Книга - Ел Шоңы. Сәскелік шақ. I кітап

Ел Шо?ы. С?скелiк ша?. I кiтап
?анат Жой?ынбектегi


Б?л кiтап тектiнi? ?рпа?ы, Шо? Тел?озы?лыны? ?мiрде ?алдыр?ан iзгiлiк, ?мiрi жайлы. Жазушы ?анат Жой?ынбектегi «Ел Шо?ы» деп атал?ан к?п томды? романында Шо? Тел?озы?лы туралы ел аузында са?талып ж?рген естелiктер негiзiнде осы кiтапты жазып отыр.Мазм?ны тартымды кiтап ?алын о?ырман ?ауым?а арналады.Б?л е?бегiмдi осы кiтаптарда аты атал?ан аруа?тарды? рухына ба?ыштадым. – Автор





Ел Шо?ы. С?скелiк ша?

I кiтап



?анат Жой?ынбектегi



Дизайнер обложки Анна Семенова



© ?анат Жой?ынбектегi, 2021

© Анна Семенова, дизайн обложки, 2021



ISBN 978-5-0055-4947-1 (т. 1)

ISBN 978-5-0055-4948-8

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero




С?скелiк ша?

Бiрiншi кiтап


?дiлдiк ?уса?-Шо??а бар,

шари?ат ?усан-Алсай Кенежан?а бар

    (Би Тойымбек)






Шо?нын ауыз?а iлiнуi


?араа?ашта сонау 1834 Жыл?ы жылы, Т??iрбердiнi? ?орысбайыны? то?ыз болыс елiнен адамдар келген, ел аузында ?ал?ан асынан кейiнгi ?лкен той осы болды… Б?л бас ?осуды ?ткiзiп отыр?ан Ерназарды? мы?тысы, то?саннан асып бара жат?ан Жанкелдi би едi. Оны? ш?бересi Шо? Акмола ?аласында?ы ?ш жылды? орыс мектебiнi? бiрiншi жылын бiтiрiп келiп, б?л той соны? ??рметiне жасалып жат?ан. Той?а исi ?уанды?, Айт?ожа, Бар?ана, Сатыпалдыдан тара?ан а?айындарды? б?рi ша?ырыл?ан едi, ал ?араа?аштан отыз ша?ырымдай жердегi Балы?тык?л-Байатарда?ы отыр?ан Елгелдiлерден ешкiм ша?ырылмады, Бесiмнен тара?ан а?айындар Елгелдiнi ?мытып м?ре-с?ре болып той?а дайындалып жат?ан. Сатыпалды балаларыны? iшiндегi ?лкенi осы Елгелдiлерi едi. Бая?ы заманда Сатыпалды Сыр бойынан келiп осы жа??а ?оныс аудар?анда аталары жа?а ту?ан бала?а Елгелдi деп есiм ?ой?ан едi. Сонды?тан Елгелдi ат тартып мiнген шамада ?араа?аш iргесiндегi Балы?тык?л жа?асынан ?кесi Сатыпалды баласына ?оныс берген едi. Неге екенiн кiм бiлген, мал ??таймады. Сатыпалды балаларыны? iшiндегi е? кедейi осы Елгелдi болатын. ?аза? ?р уа?ытта байлы?ты ?адiр т?т?ан халы? ?ой. Бертiн келе а?айындары Елгелдiлердi менсiнбейтiн болды. Мына той?а сол а?айындарыны? ша?ырылмауы соны? бiр белгiсiндей едi. Елгелдiлiктерге айтпаса да, ?зын ??ла?тан Жанкелдiнi? Тел?озыдан ту?ан ш?бересi Шо??а ?лкен той жасап жат?анынан олар да хабардан болып отыр?ан. Ал iргеде отыр?ан туыс?андары Ерназарлы?тарды? ?ылы?ына ?арай-?ылы? жасауды к?здедi. Кедей Елгелдiлiктер есе ?айтаруды ойлады. Жанкелдi балаларыны? ?йiр-?йiр жыл?ыларын айдап ?кетiп жа?адан ?ала бол?ан А?мола базарына апарып сатуды жоспарла?ан болатын. Алайда, ауыл жастары ?лкендерден ?ялды. Ерте?гi к?нi олар бiлiп ?алса ?лкен жанжал болатынын т?сiнiп, а?ыры ауыл басшысы, Елгелдiлердi? е? ?лкенi Таубаймен а?ылдасуды ж?н к?рдi. Оны? то?ыз баласы болатын. А?ылымен де, батыл-жiгерiмен де б?кiл Сатыпалды руларыны? арасында аты шы??ан адам едi. Шы??ан тегi жа?сы болатын. Балаларыны? есiмдерiн Айсары, А?сары, То?сары, Еркесары, Тексары, Телсары, Ерсары, Байсары деп бiр бiрiне ??сас ?рi ?й?ас ?ойып едi. Таубай сонымен ?атар батырлы?ымен де ел арасында таныл?ан адам едi. Сон?ы кезде жасы келiп ?ал?ан, ?арт адамны? ел алдында ?анша ?адiрi бар екенiн елемейтiн, кейбiр ?аза?ты? м?н бермейтiн ?детi бар емес пе? Таубай да сондай к?йдi басынан кешiп отыр?ан. Ерназарлы? туыстарыны? жасап жат?анын естiгiнде, ол кiсi де ренжiп ?ал?ан. Бiра? онысын балаларына да, ауылдастарына да сездiрмедi. Ерте?iне, та?ерте? Таубай ауыл жастарын ша?ырып болы да:

– Сендер ерте? бiр-бiрi?дi к?рмейтiндей болма?дар. Онда а?айын арасында?ы туысты? кетедi. Ша?ырмаса ша?ырмасын, бiз ?зiмiз барамыз, -дедi. Ауыл а?са?алыны? б?л с?зiне ешкiм ?арсы келген жо?. Т?с ауа Таубайды? ?зi бас болып жол?а дайындал?ан едi. Жарыс?а ?атысатын ж?йрiк аттарын, ?ншi, к?йшiлерiн ?оса ала шы??ан. Сол кезде ауылда аты ауыз?а iлiнген Ж?мке атты он ?штегi баланы ертiп ал?ан едi Той?а бара жат?андарды? iшiндегi е? кiшiсi де осы едi.

Таубайды? батылды?ы ?аза?-?алма? А?ыра?ай жотасында?ы со?ыстан кейiн шы??ан. ?алма?тар тас тал?аны шы?ып же?iлсе де есе ?айтару со?ысын ?лi ?ой?ан жо? едi. ?аза?ты? да топ ??рып олар?а ?арсы со?ысып ж?рген кезi. То?алардан шы??ан осындай бiр топты Таубай баста?ан едi. Таубай он бес жасында ат?а мiнiп, содан елуден ас?анша аттан т?спеген. Талай шай?астар?а ?атысып, батыр атан?ан. ?азiр ел арасында?ы ??рметтi а?са?алдарды? бiрi осы Таубай батыр едi. Жас келген со? ауру айналдырып, ж?рiс-т?рысы азайып отырып ?ал?ан болатын. Жанкелдiге ?кпелi, бар?ысы келмей отырса да, жастар жанжалдасып ?алмасын деген оймен ?зi де ат?а мiнген едi. Ш?бересiнi? ??рметiне болып жат?ан той атын естiгенi болмаса, бас?асын онша бiле ?оймайтын едi. Кiмдердi ша?ырып жат?аны? толы? бiлмейтiн. Жолай келе жат?ан кiшi баласы Байсары естiген, оны? айтуынша а?айындарды? б?рi ша?ырылып, солардан ?здерiн ?алдыр?анын баласынан бiлдi. Таубай т?сiнiп болмайтын жа?дайда берiлiп келе жатыр едi. Содан со? барып с?рады.

