükəndiyini hiss edirsən, çünki sən artıq əvvəlki adam deyilsən, yetişib möhkəmlənmisən, köhnə fikir və arzularından uzaqlaşmısan; onlar toz kimi havaya sovrulmuş, parçalanıb dağılmışdır; əgər başqa bir həyat yoxdursa, sən onu bu parçalardan, bu qırıntılardan qurmağa məcbursan. Lakin, bununla bərabər, insanın qəlbi nə isə daha yeni bir həsrətlə döyünür və xəyalpərəst öz köhnə arzularını soyumuş kül kimi əbəs yerə eşələyir, heç olmasa kiçik bir qığılcım tapıb, nəfəsilə onu yenidən alovlandırmaq, beləliklə, soyumuş qəlbini yenidən isindirmək və keçmişdə ona əziz olan, onun ruhunu oxşayan, qanını coşduran, gözlərinə sevinc yaşları gətirən, yalanla da olsa, ürəyinə təskinlik verən hər şeyi yenidən xəyalında canlandırmaq üçün əbəs yerə bu külün içərisində qurdalanır. Nastenka, nəhayət, mənim öz fikirlərimdə hansı nəticəyə gəlib çıxdığımı bilirsinizmi? Bilirsinizmi ki, mən indi öz xəyallarımın, arzularımın ildönümünü qeyd eləmək məcburiyyəti qarşısındayam, əslində həyatda olmayan bütün bu xəyal və arzular əvvəllər də mənim üçün çox qiymətli idi, – mən bu ildönümünü qeyd edərkən bir daha o mənasız və puç arzular aləminə qayıtmalı olacağam, hər bir köhnəlmiş arzu yenidən oyana bilər, lakin bu, mənim çürük və səfeh arzularıma aid deyildir, axı, onları yenidən canlandırmaq üçün əlimdə heç bir vasitə yoxdur. Mən, bir zamanlar özümü xoşbəxt hiss elədiyim yerləri indi də xatırlamağı və ara-sıra seyrə çıxmağı çox sevir, – indiki həyatımı bir daha geri dönməyəcək keçmiş həyatıma uyğun bir şəkildə qurmağı fikirləşirəm. Bəzən də heç bir səbəb və məqsəd güdmədən, kədərli və qüssəli bir halətlə, bir kölgə kimi Peterburq küçələrini və döngələrini gəzməyə çıxıram, bu zaman nələr, nələr haqqında düşünmürəm! Məsələn, bir il bundan əvvəl həmin bu yerdə, bu saatda, həmin bu səkinin üstündə tək-tənha, qəmli-qəmli gəzişdiyimi xatırlayıram. Yadıma düşür ki, onda da məni hər tərəfdən qüssəli xəyallar bürümüşdü, lakin bu xəyallar nə qədər ağır və qüssəli olsa da, hiss eləyirəm ki, o zaman həyat elə bil indikinə nisbətən yüngül və rahat idi, indi varlığımı incidən bu qara düşüncələr, gecə-gündüz mənə rahatlıq verməyən bu ağır və sonsuz əzab – bu vicdan əzabı o zaman yox idi. Bunları düşünərkən öz-özünə deyirsən: «İllər necə də surətlə gəlib-keçir!» Yenə də özündən soruşursan: «Axı, nə elədin ki, bu uzun illər belə» tez ötüb keçdi? Ömrünün ən yaxşı günlərini harada məzara gömdün? Sən yaşayırdın, ya yox?» «Bax, yaxşı bax, – deyə özünə xəbərdarlıq edirsən, – həyat getdikcə sönüb gedir! Bir neçə il də keçəndən sonra tamamilə tək qalacaqsan, sonra əli əsalı, taqətsiz qocalıq, onun dalınca da sıxıntı və məyusluq gələcək. Sənin xəyal aləmin sönükləşəcək, arzuların isə-öz təravətini itirib, xəzan vurmuş yarpaq kimi yerə səpələnəcək…» Ah, Nastenka! Tək qalmaq, başa düşürsünüzmü, tamamilə tək qalmaq, hər şeydən, hətta ən kiçik arzulardan belə məhrum olmaq, hər şeydən, hər şeydən ümidini üzmək doğrudan da dəhşətdir! Çünki, onsuz da, itirdiklərimin hamısı əslində mənasızlıqdan, axmaqlıqdan, bir sözlə, ancaq boş bir xəyaldan başqa bir şey deyildir!

– Yaxşı, bəsdir, ürəyimi üzməyin! – Nastenka gözünün yaşını sildi – İndi hər şey mənə aydındır. Biz indi həmişə bir yerdə olacağıq; başıma nə hadisə gəlsə də, sizdən ayrılmayacağam. Qulaq asın, mən sadə bir qızam, nənəmin mənim üçün müəllim tutmasına baxmayaraq, az oxumuşam, lakin mən sizi başa düşürəm, çünki söylədiklərinizin çoxu ilə mən də tanışam, nənəm mənim paltarımı öz paltarına sancaqladığı gündən mən də əzab çəkirəm. Əlbəttə, mən heç bir zaman öz həyatımı sizin kimi gözəl danışa bilmərəm, mən oxumamışam – Nastenka bu sözləri utana-utana təkrar etdi; görünür, mənim coşğun bir ilham və gözəl ifadə ilə danışdığım sözlərin təsirindən hələ də özünə gəlməmişdi. – Ancaq siz öz həyatınız haqqında belə açıq danışdığınıza görə mən çox şadam. İndi mən sizi tanıyıram, tamamilə tanıyıram. Bilirsinizmi nə var? Mən də öz həyatımı sizə danışmaq istəyirəm, heç bir şey gizlətməyəcəyəm, çünki mənə məsləhət və kömək lazımdır. Siz çox ağıllı adamsınız, mənə öz məsləhətinizlə kömək edəcəyinizə söz verirsinizmi?