– Осынша ?лкен той не ?шiн жасап жатыр?

Баласы б?рiн т?сiндiрiп айтты.

– К?ке, мына Жанкелдi замандасы?ызды? ш?бересi А?моладан орысша о?у о?ып келгенiне той жасап жат?ан к?рiнедi.

Баласыны? б?л с?зi о?ан ?намады:

– Орысша о?ы?ан?а неге той жасайды? – Жа?тырма?ан сия?ты.

– Кiм бiлген, баланы? о?у?а баруына Жанкелдiнi? ?зi себепшi болыпты ?ой.

Мына с?зге Таубай ойланып ?алды да:

– Ол к?реген, ерте?гi к?ндi болжап отыр?ан шы?ар…

– Солай болса солай шы?ар. Кiм бiлген, ?азiр Н?ра бойына барса?ыз жер шолып ж?рген орыстарды к?ресiз. Сол Жанкелдi ауылынын iргесiнде Басилий дей ме, бiр орыс отыр?ан к?рнедi. Жанкелдi балаларыны? к??iлi сонымен жа?ын, -дейдi елдегiлер.

Мына с?здi естiп, Таубай ренiш бiлдiрдi. Оны? к?пiрмен дос бол?анынын т?сiнбедi.

Баласы ?кесiне ?рi ?арай т?сiндiре бастады.

– Осы жа??а орыстар к?шiп келедi дейдi бiреулер. Соларды? тiлiн бiлсiн деген оймен о?ытып жат?ан болар.

Байсарыны? б?л айт?аны елдi? алып ?ашпа с?зi едi, соны естiп ?дейi не дейдi екенiн бiлу ?шiн ?кесiне айтып отыр?ан болатын. Бая?ы заманы еске т?стi ме, батырлы?ы ?стап кеткен болуы керек, айт?аны:

– Оларды ?алма?тар т?рiздi ?умай ма?

– Орыстар ?алма?тардан к?штi дейдi ?ой.

– К?штi бол?анда несiмен к?штi?

– О?+д?рiмен атылатын мылты?тары бар к?рiнедi. Ал ол бiзде жо?. Есiл бойын жаулап алып, А?мола атты бекiнiс салды ?ой. Кенесарыны? ?зiн айдап шы??ан жо? па, б?л орыстар?а одан кейiн кiмнi? шамасы келедi.

Хан т??ымы Кенесарыны ?у?анын естiгеннен кейiн Таубай басылып ?алды.

– Ондай болса, орыстар шын мы?ты екен. ?ап, ?ттеген-ай.

Оны? неге ?кiнiп отыр?анын ?асында?ылар бiлмедi.

Жасыны? келiп ?ал?анына ?кiне ме, ?йтеуiр, бiр т?сiнiксiз жай едi. Ендi с?зiн Жанкелдiге б?рып:

– Ойпырмай, ?-дедi Таубай та??ал?ан рай танытып-Жанкелдiнi? мынасы ?ызы? екен. Е? жа?ын туыс?андарыны? бiрi бiзбiз. ?лкен той болса, бiзге неге хабарламайды. -?з айт?анына ?зi м?шайман болып ?ал?андай. Баласы с?зiн ?оздыра т?стi:

– Мына батысы?ызда жат?ан, е? а?ыры, Темештердi де той?а ша?ырыпты. Олар та?ерте? кеттi. Ал, iргеде отыр?ан бiзге айтпады, -дедi Байсары та?ы да.

Мына с?з ауыр тиiп т?рса да, Таубай ендi Жанкелдiнi а?та?андай етiп с?йледi.

– Жанкелдiнi кiн?лама?дар. Б?рiн жасап отыр?ан оны? балалары. -Жас к?нiнен мiнезiн жа?сы т?сiнетiн ол Жанкелдiнi? олай жасамайтынына сенiмдi едi.

– Б?рiн ша?ырыпты, бiздi кедей бол?ан со? к?зге iлмейтiн т?рiздi. Осы манайда?ы Алтай-?арпы? балаларына т?гел хабарлапты. -Б?л с?здi айтып отыр?ан та?ы да кiшi баласы Байсары едi. Той?а ?здерiн ша?ырма?ан?а ол ?атты ренжiген.

– Казiр адамнан г?рi, байлы?ты сыйлайтын заман туды ?ой, -дедi осы жастарды? iшiндегi ?лкенi Ашы?бай.

– Барып Жанкелдiнi? кез келген баласыны? бiр ?йiр жыл?ыларын айдап алса?, д?рыс болатын едi, -дедi бiреуi.

– Одан ел арасында жанжал туады, одан т?к бiтпейдi. Ауыл арасы б?лiнедi, еште?е ?тпайсы?дар!

– К?ке, сiз ?алай т?сiнбейсiз, олар бiздi кедей деп кемiтiп отыр, -дедi баласы Байсары та?ы да.

– Олар кемiткенiмен кем болмаймыз, ??дай кемiтпесiн, бас?асы ештене етпейдi…

Сатыпалды балаларыны? iшiнде кедей болса да Елгелдiлер ма?дайынан ж?йрiк ат арыл?ан емес едi. Санрет ру аралы?, айма?ты? ат жарыстарында бiрiншi, е? бома?анда екiншi орынды алып отыратын.1834 жылы ?ткен Т?нiрбергеннi? ?онысбайыны? асында «отыз желком» атан?ан Елгелдiнi? к?кбестiсi бiрiншi келiп, жарты жолдан ?осыл?анды шы?арып сылтау айтып, бас?арып ж?рген Сапа?, Лау мен Тел?озы билеп ж?лде бергiзбеген едi. Б?л да ?мытылмай iште ж?рген ?кпе болатын. Сонды?тан б?л туыстарды? арасында ауыларалы? аразды? бар едi. Содан бiрiмен бiрi онша ?атынаса ?оймайтын. Жанкелдi немересiнi? iшiндегi пысы?ы, барлы? шаруаны бас?арып ж?ретiн Тел?озы?а ?кпелерi бар болатын б?ларды?. Бiр бiрiн суы? ?стауды? бiр сыры да осында жатыр едi. Б?л жолы да Елгелдiлер той жарысына а? боз атты алып келе жат?ан. Оны? ?стiне мiнгiзуге он ?ш жасар ат?а мы?ты Ж?мкенi ?келе жатыр едi. Б?л бала ат?а жа?сы шабумен ?атар, ?ле?-жыр айту?а шебер, ел арасында айтылып ж?рген мы?-сан ?исаларды жат?а бiлетiн. ?ншiлiгi де к?штi.

Ол кезде ?ай ауылда болсын ?лкенi де кiшiсi де ?иса десе ауызынан суы ??рып ты?дайтын. Елдi? сондай ?асиетiн бiлетiн Байсары ?дейi елдi? бетiн ?зiне ?арату ?шiн Ж?мкенi ал?ан болатын.