– Ah, Nastenka, – dedim, – hərçənd mən ömrümdə məsləhətçi, həm də ağıllı məsləhətçi olmamışam, amma indi hiss eləyirəm ki, əgər biz gələcəkdə də belə yaşamalı olsaq, çox ağıllı iş görərik və bir-birimizə öz ağıllı məsləhətimizlə tez-tez kömək eləyərik; yaxşı, mənim mehriban Nastenkam, deyin görüm sizə necə məsləhət lazımdır? Açıq deyin, indi mən elə şən, elə xoşbəxt, cürətli və ağıllıyam ki, söz üçün məəttəl qalmaram.

– Yox, yox! – deyə Nastenka gülə-gülə sözümü kəsdi. – Mənim istədiyim təkcə ağıllı məsləhət deyil, mənə qardaşlıq məsləhəti, dost köməyi gərəkdir; elə təsəvvürünüzə gətirin ki, siz bir qardaş kimi yüz ildir məni sevirsiniz. Mən sevinclə çığırdım:

– Razıyam, Nastenka, hər şeyə razıyam. Əgər mən sizi iyirmi illik bir məhəbbətlə sevsəydim belə, bu sevgi indi, qəlbimdə odlanan məhəbbətdən artıq olmayacaqdı!

Nastenka dedi:

– Əlinizi mənə verin!

– Budur, bu da mənim əlim! – əlimi ona verdim.

– Deməli, indi də mən öz sərgüzəştimə başlayıram.




NASTENKANIN SƏRGÜZƏŞTİ


Bu sərgüzəştin yarısını artıq siz bilirsiniz, yəni bilirsiniz ki, mənim qoca bir nənəm var…

– Əgər söhbətinizin ikinci yarısı da belə qısadırsa… – deyə mən gülərək onun sözünü kəsdim.

– Susun və qulaq asın. Qabaqcadan şərtim var: sözümü kəsməyin, yoxsa özümü itirib çaşaram. Hə, sakit əyləşin, diqqətlə qulaq asın.

Mənim qoca bir nənəm var. Lap balaca olanda atam-anam ölüb, o vaxtdan nənəmin yanındayam. Görünür ki, nənəm keçmişdə dövlətli olub, çünki o, keçmiş və yaxşı günlərini tez-tez xatırlayır. Mənə fransız dilini nənəm öyrədib, sonralar mənim üçün bir müəllim də tutmuşdu. Mən on beş yaşına çatanda (indi on yeddi yaşım var) oxumağı qurtardım. Elə bu vaxtlar mən bir dəcəllik elədim, ancaq nə elədiyimi sizə danışmayacağam; hər halda günahım çox da böyük deyildi. Amma bir səhər nənəm məni yanına çağırdı və dedi ki, kor olduğu üçün məndən muğayat ola bilməyəcək. Bu sözlərdən sonra bir sancaq götürüb, paltarımı paltarına sancaqladı və» dedi ki, əgər mən özümü yaxşı aparmasam, bütün ömrümü onun yanında beləcə əyləşib qalacağam. Xülasə, əvvəl günlər doğrudan da onun yanından tərpənmək qeyri-mümkün idi; elə bu vəziyyətdə həm işləyir, həm oxuyur, həm də yazırdım. Mən bir dəfə nənəmi aldatmaq fikrinə düşdüm və Fyoklaya yalvarıb, onu öz əvəzimə nənəmin yanında əyləşdirdim. Fyokla bizim qulluqçumuzdur, özü də kardır. O mənim yerimdə oturdu; bir azdan nənəm əyləşdiyi yumşaq kürsüdə yatdı, mən isə yaxınlıqda yaşayan rəfiqəmin yanına getdim. Nəticəsi çox pis oldu. Nənəm məndən sonra oyanıb nə isə soruşur, elə bilir ki, mən öz yerimdə sakit əyləşmişəm. Fyokla, nənəmin ondan nə isə soruşduğunu görürsə də, eşitmir, fikirləşir ki, nə eləsin, axırda sancağı açıb qaçmağa üz qoyur…

Bu yerdə Nastenka dayanıb qəhqəhə ilə gülməyə başladı. Mən də ona qoşuldum. Nastenka o saat gülməyini kəsdi. .

– Siz mənim nənəmə çox da gülməyin. Ancaq mən gülə bilərəm.. Nə eləyim, nənəm hərdən elə gülməli işlər görür ki, özümü saxlaya bilmirəm, hər halda mən onu bir az sevirəm. Hə, bu hərəkətim mənə çox baha oturdu. Dərhal məni yenə öz yerimdə əyləşdirdilər və bundan sonra heç bir yana tərpənə bilmədim.

Mən bir məsələni sizə danışmağı unutmuşam; bizim, yəni nənəmin öz evi, üç pəncərəli balaca bir evi var, bu, taxtadan tikilmiş, nənəmin özü kimi çox qoca, köhnə bir evdir; bu evin üstündə yarımmərtəbə var, bir gün həmin otağa təzə bir kirayənişin köçdü…

Mən özümü saxlaya bilməyib, yenə Nastenkanın sözünü kəsdim:

– Deməli, bundan qabaq da kirayənişin varmış?

– Bəli, vardı, – deyə Nastenka cavab verdi, – özü də susmağı sizdən yaxşı bacarırdı. Doğrusu dili ağzında güclə fırlanırdı. Sümükləri çıxmış, lal, kor və axsaq bir qoca idi. Nəhayət elə hala düşdü ki, yaşamağa ümidi qalmadı və öldü; bizə isə mütləq bir kirayənişin lazım idi, onsuz yaşaya bilməzdik: biz nənəmin aldığı təqaüd və kirayə pulu ilə dolanırdıq, bütün gəlirimiz ancaq bundan ibarət idi. Tərs kimi, təzə kirayənişin gənc idi, buralı deyildi, ayrı yerdən gəlmişdi. O, başqaları kimi qiymət barəsində uzunçuluq eləmədi, nənəm otağı ona verdi, sonra məni çağırıb soruşdu: «hə, Nastenka, təzə kirayənişin qocadır, yoxsa cavan?» Mən yalan danışmaq istəmədim. «Nənə, – dedim, – demək olmaz ki, çox cavandır, hər halda qoca deyil». «Üzdən necədir? Yəqin ki, yaraşıqlıdır, hə?» – deyə nənəm soruşdu. Mən yenə yalan danışmaq istəmədim. «Bəli, ay nənə, – dedim, – yaraşıqlıdır!» Nənəm isə bunun cavabında dedi: «Vay, vay! Heç yaxşı olmadı. Qızım, bunu ona görə deyirəm ki, sən bu adama çox baxmayasan. Eh, qəribə zəmanədir! Miskin bir kirayənişin, özü də yaraşıqlı! Ah, keçən günlər, keçən günlər!»

Nənəm yenə hər şeyi keçmişlə bağlayırdı! Onun sözlərindən belə çıxırdı ki, əsl cavanlıq keçmişdə olub, günəş keçmişdə indikindən yaxşı qızdırardı, hətta qaymaq da keçmişdə belə tez turşumazdı, – xülasə, nənəm keçmiş haqqında danışmaqdan yorulmurdu. Oturub susuram. Düşünürəm ki, nənəm məndən kirayənişinin gözəl, cavan olduğunu soruşanda, deməli, özü də bilmədən mənə yol göstərir… Lakin mən bu fikri çox tez yaddan çıxardım, yenə də nənəmin yanında əyləşib, ilmə saymağa, corab toxumağa başladım.

Bir gün təzə kirayənişin bizə gəldi və soruşdu ki, onun otağının divarlarına nə vaxt kağız çəkəcəklər. Nənəm deyəsən bu barədə ona söz vermişdi. Söz-sözü çəkdi, söhbət uzandı, nənəm çoxdanışan idi, nəhayət mənə dedi: «Nastenka, get mənim yataq otağımdan sayğacı gətir». Mən tez ayağa qalxdım, özüm də səbəbini bilmədən qızardım və sancaqlanmış halda əyləşdiyimi, ayağa durmamışdan əvvəl, kirayənişin görməsin deyə, sancağı yavaşca açmağı unutmuşdum, – qəflətən elə dartındım ki, nənəmin yumşaq kürsüsü də ardımca süründü. Mən kirayənişinin bu hadisəni görməsindən pərt olub lap qızardım, yerimdə donub qaldım, birdən ağlamağa başladım, o dəqiqədə özümü elə yazıq, elə köməksiz hiss elədim ki, dünya gözlərimdə qaraldı. Nənəm çığırdı: «Niyə dayanmısan?» Mən daha da bərkdən ağlamağa başladım… Kirayənişin məni belə görəndə dərhal xudahafizləşib getdi.

O vaxtdan dəhlizdə bir ayaq tappıltısı eşidən kimi özümü lap itirirdim. Elə bilirdim ki, gələn kirayənişindir, ehmalca sancağı açırdım. Lakin o görünmürdü, daha gəlmirdi. İki həftə keçdi; bir gün kirayənişin Fyokla ilə xəbər göndərdi ki, onun fransız dilində çoxlu kitabı var, hamısı da yaxşı kitabdır, oxumaq olar, nənəm darıxmasın deyə, mən bu kitabları ona oxuya bilərəm. Nənəm öz təşəkkürünü bildirib razı oldu, amma onu da soruşdu ki, kitablar əxlaqidir, ya yox? Əgər qeyri-əxlaqidirsə, Nastenka, sənə oxumaq yaramaz, pis şeylər öyrənərsən.

– Axı, nə öyrənərəm, ay nənə? O kitablarda nə yazılıb ki?

– Hə, o kitablarda gənc oğlanların tərbiyəli qızları necə yoldan çıxardıqları təsvir olunur. Onlar bu qızlara evlənəcəklərini yalandan deyib, yazıqları özlərilə aparırlar, sonra bu bədbəxtləri taleyin ümidinə tapşırıb qaçırlar, yazıq qızlar da beləcə, yaman bir halda məhv olub gedirlər. Mən belə kitabları çox oxumuşam, hamısı da elə gözəl yazılıb ki, gecə yuxusuz qalıb, səhərə qədər oxuyursan, əl çəkə bilmirsən. Sən belə kitabları, Nastenka, məbadə oxuyasan. Yaxşı, onun göndərdiyi kitablar necə kitabdır?

– Nənə, hamısı Valter Skottun romanlarıdır.

– Valter Skottun romanları! Burada bir kələk olmasın? Bax, gör, onların arasında sənə elani-eşq məktubu yoxdur ki?

– Yox, ay nənə, heç bir məktub yoxdur!

– Eh, sən kitabın cildinə bax, bu quldurlar bəzən belə məktubları cildin altında gizlədirlər.

– Yox, nənəcan, cildin altında da heç bir şey yoxdur.

– Hə, bu ayrı məsələ!

Bəli, biz o gündən Valter Skottun romanlarını oxumağa başladıq və bir ayın içində bu romanların demək olar ki, yarısını oxuyub qurtardıq. O isə elə hey kitab göndərirdi. Bunların arasında Puşkinin də kitabı vardı. Axırda elə oldu ki, mən daha kitabsız keçinə bilmirdim, bir az sonra Çin şahzadəsinə ərə getmək fikrini də tamam yadımdan çıxardım.

Belə bir vaxtda, nənəm məni bir dəfə hara isə qulluğa göndərəndə, pilləkənin üstündə kirayənişinlə üz-üzə gəldim. O dərhal dayandı, mən qızardım, o da qızardı; lakin bir az keçməmiş güldü, mənimlə salamlaşdı, nənəmin halını xəbər aldı. Sonra soruşdu: «hə, kitabları oxudunuz?» Mən cavab verdim: «Oxudum». O yenə də soruşdu: «Ən çox hansı kitab xoşunuza gəldi?» Mən də dedim: «İvanqoye»1, (V. Skottun “Ayvenqo” romanı) bir də Puşkin hamısından çox xoşuma gəldi». Söhbətimiz bununla da qurtardı.

Bir həftə sonra biz yenə pilləkəndə bir-birimizə rast gəldik. Bu dəfə nənəmin tapşırığı ilə yox, özüm nə üçün isə bayıra çıxmışdım. Gündüz saat üç idi, kirayənişin həmişə bu vaxtlar evə qayıdırdı. «Salam!» – deyə mənimlə salamlaşdı. Mən də ona cavab verdim: «Salam!» O mənimlə söhbət etməyə başladı.