Елгелдiлiктер т?с ауа Жанкелдi ауылына жа?ындап келдi. Айналасы ?апта?ан киiз ?йлер. Жiк жо?. Жанкелдiнi? ?зi келген ?она?тарды т?бе басында ?арсы алып отыр. Т?рт жа?ы ашы?, к?н т?спесiнмен т?бесiне ши ?статып, биiктеу жерде отыр?ан. Б?лай етiп жасап ?ой?ан себебi, шы?ыстан да, батыстан да, о?т?стiктен де, терiстiктен де келген ?она?тарды Жанкелдi бiрiншi к?ру ?шiн ?дейi осылай жаса?ан едi. Кешеден берi осы жерде отырып ?она?тарды ?арап отыр?ан. Таусылар т?рi жо?. Шы?ыстан ?аржастар, Каракесектер, о?т?стiктен Тамалар мен Наймандар, батыстан Темештер мен Н?ра бойынан а?айындас Жаба?ы, ??лымбет, Тiлен, iргедесi Тиес, А??ошарлар он-жиырма атты болып келiп жатыр. ?уелi биiкте ?ыр?а басында отыр?ан Жанкелдiге с?лем берiп, б?рi т?менде тiгiлген киiз ?йлерге жай?асып жат?ан едi… Б?гiн со??ы к?н едi, ерте? той басталады. К?н бесiндiктен ас?ан кезде батыстан он ша?ты салт ат?а мiнген адамдар к?рiндi. К?руi нашарлай бастаса да Жанкелдiнi? к?рi к?зi шалып ?алып:

– Менi? к?зiм онша аны?тай алмай т?р, мыналар кiм? -деп с?ра?ан ?асында отыр?андардан.

– Б?лар д?уде болса «отыз желком» Елгелдiлер болар, -дедi бiреуi.

– ?ой, олай деме?дер, естiп ?алса б?л Елгелдiлер шам?ой ел, жанжал шы?аруы м?мкiн, -дедi Жанкелдi. Алайда, iргеде отырып кешiгiп келе жат?ан Елгелдiлерге ренiштi едi. Е? жа?ын туыстарды? бiрi е? со?ынан келе жат?аны ?алай екенiн т?сiнбей отыр?ан Жанкелдi. Бiра? б?л туралы ешкiмге еште?е айтпады.

Ауыл сыртынан ?она?тарды ??тiп алып ж?рген жiгiттер, Таубайларды ?арсы алып Жанкелдi отыр?ан ара?а ?арай ба?ыттап жiбердi. Таубай келiп бiрiншi болып аттан т?стi. Жасы келiп бойы бiраз отырса да ?лi бойша? едi Таубай. Сонды?тан е?кейiп келiп т?ктi кiлем ?стiнде отыр?ан Жанкелдiге с?лем бердi.

– Таубай батыр, жер алыс бол?ан со? кешiгiп ?алды? ба? Б?л с?зде ашу да, ?рi ?кпе де бар едi.

– Ж?ке, менi? келмей ?алуым да м?мкiн едi. Д?л iргеде отыр?ан бiзге той болатынын неге хабарлама?ан?

Жанкелдi ?асына отыр?ан ?лкен баласы Зейнетке ?арады.

– Сендер Елгелдiлерге алдымен хабарламайсы?дар ма?!

– ?ке, ол жа?ын мен бiлмеймiн. Хабарлау жа?ын бас?а бiреулер алып ж?рген.

– Егер мына Таубай айт?андай, хабарлама?андары? рас болса, ?ят бол?ан екен…

– Туыс адамдар ша?ыруды к?тiп жата ма, ?здерi келе бермей ма? -дедi та?ы да баласы Зейнет.

– Мiне, келiп отырмыз ?ой, ша?ыру адамды сыйлау, ?адiрлеу болып табылады. Жасы? бiрталай?а келдi, ?зi? де бiздей шал болды?. Сен б?рiн бiлiп отыру?а тиiстiсi?, ол жа?ын ?мытпа, -дедi Таубай Зейнетке.

Б?л Елгелдiктер ендi с?здi к?бейтiп жiбередi. Алдияр та?сыр, кешiрiм ?тiнемiн, -дедi Зейнет. Оны? мына с?зiнде бiр кекету, ?рi кесiрлiк бар едi. Таубай оны сездi. Алайда, Жанкелдi алдында дауласуды ж?нсiз к?рдi.

Таубай ойлады, рас болса рас шы?ар бiр жа?ынан, бiр-бiрiне сенiп, шатасып ж?рiп ?мыт?ан шы?ар?а болжа?ан. Кеудедегi ренiш ?лгi Жанкелдi с?зiнен кейiн осылай оп-о?ай тар?а?андай. Сол-а? екен, к??iлшек Таубай Жанкелдiнi ??ша?тап ?айыра т?сiн т?йiстiрдi. Б?л бауырласты?ты?, туысты?ты? белгiсiндей едi.

– Таубай, iнiм денсаулы?ы? ?алай? -Жанкелдi Таубайдан бiр жылдай ?лкендiгi болатын. Соны пайдаланып атына iнiмдi ?осып с?йлейтiн.

– Ж?ке, б?рын?ыдай емес, ж?рiс азайып кеттi. Жас кезде ал?ан жаралар, сыр берiп ж?р. Сiзбен де жолы?па?алы бiр талай заман болды. ?йтпесе, бая?ыда келiп амандасып кетемiн ?ой.

Жанкелдi ?аза?-?алма? со?ысына ?атыс?ан жо? болатын. Жасты? ша?ыны? б?рiн сонау Самар?ант, Б?хара ?алаларынан ?рт?рлi б?йымдар ?келумен ?ткiзген едi. Саудамен айналыс?ан. Содан жастайынан-а? байып кеткен. Ел арасында жа?сы мiнезiмен, байлы?ымен аты шы??ан. Оны? ?стiне ананы-мынаны шалатын а?ылы да бар. Сонысы ?шiн а?айындары ?атты сыйлайтын. Бесiмдiктер Жанкелдiмен а?ылдаспай ?имылдамайтын. Б?л келiс немересi Тел?озыдан ту?ан ш?бересiн ?олпаштау емес, Жанкелдi ша?ыр?ан со? келе жат?ан адамдар едi.

Жанкелдiнi? ар?асында мал да, бас?а да байлы?тар мол жина?ан балалары Зейнет, Ж?мет, ?нет, Бай?озы, ?ара?озыны? аттары байлы?пен шы??ан. Б?л балаларыны? ?р?айсысы ?келерiнi? ар?асында мы?ды айда?ан байлар едi. Олардан ту?ан балалары да бай болатын. Сонды?тан малдары б?кiл ?араа?аш бойына сыймай жататын. Байлы? адамды кеуделi етедi. Жа?ын туыстары Елгелдiлердi менсiнбей, оларды ?ры атауыны? бiр сыры, сонда жат?ан едi. Мына той?а ша?ырмауды? бiр сыры осында едi. ?атар ?скендiктен бе, Жанкелдi Таубайды ?адыр т?тып, жа?сы к?ретiн. Бая?ыда, он жетi-он сегiздегi кезiнде Б?хардан д?ние алып келе жат?ан Жанкелдiнi? керуенiне ?аза?тардан бет ?арамайтындай болып же?iлген ?алма?тар ендi ашы? со?ыс?а шы?пай керуен жолдарын андитын. Ойлама?ан жерден елге жа?ындай бере Жанкелдiлер солар?а кездесiп ?ал?ан болатын. Олар д?ниелерiн алып ?ана ?оймай, адамдарын да ?ырып тастайтын, болмаса байларын ??лды??а алып кететiн. Кейiн ??н с?райтын. Жанкелдiнi? ажалы жо? па, ?алма?тар со?ына т?сiп ж?рген Таубайларды? жаса?тарына кездесiп ?алып, Жанкелдiнi сол жолы бiр ажалдан ??т?арып ?ал?ан едi. Сан жылдар ?тсе де Жанкелдi Таубайды? сол жа?сылы?ын ?мыт?ан емес. ?азiр де сол алыста ?ал?ан к?ндер еске т?сiп с?з баста?ан.

– Б?л Елгелдiнi? Т?лекбай атасынан бастап бар ?мiрi ?алма?тармен со?ыста ?ттi ?ой. Б?ларды? ?аза?тар алдында е?бегi зор. Соны ?мытпаулары? керек.-Б?л с?здi балаларына арнап айт?андай едi. ?азiр ?зi де шал болып ?ал?ан Зейнет ?ндемедi. Таубай оны? ?нсiз ?ал?анын жа?тырмады. Алайда, о?ан тиiспедi. Бас?аша с?йледi.

– Ж?ке, оны елдi? б?рi бiлуi мiндеттi емес, сiздi? ?мытпа?аны?ыз?а рахмет, Алла жарыл?асын. Уа?ыт ?тедi жа?сылы?та та, жаманды? та ?мытылады. Анау Т??iрбергеннi? «бес перенi»а?аларыны? асында ат жарысынан бiзге бас сыйлы?ты бермедi ?ой, бая?ыда. Сол есiмнен кетпейдi.

– ?зi? айтып отырсы? ?ой, ?ткеннi? б?рi ?мытылады деп, сенде ?мыт, оны ендеше, -дедi Жанкелдi.

– Жай, с?з ретi келген со? айтып отырмын.– Б?л арада Жанкелдi балаларына ?кпе бар едi, бiра? оны ашы? айтпады Таубай. Ж?не оны айтуды? мына арада орынсыз екенiн бiлген ол.

– Байлы? деген ?ызы?, бiреулерге с?тiн салады да, содан кейiн байып кетедi. Т??iрбергеннi? балалары да сондай с?тiмен байы?ан адамдар едi. Сен байлы?ты ойлама, аталарымыз айтатын байлы? бiр ж?тты? дейтiн. Тек ауылды? ?суiн ойла.-Жанкелдi Таубаймен кездескен сайын осы с?здi айтатын. Таубай да б?л с?зде ?лкен м?н берiп айтатынын жа?сы т?сiнетiн. ?азiр де соны ?айталап айтып отыр?ан.

Бiра? ?аза? кiм к?рiнгенге ?ыздарын бере бермейдi. Оны? иелiгiндегi малдарына ?арайтын. Ал, Елгелдiлерде мал жа?ы аз едi, сонды?тан бiрен-саны болмаса Елгелдiлер екi ?йел ала алмайтын. Мы?ды айда?ан байлар олар?а ?ыздарын бермейтiн. Би сайлауына да ?атыстырмайтын. Жанкелдi оны? б?рiн бiлетiн. Б?лар?а ?уелден байлы?ты мандайларына жазба?анын бiр ?кiнiшпен айтып отыратын. ?здерiмен бiрге туыс?ан Сатыпалдыдан тара?ан, оны? ?лкен баласы Елгелдi ?рпа?тарыны? осындай кедей бол?анына iшi ауыратын. ?уелiнде ?келерi ?ш баласына да бiрдей байлы?ты б?лiп берген. Бас?алары байып кеткенде Елгелдiлерге мал ??таймай ?ой?ан. Содан ба оларды?, Темештерден, алыста жат?ан ?аракесектерден мал ?рлайтыны да бар едi. Олар дау шы?арып, Жанкелдi би алында сан келген. Бiрге ту?ан туыстарын ?алай сатсын, сендер ?уелi аны?ына жетiндермен ?айтарып жiберетiн. Сонды?тан олар есе ?айтару ?шiн То?аларды? да малдарын ?рлайтын. Содан ба, То?алар арасында Елгелдiлер ?ры деген ла?ап ат тарап кеткен. Сонды?тан ?рласа да, ?рламаса да ?ры атан?ан.

Жанкелдi мына Таубайды? ренжiп келiп отыр?анын бiлiп, бiраз ?нгiмелесiп отыр?аннан кейiн Жанкелдi немересi Тел?озыны ша?ырып алды да:

– Сен мына ?кен Таубайды жайлы ?йге орналастыр, -дедi.

– Ж?ке, д?рыс айтасыз, расында бiз бiраз дем алайы?, жол ?за? болмаса да мен шаршап ?плыппын, -дедi Таубай.

– Б?л с?зi?нi? ж?нi бар. Менi? басымда да сондай жа?дай бар. Мына ?рпа?ым Тел?озыдан ту?ан Шо? ш?берем ерте ту?ан бала. Осында ?лгi а?аш кесетiн орыстан, соны? тiлiн ?йренген жастайынан. Содан мына А?мола?а о?у?а жiберiп едiм. Сол о?уды? бiр жылын бiтiрiп келiптi. Оны? ?стiне ?анша тiрлiгiмiз ?алды дейсi?, талай адамдарды к?рмегенiме к?п болды, са?ын?ан туыстармен ж?здесу ?шiн ?дейi осы тойды ?ткiзуге ?зiм себепкер болып едiм.

– Ж?ке, д?рыс жаса?ансыз. Ендi т?сiндiм. Келешекте ?рпа?тарымызды не к?тiп т?р?анын кiм бiлген, жауымыз Шы?ыстан деп ж?р едiк, батыстан мына орыстар шы?ты. Оны? дос, д?шпан болатынын кiм бiлген… Бая?ыда Т?лекбай атам айтты деушi едi, алдымен досты? да, д?шпанны? да тiлiн ?йрен деп. Сол с?зде ж?ндiлiк бар-ау деймiн, мына шаруа?ыздан соны бiлiп отырмын. Д?рыс жаса?ансыз.

– ?рине, тiл ар?ылы б?рiн бiлесi?, тiлмен бас?а елдi? ?нерiн ?йренуге болады. Бай?аймын, бiзден г?рi орыстар ?нерлi т?рiздi. Олардан ?йренгеннi? кемшiлiгi жо?. Жолдан шаршап келдi?, дем ал.-Немересi Тел?озы?а:

– Сен мына Таубай ?кендi ке?, ?рi бiр жайлы киiз ?йге ?ондыр.-Жанкелдi айры?ша сыйласты? к?рсеткiсi келдi ме, екiншi рет ?айталап айтты Жанкелдiнi? балалары ?р ру басына жеке-жеке ?й тiккен.-Сен Таубай?а жеке ?й бер, -дедi немересiнi? адамдарды кедей, бай?а б?летiнiн бiлетiн Жанкелдi, б?л с?здi ?дейi ?айталап айтып отыр?аны сонды?тан.

Тел?озы Елгелдiлерге ренiштi едi, Кербестiнi? бiр т??ымын с?ра?анда бермеген, оны? себебi, Корыспайды? еске алу жиынында?ы ат жарысында Сапа?ты жа?тап кеткенi де содан болатын. Тел?озыны? Елгелдiлерге, оларды? б??ан терiс ?арап кеткенi содан едi. К?нiлi ?аламай т?рса да атасыны? жасап, Таубайды? бiр ?зiн жеке киiз ?йге жай?астырып, ?асында?ыларды т?гел б?лек бiр ?йге т?сiрдi. ку?сiндей б?рi дерлiк он екi ?анат а? ?йлер едi. Таубайлар орналас?аннан кейiн дастархан жасалып, ас келдi. ?асында?ылар тама? iшiп ал?аннан кейiн жолдан шаршап келген Таубайды? демалуын ойлап, жеке ?алдырып тама?тан со? Ашы?бай баста?ан бас?алары тыс?а шы?ты. Сыртта б?йгеге ?келген боз атты? ?асында ж?рген Ж?мке ж?гiрiп келдi.

– А?а, -дедi Байсары?а- Бiздi? атты бiр кiсi ?арап ж?р.

Ол солай ?арай беттедi. Расында, ?аз-?атар байлан?ан жыл?ыларды? ?асында бiр адам ж?р екен. Байсары бiрден таныды.