– Bütün günü nənənizlə bir yerdə oturmaqdan darıxmırsınızmı?

Elə ki, o məndən bunu soruşdu, bilmirəm nə üçün, amma bərk qızardım, utandım, incidim, yəqin ki, yad bir adamın mənimlə bu barədə söhbət etməsi məni karıxdırmışdı. Hətta cavab vermədən dönüb getmək istədim, ancaq yerimdən tərpənməyə qüvvəm qalmamışdı. O isə danışırdı:

– Bura baxın, siz xeyirxah qızsınız! Sizinlə belə danışdığıma görə məni bağışlayın, lakin inandırıram ki, mən sizə nənənizdən artıq yaxşılıq eləmək istəyirəm. Məgər sizin elə bir rəfiqəniz yoxdur ki, onun yanına qonaq gedəsiniz?

Cavab verdim ki, yoxdur. Bircə Maşenka idi, o da Pskova gedib.

– Mənimlə teatra getmək istəyirsinizmi? – deyə soruşdu.

– Teatra? Bəs nənəm necə olsun?

– Siz yavaşca nənənizin yanından…

– Yox, mən nənəmi aldatmaq istəmirəm. Sağ olun!

Yaxşı, sağ olun! – Kirayənişin bunu deyib, dinməzcə uzaqlaşdı.

Ancaq nahardan sonra, bizə gəldi; əyləşib nənəmlə xeyli ot elədi: «Nə üçün çıxıb gəzmirsiniz? Qohumlarınızdan, tanışlarınızdan bir kəsiniz yoxdurmu?» – deyə soruşdu və bir birdən dedi: «Mən bu gün operaya loja bileti almışam. Sevilya bərbəri»ni göstərəcəklər; tanışlarım var, onlar getmək istəyirdilər, sonra necə oldusa fikirlərini dəyişdilər, aldığım biletlər də məndə qaldı!»

– «Sevilya bərbəri»? – deyə nənəm sevinclə çığırdı. – Bu, keçmişdə göstərilən həmin «Bərbər»dir?

– Bəli, özüdür ki, var. – Kirayənişin bu sözləri deyib mənə baxdı. Mən artıq məsələni başa düşmüş, qıpqırmızı qızarmışdım, ürəyim səbirsizliklə çırpınırdı.

– Yadımdadır, – deyə nənəm dilləndi, – lap yaxşı yadımdadır. Keçmişdə evimizdə tamaşalar verərdik, mən özüm «Bərbər»də Rozinanı oynamışam! Kirayənişin dedi:

– Onda bu axşam tamaşaya getmək istəyirsinizmi? Yoxsa biletlərim batar.

– Hə, yaxşı olar, gedək, – deyə nənəm cavab verdi, – niyə getməyək? Nastenka üçün lap maraqlı olar. O, heç teatr görməyib.

Ya rəbbim! Mənim neçə sevindiyimi təsəvvürünüzə gətirin!

O saat yığışdıq, geyindik və teatra getdik. Nənəm kor da olsa, musiqini eşitmək istəyirdi, bir də, o, əslində mehriban arvaddır; özündən artıq məni düşünürdü, belə fürsəti əldən vermək olmazdı, özümüzə qalsa idi, heç bir zaman teatra gedə bilməyəcəkdik. «Sevilya bərbəri»ndən aldığım təəssüratı sizə danışmayacağam, ancaq tamaşa qurtarana qədər kirayənişinimiz gözlərini məndən çəkmədi; o mənə elə şəfqətlə baxır, mənimlə elə yaxşı danışırdı ki, birdən səhər onun mənə elədiyi təklif yadıma düşdü, bildim ki, mənim onunla təklikdə gəzməyə çıxmağımı nə üçün xahiş edirmiş. Nə isə, sevincimin hədd-hüdudu yox idi. Elə məğrur, elə şən idim, ürəyim elə döyünürdü ki, evə qayıdıb yatağıma uzananda vücudumda zəif bir üşütmə hiss elədim, bütün gecə «Sevilya bərbəri» fikrimdən çıxmadı.

Mən düşünürdüm ki, bu hadisədən sonra bizə tez-tez gələcək . Lakin belə olmadı. O bizə demək olar ki, heç gəlmirdi. Biz onun üzünü ayda bir dəfə görürdük. Bizi yalnız teatra aparmaq istədiyi zaman yanımıza gəlirdi. Biz sonra iki dəfə də teatra getdik. Amma mən belə görüşlərdən çox narazı idim. Görürdüm ki, o bunu ancaq mənə yazığı gəldiyindən edir, çünki mən nənəmin yanında əsir idim. Bəli, ancaq yazığı gəldiyindən, vəssalam! Elə darıxmağa başladım ki, nə bir yerdə əyləşə bilirdim, nə kitab oxuyurdum, nə də əlim işə yatırdı; bəzən gülürdüm və heç bir şeydən nənəmi əsəbiləşdirirdim, bəzən səbəbsiz yerə ağlayırdım. Nəhayət, mən elə arıqladım ki, xəstəhal oldum. Opera mövsümü keçdi, kirayənişinin ayağı bizim evdən tamam kəsildi. Görüşdüyümuz vaxtlarda isə, – məlum şeydir ki, yenə də pilləkən üstündə görüşürdük, – o, sakitcə mənə baş əyib keçirdi, özü də bunu elə ciddi eləyirdi ki, guya mənimlə heç danışmaq da istəmirdi, heç bir şey olmamış kimi, pilləkəndən düşüb gedirdi. Mən isə pilləkənin ortasında quruyub qalırdım, üzüm od tutub yanırdı, çünki hər dəfə onunla qarşılaşanda elə bil bütün bədənimin qanı başıma vururdu.

Hələ bu harasıdır? Dalına qulaq asın. Düz bir il bundan əvvəl, may ayında kirayənişin bizə gəldi və nənəmə dedi ki, burada işlərini görüb qurtardığından bir il müddətinə Moskvaya gedir. Mən bunu eşitcək kətan kimi ağardım, dizlərimin taqəti getdi, özümü saxlaya bilməyib, ölü kimi kürsünün üstünə yıxıldım. Nənəm heç nə hiss eləmədi. Kirayənişin isə tezliklə yola düşəcəyini bildirib, nəzakətlə baş əydi və getdi.

Mən nə edəydim? Fikirləşdim, fikirləşdim, əzab çəkdim, nəhayət, qəti qərara gəldim. O, sabah yola düşəcəkdi. Mən isə axşam nənəmi yuxuya verəndən sonra düşündüyüm kimi də eləyəcəkdim. Belə də oldu. Mən lazım olan paltarlarımı, camaşırımı bir yerə yığıb bağladım, qoltuğumda bağlama kirayənişinin otağına getdim. Halım özümdə deyildi. Mənə indi elə gəlir ki, pilləkəni bir saata ancaq qalxa bildim. Kirayənişinin otağının qapısını açdığım zaman o məni görüb heyrətdən çığırdı. Əvvəlcə elə bildi ki, onu qara basır, sonra mənim ayaq üstə güclə dayandığımı görüb, irəli atıldı və su verdi. Ürəyim elə döyünürdü ki, başım ağrıyırdı, heç bir şey fikirləşə bilmirdim. Nəhayət, huşumu itirdim. Ayılanda isə heç bir söz demədən bağlamanı onun yatağının üstünə qoydum, özüm də oradaca oturdum, sonra üzümü əllərimlə örtdüm və hönkürtü ilə ağlamağa başladım. O, gərək ki, hər şeyi başa düşmüşdü, üzü ağarmışdı, qarşımda hərəkətsiz durub mənə elə qüssəli baxırdı ki, ürəyim parçalanırdı.

– Qulaq asın, – deyə o, nəhayət, sözə başladı, – qulaq asın. Nastenka! Mən indi sizin üçün heç bir şey eləyə bilmərəm„ mən yoxsul bir adamam; hələlik heç bir şeyim, hətta yaşamaqdan ötrü layiqli bir yerim belə yoxdur. Axı, mən sizə bu halda evlənsəm, həyatımız necə olar? .

Biz çox danışdıq, axırda mən qəzəblənib dedim ki, artıq nənəmin yanında yaşaya bilməyəcəyəm, qaçacağam, nənəmin paltarına sancaqlanmış halda yaşamaq məni təngə gətirib; sonra dedim ki, mən də onunla Moskvaya getməyi qət eləmişəm, çünki onsuz yaşaya bilməyəcəyəm. Bu dəqiqələrdə mənim səsimdə həm həya, həm sevgi, həm də qürur vardı, – hamısı birdən dilə gəlmişdi, özümü saxlaya bilməyib tir-tir əsirdim. Yatağa yıxıldım. Onun məni rədd edəcəyindən elə qorxurdum ki!

O, bir neçə dəqiqə hərəkətsiz oturdu, sonra ayağa durub mənə yaxınlaşdı və əlimdən tutdu.

– Qulaq asın, mənim mehriban, əziz Nastenkam, – deyə gözləri yaşlı sözə başladı, – qulaq asın! Sizə and içirəm ki, əgər bir vaxt evlənməli olsam, mənim gələcək xoşbəxtliyim ancaq siz olacaqsınız; inanın ki, bundan sonrakı xoşbəxtliyim yalnız sizin əlinizdədir. Yaxşı qulaq asın. Mən indi Moskvaya gedirəm və düz bir il orada qalacağam. Əminəm ki, öz işlərimi sahmana salacağam. Geri döndüyüm zaman isə, əgər siz öz sevginizə sadiq qalsanız, and içirəm ki, biz xoşbəxt olacağıq. İndi mümkün deyil, heç bir şey eləyə bilmərəm, elə vəziyyətdəyəm ki, sizə qəti söz vermək imkanından da məhrumam. Lakin yenə də təkrar eləyirəm: əgər bir ildən sonra da bu iş düzəlməsə, hər halda, ya gec, ya da tez siz mənim olacaqsınız. Əlbəttə, bir şərtlə ki, siz başqa birisini məndən üstün tutmayasınız, ona ərə getməyəsiniz; mən quru, boş sözlə sizin sərbəstliyinizi əlinizdən alıb, əl-ayağınızı bağlamaq istəmirəm və buna haqqım da yoxdur:

Bəli, bu sözləri mənə deyəndən sonra, ertəsi günü yola düşdü. Belə şərtləşmişdik ki, nənəmə bu barədə bir söz deməyək. O özü bunu məndən xahiş elədi. Budur, demək olar ki, mənim sərgüzəştim qurtardı. O vaxtdan düz bir il keçib. O, Moskvadan qayıdıb. Üç gündür ki, buradadır və… və…

Mən əhvalatın sonunu eşitmək üçün səbirsizliklə soruşdum:

hə, sonra?

– Bu vaxta qədər yanıma gəlməyib! – deyə Nastenka güclə danışırdi. – Heç bir xəbər-ətər yoxdur.

Söhbət bura çatanda o susdu, bir az danışmadı, başını aşağı saldı və birdən əllərilə üzünü örtüb elə hönkürdü ki, parçalandı.

Mən onun başına gələn hadisələrin belə nəticə ilə bitəcəyini gözləmirdim.

Cürətsiz və titrək səslə sözə başladım:

– Nastenka! Nastenka! Allah eşqinə, ağlamayın! Axı, siz onun qayıtdığını haradan bilirsiniz? Bəlkə hələ heç gəlməyib…

– Yox, o buradadır, buradadır! – deyə Nastenka sözümü kəsdi. – O buradadır, mən bilirəm. Biz elə o vaxt, onun getdiyi gündən bir gün əvvəl, həmin axşam aramızda şərt qoymuşduq: indicə sizə söylədiyim kimi, hər şeyi bir-birimizə danışandan sonra şərtləşmişdik ki, bura, bax, elə bu Sahil küçəsinə gəzməyə çıxaq. Saat on idi; biz həmin bu skamyanın üstündə əyləşmişdik, mən daha ağlamırdım, onun söhbətini böyük bir ləzzətlə dinləyirdim… Dedi ki, Moskvadan qayıdan kimi bizə gələcək və əgər mən onu rədd eləməsəm, hər şeyi nənəmə danışacaq. İndi o qayıdıb, mən bunu bilirəm, lakin yanıma gəlmir ki, gəlmir!