– К?беке, амансыз ба?

К?бен сыншы да б?л кезде сексендi ал?ымдап ?ал?ан кез едi. Содан да бiр к?рген адамын танымайтын бол?ан. ?йтпесе, Елгелдiлердi? талай ж?йрiгiн жа?сылап сынап берген кезiнде. К?беннi? айт?аны м?лт кетпейтiн едi. Бiра? ?азiр Байсарыны танымай ?ал?ан ол:

– Сен ?ай жа?тан келдi??

– Мен мына Балы?тык?л-Байатарда?ы Елгелдi боламын. Атым Байсары, танымады?ыз ба?

– Жас келдi б?рын?ыдй емеспiн. Ыл?и шатастырып аламын. Кешiр, бауырым, сенi? аты? ?айсы?

– Мына алды?ызда т?р?ан боз ат!

Осы арада К?беннi? к?регендiгi ?стап кеткен т?рiздi.

– Б?л Т?нiрбергеннi? Корысбайыны? асында шап?ан Кербестiнi? т??ымы ма?

– Д?л ?зi. Оны ?айдан бiлдi?iз?

– Бiлген со? с?рап т?рмын ?ой, б?л неше жаста?

– Биыл бестен асып барады…

– Ендеше, д?л бабында т?р?ан кезi екен.

Байсары да жас болса да жыл?ы жа?дайын жа?сы бiлетiн. А?аларына болмай осы бозды алып келген, сол едi.

– Кербестi ?айда? -деп с?рады К?бен.

– Ол а?сап ?ал?ан.

– Одан неше т??ым алдындар?

– Содан ту?ан жетi-сегiз жыл?ы бар. Ба?ын сынама?шы болып осы боз ?ас?аны алып келдiк.

– Т?р келбетiне ?ара?анда ж?йрiк ат болуы керек.

– Нешiншi орын алады деп ойлайсыз?

– ?зiнi? бабында болса бiрiншi, не екiншi орынды алуы м?мкiн.

К?бен ?зiнi? ат та?да?ыш ?абiлетiн т?сiргiсi келмей ме, бiлiп т?рса да ж?йрiк аттар осылай бiрiншi, екiншiмен с?зiн бiтiретiн, ыл?и.

– Сiз осылай, бiрiншi, екiншi деп айтасыз. Сыншы бол?ан со? бiрiншi, екiншi орын демей, туралап, б?лiп-жармай айтпайсыз ба?!

– Айта алмаймын, – дедi К?бен сыншы, -?з ?аза?тары? айтады, ат шаппайды, бап шабады дейдi. Осы т?р?ан аттардын б?рi де ж?йрiк. Айта алмаймын, -дедi К?бен с?зiн ?айталап. Оны? ?стiне атпен шабатын бала?а да байланысты. Ол атты ?алай бас?арса, солай болады.

Байсары ?асында т?р?ан Ж?мкенi к?рсеттi.

– Мына бала шабады.

– Сен нешеге келдi??

– Биыл он ?шке келдiм, -Б?л с?здi тез, тарс еткiзiп жылдам айт?ан Ж?мке. К?бен мына баланы? шира? екенiн бай?ап ?алып:

– Мына бала мiнсе бiрiншi орынды алады. Мынау бiр бол?алы т?р?ан бала екен. Сонымен ?оса ?андай ?нерi? бар.

– ?исаларды жат?а айтамын. ?н сала бiлемiн.

– Егер жолы болса, атаны? да, ?зiнi? де атын ша?арар осы жолы. Т?р?ан бойы т?нып т?р?ан ?нер екен. К?мекейi а?ып т?р?ан ?н екен.

– К?беке, оны ?айдан бiлдi?iз? -дедi Байсары.

– Менi? т?йсiгiм солай дейдi.-К?бен сыншы осыны айтты да бас?а аттарды к?руге кетiп ?алды.

К?бен атты да, адамды да жа?сы сынай бiлетiн мы?ты сыншы едi. Негiзi ?ара?алпа? бол?анымен бая?ы Жанкелдi Б??ара базарына барып сауда жасап ж?ргенде ?збектi? саудагерiнен ??лды??а сатып ал?ан осы К?бендi. Ол кезде ??лдарды? да ?йел-еркегiне байланысты ?з ба?асы бар едi. ?збек ба?асына келiспей т?рып ал?ан болады. Он ?ш- он т?ртке келген бала едi. Бойы да кiшкентай екен. Жанкелдi бiр iрiлеуiн алуды ойлады. Ж?ре берiп едi, К?бен бiлiп т?р?ан, егер мына ?аза? алмаса, ?збек ар жа?та?ы ?ызылбас, не болмаса Араб елдерiнi? бiрiне сатып жiбередi. Олар?а кетсе пiштiрiп хан сарайыеда?ы ?йелдерге к?тушi етiп жiберуi м?мкiн. Оны К?беннi? к??iлi ?аламайды. Мына ?аза?ты? алма?анына ?ор?ып кеткен едi ол. К?бен кетiп бара жат?ан Жанкелдiге тiл ?атып, то?татып с?з баста?ан едi. "А?асы негiзiмiз бiр, тiлiмiз бiр халы?пыз ?ой. Сiз алмаса?ыз менi о?т?стiкке сатады. Одан кейiн менi? сорла?аным. А?асы, сол с?ра?ан а?шасын берiп менi алы?ызшы». К?бен с?зiнде жалыну бар едi. Жанкелдi мына жас ?спiрiмдi аяп кеттi, а?ыры ал?ан. Былай шы??ан со? с?ра?ан одан. «Сен жыл?ы ба?ып, ?ой жаюды бiлемiсi??» «Бiлемiн. Бiра? менi? одан да зор ?нерiм бар. Жыл?ыны? ж?йрiгiн айта аламын. Адам бойында?ы к?рiнбей т?р?ан ?нердi бiлемiн». Жанкелдi оны? мына айт?анына сене ?оймады. К?дiктене ?арады. Еште?е айт?ан жо?. Елге алып келген.

К?беннi? айт?анында еш?андай ?тiрiк жо? екен. Елге келген со? бiрнеше аты сынатып к?рген. Оны? ж?йрiк деген аттары шын ж?йрiк едi. Жанкелдiнi? К?бен к?птi? бiр еместiгiне к?зi ?бден жеткен. Содан, талй айт?аны тура келдi. Жанкелдi К?бендi ??л есебiнде ?стамады. Ауылда еркiн ж?рдi. Арада бiраз жылдар ?ткен болатын. А?ыры, Жанкелдi К?бенге бостанды? берген едi. Астына ат мiнгiзiп, елiне жiберген. Ол кеткен. Арада бiр ай ?ткенде, ?айтып келген. К?п уа?ыт ?ткендiктен елiн жатсынып, сия алма?ан болуы керек, керi орал?ан. А?ыры, Жанкелдi ауылынын бiр ?ыз алып берiп, осында ?мiр с?рiп жатыр едi, содан берi К?беннi? бiлгiрлiгiн ба?алап ауыл адамдары б?рi де сыйлайтын. Алайда, К?бенде бала болмады. Жанкелдi айт?ан: «Сен ?рпа?сыз ?тесi? бе, та?ы ?йел ал. ?аласа? менi? балаларымны? ?ыздарыны? бiреуiн ал». «Ж?ке, ?ажет емес, менен бала болмайды. Анау ?ызды ал?ан т?нi Жаратушымыз аян берген. Менен ?рпа? болмайды. ?ызынды ба?ытсыз ете алмаймын. Осылай да ?мiр с?ремiн». С?йтiп, К?бен ал деген ?ызын алма?ан. Сол бiрiншi ?йелiмен ?мiр с?рiп жат?ан.