Nastenka təzədən ağlamağa başladı.

– İlahi! Doğrudanmı bu dərdə çarə tapmaq çətindir?! – deyə ucadan səsləndim və məyus bir halda ayağa qalxdım. – Nastenka, mən onun yanına getsəm, necə olar?..

Nastenka birdən başını qaldırdı:

– Bu mümkündürmü?

– Yox, əlbəttə, mümkün deyil, – deyə mən özümü ələ aldım. – Yaxşı, gəlsənə ona məktub yazasınız, hə?

– Yox! Bu, heç mümkün deyil, olmaz! – Bu sözləri qətiyyətlə deyib, mənə baxmadan yenə başını aşağı dikdi.

Mən bu fikirdən əl çəkmək istəmədim:

– Necə yəni olmaz? Nə üçün olmasın? Ancaq Nastenka, bilirsinizmi necə məktub? Tamamilə başqa bir məktub və… Ah, Nastenka, elə-belədir ki, var! İnanın mənə, inanın! Mən sizə pis məsləhət vermərəm. Bu işi düzəltmək olar. Siz özünüz ilk addımı atmısınız, indi də nə olar ki, yenə…

– Olmaz, olmaz!.. Elə çıxar ki, guya özümü zorla ona sevdirmək istəyirəm…

– Ah, mənim xeyirxah Nastenkam! – deyə mən onun sözünü kəsdim və gülümsündüm. – Nahaq yerə təşvişə düşürsünüz, lap nahaq yerə. Haqlısınız, çünki o sizə söz verib. Söhbətinizdən mənə aydın oldu ki, o tərbiyəli adamdır, çox düzgün hərəkət eləyib. – Mən öz məntiqi fikirlərimdən və inandırıcı sübutlarımdan get-gedə daha artıq vəcdə gəlirdim – Yəni necə hərəkət eləyib? O sizə söz verib, deyib ki, əgər evlənməli olsa, sizdən başqa heç kəsi almayacaq, sizə isə tam sərbəstlik verib, yəni istəsəniz lap indicə onu rədd eləyə bilərsiniz… Madam ki, belədir, siz yenə cəsarətlə ilk addımı ata bilərsiniz, sizin buna haqqınız var, sizin ixtiyarınız onunkundan artıqdır; məsələn, sizdə elə ixtiyar var ki, bu saat onu öz sözündən imtina etməyə məcbur eləyə bilərsiniz…

– Bura baxın, siz mənim yerimə olsaydınız, necə yazardınız?

– Nəyi?

Dediyiniz məktubu.

– Bax, mən belə yazardım: «Mərhəmətli cənab…»

– Yəni mütləq belə yazılmalıdır: «Mərhəmətli cənab»?

– Mütləq! Nə üçün də yazılmasın? Mən belə düşünürəm ki…

– Hə, hə! Sonra?

– «Mərhəmətli cənab! Bağışlayın ki, mən…» Yox, heç bir üzr-filan lazım deyil. Məsələnin özü hər şeyə bəraət qazandırır, sadəcə belə yazmaq olar: «Bu məktubu mən yazıram. Səbirsizlik etdiyimə görə məni bağışlayın, lakin mən bir il idi ki, xoşbəxt bir ümidlə yaşayırdım; məgər indi bir günlük şübhəyə dözə bilmədiyim üçün günahkarammı? Siz qayıtmısınız, bəlkə də öz fikrinizi dəyişmisiniz? O zaman bu məktubdan duyarsınız ki, mən şikayət eləmirəm və sizi də müqəssir bilmirəm. Bəli, qəlbinizə hakim olmadığım üçün sizi təqsirləndirə bilməyəcəyəm! Nə eləyim? Mənim taleyim belədir. Siz xeyirxah adamsınız. Əminəm ki, mənim bu tələsik yazılmış sətirlərimə gülməyəcək və peşmançılıq hiss etməyəcəksiniz. Yadınıza salın ki, bunları zavallı bir qız yazır, o təkdir, öyrənmək və məsləhət almaq üçün onun heç bir kəsi yoxdur, o, heç bir zaman öz qəlbinin hakimi olmayıb. Lakin bir anlıq da olsa, sizdən şübhələndiyim üçün məni bağışlayın. Siz, xəyalən belə, sizi sevən və sevməkdə davam edən qızı incitmək istəməzsiniz».

– Hə, hə! Bax, mən də elə-belə fikirləşirdim! – deyə Nastenka qışqırdı və onun gözləri sevinclə parladı. – Ah, siz məni şübhələrdən qurtardınız, allah özü sizi mənim köməyimə göndərib! Təşəkkür eləyirəm, təşəkkür eləyirəm!

– Axı, nəyə görə? Ona görə ki, məni allah göndərib? – Mən fərəhlə onun gülər üzünə baxdım.

– Tutaq ki, lap buna görə…

– Eh, Nastenka! Biz bəzən başqa adamlara ona görə təşəkkür eləyirik ki, onlar bizimlə yanaşı yaşayırlar. Mən ona görə təşəkkür eləyirəm ki, mənə rast gəlmisiniz; bütün həyatım boyu sizi unutmayacağam!

Yaxşı, bəsdir, bəsdir! Hə, indi isə məsələ belədir, qulaq asın: şərtimiz belə idi ki, o, səfərdən qayıdan kimi gəldiyini bildirmək üçün mənim adıma bir məktub yazıb, tanışlarımdan birinin evində qoyacaq; mənim bu tanışlarım çox mehriban və sadə adamlardır, bu məsələ haqqında da bir şey bilmirlər; əgər mənə məktub yazmağa imkan tapmasa, – axı, məktubda hər vaxt, hər şeyi yazmaq çətindir, – o zaman səfərdən qayıtdığı günün axşamı saat onda bura, görüş üçün seçdiyimiz bu yerə gələcək. Onun gəldiyini mən artıq bilirəm, lakin budur, üç gündür ki, nə özü var, nə də məktubu. Səhər tezdən nənəmdən uzaqlaşmaq mümkün deyil. Bu məktubu sabah dediyim xeyirxah adamlara verərsiniz, onlar da ona göndərərlər: əgər cavab olsa, siz onu axşam saat onda mənə yetirərsiniz.