О?у?а жiберер алдында немересi Шо?ды да сынат?ан едi. "Ж?ке, о?у?а берiнiз б?л бала?ыз ?шiн е? д?рыс жол. Ба?ытты болады, алдына ешкiм келе алмайды, елге с?зiн тындататын, не айтса да д?л табатын болыс болады» -деген. Екi ойлы болып ж?рген Жанкелдi К?беннi? айтуымен Шо?ды орыс- татар мектебiне берген болатын.

К?беннi? керемет ат сыншы екенiн бiлiп ал?ан ел, арнайы ша?ыртып аттарын сынататын. Ондайлар?а ?ырсы? мiнезi бар ол бара бермейтiн. Тек, осындай ?лкен жарыстарда ?ана келiп аттарды сынайтын. К?бен ат сынай баста?анда оны? манайында ел ?аптан кететiн. Б?гiн де солай болды. ?аза? ?ызы? халы?, к?нi б?рын жарыс болмай жатып ?з аттарын ма?та?анын ?натады. Бiра? К?бен ондайды жасамайтын. Адамдарды? байлы?ына, кедейлiгiне ?арамай турасын айтатын.

К?бен Жанкелдiнi? тойына келген аттарды к?рiп ж?ргенде Байсары со?ынан ?алмай ерiп ж?рген болатын. ?йiне кетер кезде Бпйсары?а о?ашалап айтты.

– Мен аттарды? б?рiн ?арап шы?тым. Сенi? аты?ан ж?йрiгi жо?. С?тiн салса, бiрiншi орынды аласы?, болмаса екiншi орын шаппай берудi? ?зi болады.– Осыны айтып кетiп ?алды. Мына с?з Байсарыны? к??iлiн к?терiп таста?андай болды.

Кешiнде той?а ?дейi ертiп ?келген ?нерлiлер дайындала бастады. К?н батар алдына шартараптан келген мы?тылар, балуандар белдестi. Одан кейiн ?ншiлерге кезек тидi. Жинал?андар оларды да ?ызы?тады. Кезке Ж?мкеге келдi. Б?ны? ?нерi бас?алардан ?згешелеу едi. Домбыра?а ?осылып неше т?рлi ?н салды. ?аза?ты? ?иса- дастандарын жат?а бiледi екен, оларды домбыра?а ?осып айтып бердi. Елдi? ?ызы??аны сондай, жiберетiн т?рлерi жо?. Т?ннi? бiраз уа?ытты болды. Ай ту?алы ?ашан! Ж?мкенi босатар емес, ??кей шалдар ??ла?ын тосып, ты?дап ?алыпты. Зыли?а-Ж?сiптен бастап сан т?рлi ?исаларды айтып жатыр. Елдi? ??мары ?анар емес. Ж?ртты? арасында К?бен де т?р едi. «Мынау ?ажап ?нерлi жас екен. Дауысы ?андай тамаша» деп ?ояды. Т?н жарымы болды. А?ыры Байсары бала ерте? ат?а шабады деп алып кеттi.

Ж?мкенi? ?ке-шешесi жо? жал?ыз едi, ата-анасы ерте ?лген. Бiр т?я?тан жал?ыз ?ал?ан бала болатын. Ауылында ерте т?рып елдi? малын ба?атын. Оны? ?нерi Елгелдiлер ?шiн бес тиынды? ??ны жо?, т?рiздi едi. Тек мал ба?у?а ?ста?ан. Б?гiн ?ана мына жинал?ан ?ауымнан ма?тауынан кейiн оны? ??ныны? ?аншалы?ты екенiн Елгелдiлер бiлдi. Шалдар рахмет айтып жатыр. Келiсiмен Ж?мке жатып ?ал?ан. Ол мал жа?дайымен к?н шы?пай т?р??а ?йренген. Б?гiн уа?ытында т?риады. Т?ннен шаршап ?ал?ан шы?ар деген оймен Байсары мазалама?ан. Ел аттарын жарыс?а дайындап жатыр. А?ыры, Байсары Ж?мкенi ж?л?ылап орнынан зор?а т?р?ыз?ан едi. Бала айтты:

– Б?кiл денем ауырып т?р, Ат?а шаба алмаймын.

– ?айтсе? де шабасы?!

– Шаба алмаймын, -деп бала т?сегiне ?айыра жатып ?алды.

Амалы таусыл?ан Байсары ж?гiрiп сырт?а шы?ты. Сол екi арада ?асына ерiп келген адамдарды? б?рi хабардар болып ?алды. Ашы?бай баста?ан Елгелдiлердi? б?рi Ж?мке жат?ан киiз ?йге ?айыра кiрдi. Балада ес жо?, сандыра?тап жатыр. Сыртта Жанкелдi ?асында отыр?ан Таубайды? ??ла?ына да жеткен.

– ??ры?анда ат жарысы ??рысын. Бiр атадан ?ал?ан жал?ыз к?з едi. Ауырып ?ал?аны ?иын болды ?ой. Кеше не тама? iшiп едi…

– ?айдан бiлейiн, менi? к?зiмше бiз iшкен тама?ты iштi, – дедi Байсары т?рып.

– Кеше К?беннi? к?зiне т?сiп кеткен жо? па? -дедi Жанкелдi.

– И?, кеше тойда бол?анда ел алдына шы?ып алып, тiлi сайрап т?р екен. Болатын бала екен, – деп ?айта-?айта айтып едi, К?бен!

Байсарыны? мына с?зiн естiп Жанкелдi айтты, сол К?беннi? к?зi тиген. Со?ан ат шаптыры?дар дедi.

К?бен к?ршi ауылда т?ратын. Ат жiберiлген едi. Ол келiп, мен ?з к?зiмдi ?зiм ?айыра алмаймын. Мына к?ршi ауылда Сары б?йбише деген бiр кемпiр бар, сол, менi? к?зiмдi ?айтарады. Со?ан адам жiберi?дер дедi. Ендi со?ан ат шаптырды. Ол келiп, к?рiп: к?з ?атты тиген екен. Дегенмен, емдеп к?рейiндi айт?ан. ?зiнi? м?ндайда?ы ?йреншiктi емiн жасады. Бiра? та бала орнынан т?рып кете алмады.

Байсарылар ауылдан боз ат?а мiнiп шабатын бала iздедi. Оны? с?зiн Шо? естiп т?р?ан едi:

– Б?л атпен мен шабайын, -дедi. Баласынын б?л с?зiн Тел?озы жа?тырмады.

– Шапсан, ?зiмiздiн пуылдан да аттар ?атысады. Соны? бiрiне мiн. ?айда?ы бiр Елгелдiнi? атымен шауып, соларды? шашбуын к?терiп ?айтесi?? – Тео?озы Кербестiнi? бiр т??ымын бермеген Елгелдiрге ?кпелi та?ы да к?рсеттi.

– Мен сiздердi? бiрiншi орынды алмайтын аттары?мен шаппаймын. Кеше К?бен осы ат не бiрiншi, не екiншi орын алады деген. Осымен шабамын, -дедi Шо?. Жанкелдi бауырынды ?скен Шо? Тел?озыны атымен атайтын.

– Тел?озы, Ерназар да, Елгелдi де Сатыпалды ?улетiнен. Сiз неге б?лесiз. Оны? iшiнде Д?улетбикеденбiз. Елгелдiнi? аты озса, сiздi? де беделi?iздi? ?скенi.