– Yaxşı, bəs məktub? Axı, əvvəlcə ona məktub yazmaq lazımdır. Yoxsa heç iki günə də cavab gəlməz!

– Məktub… – deyə Nastenka bir qədər tutularaq cavab verdi. – Məktub… ancaq…

O, sözünü qurtarmadı, üzünü yana çevirdi, qızılgül kimi qızardı və mən birdən ovcumda kağız hiss elədim, məktub idi, çoxdan yazılmış, zərfə qoyulmuş, ağzı bağlanmışdı. Xəyalımdan nə isə yaxın, əziz və gözəl bir xatirə gəlib keçdi.

– Rosina! – deyə hər ikimiz birdən oxuduq, mən sevincimdən az qala onu qucaqlayacaqdım, o yenə qızardı və qara kirpiklərində mirvari dənələri kimi parlayan göz yaşları arasından yavaşca güldü.

– Hə, yaxşı, yetər! İndi isə əlvida! – deyə o, tez-tez danışmağa başladı. – Bax, bu məktub, bu da məktubu verəcəyiniz yerin ünvanı. Əlvida! Sağ olun! Sabaha qədər!

O, əllərimi möhkəm sıxdı, başını yellədi və bir göz qırpımında döngənin arxasında yox oldu.

Mən xəyalımda bir neçə dəfə təkrar elədim: «Sabaha qədər! Sabaha qədər!».




ÜÇÜNCÜ GECƏ


Bu gün hava çox kədərli, yağmurlu və mənim qocalıq günlərim kimi günəşsiz idi. Qəribə fikirlər, dumanlı duyğular, qarışıq suallar qəlbimi elə sıxırdı ki, onları həll eləməyə məndə nə qüvvə, nə də həvəs vardı. Yox, mən onları həll etməkdə aciz idim.

Bu gün biz görüşməyəcəkdik. Dünən ayrılarkən göy üzünü bulud bürümüş və duman qalxmışdı. Mən demişdim ki, sabah pis hava olacaq, o cavab verməmişdi, özü öz ümidini puça çıxarmaq istəməmişdi, onun nəzərində, nə olursa-olsun, bu gün hava işıqlı və aydındı, heç bir bulud onun xoşbəxtliyini örtə bilməyəcəkdi.

– Əgər yağış yağsa, biz görüşməyəcəyik! – deyib üzümə baxmışdı. – Mən gəlməyəcəyəm.

Bununla belə, mən onun bugünkü yağışa etina etməyəcəyini düşünmüşdüm. Lakin o gəlmədi.

Dünən bizim üçüncü görüşümüz idi, üçüncü bəyaz gecəmiz…

Doğrudan da, sevinc və səadət insanı nə qədər gözəlləşdirir! Ürək necə də dərin bir məhəbbətlə çırpınır! Öz ürəyini mütləq başqa bir ürəklə birləşdirmək, hər şeyin şən və üzügülər olmağını istəyirsən. Bu sevinc nə qədər də yoluxucudur! Dünən onun sözlərində elə bir fərəh duyulurdu ki, mənimlə elə mehriban danışırdı ki… Məni əyləndirmək üçün elə hey gülür, nəvazişlə ruhumu oxşayır, mənə təskinlik verir, məni sevindirməyə çalışırdı. Ah, xoşbəxtliyin nə şirin naz-qəmzəsi olurmuş! Mən isə… Mən isə o dəqiqələrdə bunu düşünməmişdim, onun bu halına başqa məna vermişdim! Elə fikirləşmişdim ki…

Lakin ya rəbbim, bu fikir mənim ağlıma haradan gəlmişdi? Hər şeyin başqasına aid olduğu bir zamanda mənim korluğuma səbəb nə idi? Hətta onun mənə bu mehribanlığı, qayğısı, məhəbbəti, bəli, mənə bu məhəbbəti, bunların hamısı başqası ilə tez görüşmək sevincindən və həmin sevinclə mənim də könlümü açmaq arzusundan ibarət deyildimi? Kirayənişin gəlmədiyi və biz nahaq yerə onu gözlədiyimiz zaman məgər kədərlənən, özünü itirən və nədənsə qorxan Nastenka deyildimi? Bu vaxt onun hərəkətləri, sözləri öz əvvəlki təravətini, sərbəstliyini, şənliyini itirməyə başlamadımı? Qəribə burasıdır ki, bu anlarda onun mənə diqqəti daha da artmışdı. Elə bil Nastenka, arzusuna çata bilməyəcəyi təqdirdə ona üz verəcək fəlakətə indidən məni də hazırlamaq, sövqi-təbii ilə bu fəlakəti aramızda bölüşmək istəyirdi! Mənim Nastenkam elə ürkək və qorxaq bir hala düşdü ki, deyəsən, nəhayət, mənim də əzab çəkdiyimi, onu sevdiyimi duydu, qəlbimdə gizlətdiyim bu zavallı eşqə acıdı. Bəli, biz bədbəxt olduğumuz zaman başqalarının da bədbəxtliyini dərindən hiss eləyirik; bu hissiyyat dağılmır, bəlkə bir yerə yığılıb daha da möhkəmlənir…

Mən onun yanına gələndə ürəyim dolu idi, görüş saatını gözləməyə səbrim çatmırdı. Mən bu görüşümüzün necə olacağı, mənə necə təsir edəcəyi haqda qabaqcadan düşünməmişdim və hadisənin tamam başqa şəkildə qurtara biləcəyini heç ağlıma gətirməmişdim. O, böyük bir şadlıq içində idi, cavab gözləyirdi. Bu cavab isə onun sevgilisində idi. O gəlməli idi, Nastenkanın çağırışını eşidib, mütləq gəlməli idi. Nastenka görüş yerinə məndən bir saat əvvəl gəlmişdi. Qabaqca o, hər şeyə gülürdü, ağzımdan çıxan hər söz onu güldürürdü. Mən danışmaq istəyirdim, ancaq bacarmırdım. Nastenka dedi:

– Bilirsinizmi, mən nə üçün belə şadam? Nə üçün sizi görərkən belə sevinirəm? Nəhayət, nə üçün mən sizi bu gün belə sevirəm?