Тел?озы баласыны? б?л с?зiн сонда да ма??лдамады. Бiра? ?арсы с?з де айта алмады. ?асында т?р?андардан ?ялды.

Шо?ны? б?л с?зiнде сыр бар едi. Д?улетбике хан ?ызы болатын. Бая?ыда сонау Есiмхан заманында хан бiр топ батырларын алып жоры??а шы?ады. Ол ?айтып орал?анша Ж?нiбек ханны? т??ымы Т?рсын Т?ркiстанды басып алып Есiмханны? отбасына ?лкен ?орлы? к?рсетедi. Со?ыстан ?айтып орал?ан Есiмхан Ташкентте отыр?ан Т?рсынды бiр т?нде басып алып, б?кiл еркек кiндiктен ту?андарын т?гел ?ырып, ?ыздарын ?асында?ы батырларына б?лiп бередi. Сонда ?уанды? т??ымы Бесiмге Д?улетбике б?йырады, Мейрамсопыны? бас?а ?рпа?тарына да бiр-бiр хан ?ыздарын ?осады. Келе жат?анда Бесiм ой?а ?алады, б?л ?алай болар екен. Б?йбiшем бар, хан ?ызы ?алай то?ал болады, ой?а берiледi. А?ыры ?ыздан с?райды. О?ан айт?ан:

«Д?улетбике, менi? б?йбiшем бар, сен хан ?ызысын. ?алай болар екен… Сен ма?ан шын к?нiлден тидi? бе, ?лде ханны? ?а?арынан ?оры??аны?нан келiстi? бе? Егер шын к??iлден тисе?, ана б?йбiшемдi тала? тастап, сенi аламын».

Сонда Д?улетбике айтыпты: " Бас ием, б?л да ??дайды? жазуы шы?ар, са?ан шын берiлдiм. Б?йбiше?дi тастама, то?ал болып отыра беремiн» дейдi. Бесiмнi? б?рыннан Б?тей деген б?йбiшесi бар едi. Содан Д?улетбике Бесiмнi? б?йбiшесiн ене атап кетедi. Содан То?алар бiр б?лiгi Ене то?асы аталып кеттi. Д?улетбикеден тара?ан балалар ?рпа?ы Д?улетбике То?асы атал?ан. Айт?ожа, Бар?ана, Сатыпалдылар хан ?ызы Д?улетбикеден ту?анын ма?таныш ететiн. Шо?ны? айтып т?р?аны сол едi.

Тел?озыны? ?зi де хан ?ызынан ту?анын ма?таныш ететiн, бiра? баласыны? мына жерде Елгелдiлердi ?осып айт?анын ?натпай ?алды.

Шо?нын боз атпен шабатынын Таубай естiп, бiзден де ?ан?а тартатын ?рпа? ?сiп келе жатыр екен деп, Байсары да Шо?ны? шабатынын естiп ма??лдап, ?уан?ан едi.

??кей он мен он бестi? арасында?ы балалар ат?а мiндi. Аттарды ?араа?ашты? шы?ыс-о?т?стiк жа?ында?ы ке? жазы?тан берi ауыл?а ?арай шабатын болды. Балалар жол бастаушысы бар, солай ?арай кеткен едi. ?она??а келен билер мен байлар талай с?йг?лiгiн алып келген. Ж?йрiк аттар к?з т?ндырарлы?тай к?п екен. Бiрiнен бiрi ?ткен, ?р т?рлi т??ымды ж?йрiк, с?лу, к?рiктi аттар едi.

Он жетi мы? бiткен Т??iрбергеннi? баласы Сапа? атая?ы жетер жердегi жарысты? б?рiне ат ?осатын. Сонау жылдары А?монша? аты болатын. Сол ат талай жерлерден бiрiншi орын ал?ан. Содан оны? есiмi б?кiл осы ма?айда?ы рулар iшiнде д?рiлдеп т?р?ан. Ж?йрiк ат сонда, с?лу ?ызды сол алатын. Сапа? б?л той?а да бiр ж?йрiгiн ?келген болатын. Ауыл арасында?ы жарыстарды бiрiншi орын алып ж?рген б?л ат?а ?мiтi зор болатын. Анада а?асы ?онысбайды? асында А?монша? ая?ы а?сап ?алып ?ойып бiрiншi орын ала алма?ан едi. Ауыл арасында?ы к?ндестiк ?озып кетте де, Сапа? ?зi ала алма?ан со? Елгелдiлерге де бергiзгiсi келмедi. Сонды Елгелдiнi? Кербестiсi бiрiншi келiп, ?лкен дау болып ретiн тауып Тел?озы, Сыртанбай, Лау, Сапа? т?ртеуi дау айтып бiрiншi орынды Кербестiге бергiзбей т?теден ?осылды сия?ты сылтау айтып, бас?а сырт адамына бергiзген едi. Турасын айт?анда, бiрiншi орынды кедей Елгелдiлерге ?има?ан. Содан Елгелдiлер Сапа?пен де, Тел?озымен де онша емес едi. Таубай болма?ан со? ру аралы? туыс?анды?ты б?збайы? ?шiн келген едi осы той?а.

Сапа? осы ма?айда?ы ж?йрiк аттарды бiрнеше есе ба?асын берiп сатып алатын. Жырысты? алдында, кейiн Елгелдiлерге сан рет барып,«ма?ан Кербестiнi? бiр т??ымын берi?дер» деген. Онша?ты жыл?ы берген орнына. Сонда да к??iлдерi ?ал?ан б?лар бермеген болатын. Сапа? Елгелдiлерге содан ушулы едi. Осы жолы ?айтсе де бiрiншi орынды алма? ойы бар.

Сапа? б?л той?а Каракесектерден сатып ал?ан Те?бiл к?гiн салды. О?ан ?зiне ?бден сыр мiнез бол?ан Айтан деген жiгiттi мiнгiздi. Жас кезiнде бiр келессiз аурумен ауырып, бойы ?спей ?ал?ан. Он сегiзден асып кеткен ол сырт адам?а он бiрдегi баладай болып к?рiнетiн. Ат?а же?iл, оны? ?стiне шабыскер. ?андай жарыста, тойда болмасын Сапа? ын?ай осы Айтанды мiнгiзетiн.

Тамыз айыны? бiр шуа?ты к?нi болатын. К?н онша ысты? емес. ?дейi ат жарысына тандап ал?ан к?ндей едi. Ж?йрiк аттар?а мiнген балаларды бас?арып ж?рген жiгiт ?араа?ашты бойлап о?т?стiкке ?арай кеткен. Жиырма бес ша?ырымдай болды-ау шамада жарыс?а ?атысатын аттарды то?татып ?олын жайып бата берiп, балалар?а жол болсын айтып ?оя берген едi.