– Nə üçün? – deyə soruşdum və ürəyim əsdi.

– Mən sizi ona görə sevirəm ki, siz məni sevmədiniz, mənə aşiq olmadınız. Başqası sizin yerinizdə yəqin ki, mənə rahatlıq verməzdi, məni təngə gətirərdi, ah-uf eləyərdi, xəstələnərdi… Siz isə elə mehribansınız ki…

Bu sözləri deyib, əlimi elə sıxdı ki, ağrıdı az qala qışqıracaqdım. O güldü.

– İlahi! Hansı dost sizin kimi ola bilər! – dedi və bir az sonra çox ciddiyyətlə sözə başladı: – Bəli, sizi mənə allah göndərib. İndi yanımda olmasaydınız, nə eləyərdim? Siz nə qədər təmənnasız adamsınız! Necə də məni ürəkdən sevirsiniz! Mən ərə gedəndən sonra bizim dostluğumuz daha da möhkəmlənəcək, bacı-qardaşdan artıq olacağıq. Mən sizi demək olar ki, lap onun kimi sevəcəyəm…

Bu anda nə üçünsə yaman kədərləndim, lakin bununla belə ürəyimdə sevincə oxşar bir hiss də oyandı.

– Siz xəstəsiniz, – deyə mən diqqətlə ona baxdım, – siz qorxursunuz, fikirləşirsiniz ki, o gəlməyəcək.

Nastenka:

– Siz allah, bəsdir! – dedi. – Əgər mən çox xoşbəxt olmasaydım, sizin bu etimadsızlığınızdan və tənəli sözlərinizdən bəlkə də ağlardım. Sizin gümanınız, deyəsən, düzdür, məni də şübhəyə saldınız, lakin bu barədə sonra fikirləşərəm. Bəli, etiraf eləyim ki, siz həqiqəti söyləyirsiniz… Bəli! Mən özümü çox yaxşı hiss eləmirəm; bütün varlığım səbirsizlik içində çırpınır və hər deyilənə nədənsə tez inanıram. Eh, hissiyyata qapılmaq haqqında çox danışmışıq, yetər!

Bu zaman ayaq səsi eşidildi və qaranlıq içərisindən çıxan bir nəfər bizə tərəf gəlməyə başladı. İkimiz də titrədik. Nastenka az qala çığıracaqdı. Mən onun əlini buraxıb getməyə hazırlaşdım. Lakin biz aldanmışdıq. Gələn o deyildi.

– Nədən qorxursunuz? Nə üçün əlimi buraxdınız? – deyə o yenə əlini mənə verdi. – Tutaq ki, lap elə o özüdür, nə olsun?

Biz onu birlikdə qarşılarıq… Mən istəyirəm ki, o bizim bir-birimizi necə sevdiyimizi görsün.

Özümü saxlaya bilməyib, onun sözlərini ucadan təkrar etdim:

– Bizim bir-birimizi necə sevdiyimizi?!

Ah, Nastenka, Nastenka! – deyə sonra fikirləşdim. – Sən bu sözlərinlə mənə necə təsir etdiyini bilsəydin! Belə sevgidən bəzi vaxt ürək buz kimi soyuyur və dözülməz bir ağırlıq altında əzilir. Sənin əlin soyuqdur. Mənim əlim isə isti, od kimidir. Nə üçün sən bunu hiss eləmirsən, Nastenka? Ah, bəzən bir adamın xoşbəxtliyi başqa birisinə necə də ağır təsir eləyirmiş! Amma mən sənin haqqında bunu deyə bilmərəm, Nastenka!..»

Ürəyim elə dolmuşdu ki, nəhayət, dözə bilmədim:

– Bura baxın, Nastenka! – deyə çığırdım. – Mənim bütün günü nə halda olduğumu bilirsinizmi?

– Yox, necə? Tez danışın! Nə üçün bu vaxtadək susurdunuz?

– Əvvəla, Nastenka, mən sizin tapşırığınızı yerinə yetirəndən, yəni xeyirxah tanışlarınızgilə gedib, məktubu verəndən sonra… Sonra evə qayıdıb yatdım.

– Elə bu? – Nastenka sözümü kəsib güldü.

– Bəli, demək olar ki, elə bu qədər! – deyə canımı dişimə tutub, cavab verdim, çünki yenə gözlərimi mənasız yaş örtməyə başlamışdı. – Görüşümüzə bir saat qalmış yuxudan oyandım, mənə elə gəldi ki, heç yatmamışam. Mənə nə olduğunu heç özüm də bilmirdim. Bu əhvalatı sizə söyləməyi qət elədim; elə bil zaman öz hərəkətini məndən ötrü dayandırmışdı, sanki bu andan etibarən məndə ancaq vahid bir təəssürat, vahid bir duyğu əbədi olaraq qalmalı idi, elə bil bu təəssürat və duyğunun məndə oyandığı dəqiqə əbədiyyətə çevrilməli idi və nəhayət, sanki həyat mənim üçün inkişafdan qalmış, bir yerdə donmuşdu… Yuxudan oyananda mənə elə gəldi ki, çoxdan tanış olduğum, harada isə dinlədiyim, lakin unutduğum gözəl bir musiqini yenidən xəyalımda eşidirəm. Mənə elə gəldi ki, bu musiqi bütün ömrüm boyu ürəyimdə əsir olub qalmış, azadlığa çıxmağa yol axtarmış və yalnız indi…





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68386213) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



notes



1


Çiyin şalı




2


Və onun aşnaları (italyana)