Бес ж?здей ат ?азылар отыр?ан ауыл жа??а ?арай лап ?ойды. Ат т?я?тарынан жер тiтiркенiп кеткендей едi. Б?рiнде бiр ?мiт, бiр тiлек болатын. ?р руды? балалары аруа?ты аталарыны? атын атап аттарына ?амшы басты. Шо? да боз ат?а Д?улетбикелеп ?амшы сал?ан. Ал?аш?ы кезде ат т?я?ынан жерден к?терiлген ша?нан еште?енi бiлiп болмайтындай едi. Меженi? жарты жолына келгенде ат арасы сиреп, ж?йрiктер ал?а кетiп, шабысы ?ыс?а аттар кейiн ?ала бердi. Межеге он ша?ырымдай ?ал?анда алда?ы аттарды? ?атары сауса?пен санарлы?тай болып ?алды. Шо? бай?ады, алдында бес-алты ат кетiп барады. Ендi кешiксе алда?ылар жеткiзбей кететiнiн сездi. Атына та?ы ?амшы басты. Алда?ылар аттарыны? есiн шы?арардай ?амшы салып келедi. ?йткенi, тая? тастар жерде же?iс т?р. ?аза??а ат жарысынан жо?ары ештене жо?, б?нда ел намысы, ата?-абырой б?рi осында едi. Кейбiр ат ?стiндегi балалар ?алып бара жат?анын сезiп дауыс ша?арып жылай бастады. Ал?а кеткендерге бiрiншi болып бару?а ?мiт оян?ан. Алда м?нартып к?рiнген киiз ?йлер ай?ындалып к?рiне бастады. Шо? ендi бай?ады, алда кетiп бара жат?ан аттарды? бiрi Сапа?ты? Те?бiлк?гi. У?, аруа?, Д?улетбикенi? атып атап, Шо? атына та?ы ?амшы басты. К?к ат с?т ыш?ынып кеткендей болды. Жанын салып шабысына шабыс ?осты. Алда бара жат?ан Сапа?тын атымен те?есе бердi. Шо? бiрiншi орынны? аулы алыс емес екенiн ендi сездi. Анамыз Д?улетбикенi? аруа?ы ?олдай к?р айтып та?ы кезектi рет ?амшы салды.

Бесiмнi? Д?улетбикеден тара?ан Бар?ана, Айт?ожа, Сатыпалдыны? ?айсы болмасын ат?а шап?анда, жауымен со?ыс?анда Д?улетбикенi? атын атайтын едi.

?андарына сi?генi сонша, ?здерi де ?алай Д?улетбикелеп кеткенiн бiлмей ?алатын. Б?л ?дет Шо??а да ес бiлгелi кiре баста?ан. Д?улетбике анамны? аруа?ы ?олда дедi та?ы да. Мына с?з ат?а да к?ш бергендей екпiндеп келедi. Шо? Айтан?а ?атарласа бергенде ол бщз атты ке?сiрiк т?сынан бiр тартты. М?ндайды к?рмеген ат бейшара аспан?а атылып т?рып ?алды. Б?л кезде Айтан аты бiраз жерге кетiп ?ал?ан едi. «Жануар, к?шiндi жина, б?рiбiр ?уып жетемiз» дедi де Шо? атына та?ы ?амшы басты. Бiра? Те?бiлк?к жеткiзбедi. М?реге Сапа?ты? аты бiрiншi, боз ат екiншi келдi. Шо? аттан т?скенде ?ана к?рдi. Атты? т?мсы?ынан ?ан а?ып т?р екен. Сапа?та, а?айындарында ес жо?. Айтанды ат ?стiнен к?терiп алып, Те?бiлк?ктi мойынан ??ша?тап с?йiп жатыр. Шо?ны? ?аны ?айнап кеттi. Ж?гiрiп барып ?амшымен Айтанды екi-?ш рет тартып-тартып жiбердi. М?ны к?рген Сапа?ты? да ашуы ?озып кеткендей.

– Мына Тео?озыны? тенгтегi ?айтедi… ?рып жiбергiсi келдi. Бiра? ?апта?ан ел к?зiнше оны жасай алмады. Ж?рт б?лар?а назар аударып жиналып ?ал?ан едi. Бiр жа?ынан Таубай да келдi. Шо? о?ан бол?ан жа?дайды айтты,

– Б?л ?аза? сондай, ?андай жа?дайда болмасын бiр ?улы?ын жасап ж?редi. Еште?е етпейдi, екiншi орын да жаман емес. Сапа? ?ай жерде болсын, байлы?ты? ар?асында мы?тылы?ын к?рсетiп ж?редi.

Таубай амалы таусыл?андай т?рып ?алды. Шо? атты жетектеп ?азылар ал?асыны? алдына алып барды.

– Мына ат т?мсы?ынан а??ан ?анды к?рiп т?рсыздар ?ой, мен озып бара жат?анымда Те?бiлк?ктi? ?стiндегi Айтан тура ке?сiрiктен ?рды. Шауып келе жат?ан ат?а соны неге жасайды?

Айтан да берiспей:

Мен ?дейiлеп ?р?ам жо?, кездейсо?та ?амшым тиiп кеттi.

– ?й, имансыз, мен жанай бергенде ?дейi жа?ындап келiп тартып жiбердi? ?ой.

Мына жа?тан Сапа? Тел?озы?а:

– Тел?озы, мына бала?ды ?оз?ызбайсы? ба, ?алы? ж?ртты? к?зiнше iстеп т?р?анын ?арашы…

Тел?озы Шо?ды алып кетпекшi болып едi, бiра? ол болмады, ?кесiнi? дегенiне к?нбедi.

– Те?бiлк?кке бiрiншi орынды берсе?iздер обал болады. Аны?-?аны?ына жету ?шiн екi атты ?айыра жарыс?а салып ?айсысыны? ж?йрiк екенiн аны?тау керек, -дедi Шо?.

?азылар ал?асы бiр с?т бiрiне ?арап отырып ?алды да, бiреу т?рып:

– ?амшы?а ат ке?сiрiгi жарылмайды, -дедi.

Шо? ?асында т?р?ан Айтан ?олында?ы ?амшыны ж?лып алды да ?азылар алдына ?кеп тастады.

– Ол ?амшысына байланысты. Мына ?амшыны салма?тап к?рi?iздер, ?андай ауыр. Ішiнде бiрде?е бар т?рiздi.

Отыр?ан ?азылар ?амшыны ?олдарына алып салма?тап к?рдi. ?азыларды? бiреуi отырып:

– Баланы? айт?анында бiр шынды? бар сия?ты…

– ?лiмбай, сен бос с?з с?йлемей отыр, – дедi екiншiсi.

Б?л Т??iрберген т??ымына к?йеуi бала Тиестердi? бiреуi едi. Мына с?зден кейiн отыр?андар жым болды. Осы айма?та?ы е? бай Сапа??а ешкiм ?арсы келе алмайтын.

Таубай шыдай алмады, с?йлеп кеткен:

– Ел сенген ?азысы?дар. Сендердi? ?азылы?тары? мына баланы? айт?анына жетпей жатыр. ?айта барып о?аламыз…

– Тауке, ел арасында дау шы?армайы?. Екiншi орында жетедi. Ат жарысы осымен бiтiп жат?ан жо?. Алда талай жарыс болады. Елгелдiлер аттарыны? ж?йрiктiгiн сонда к?рсетер.

– Д?рыс айтасы?, Тиес Той?ожа бауырым, бiра? ат жарысы сайын осындай дау болып жатады. Сол ?ашан тиылды. Ат жарысы ауыл-ру намысы. Сол жа?дайды ескерi?дер!

Мына жа?тан Тел?озы айтты:

– Тауке, менi? тойымны? с?нiн б?збай, ?ойы?ыз.

Мына с?зден кейiн Таубай да басылып ?ал?ан едi, бiра? Шо? болмады:

– Ол ?дiлетсiздiк болады. Екi атты жеке жарыстыру керек.

– Шыра?ым, осы с?зi? ?шiн мен бiрiншi орынды ал?андай болып т?рмын, Сенi? ?мiрi? ендi басталды. ?аза? ж?рген жерде ?лi талай сан ?дiлетсiздiктi к?ресi?. ??дайымыз са?ан ?за? ?мiр берсiн. Болайын деп т?р?ан бала екенсi?, -деп Таубай Шо?нын ма?дайынан с?йдi. Шо? мына с?зге тосылып ?алды. Осымен ат жарысыны? дауы басыл?ан едi,

Таубай, Ашы?бай, Байсары, Шо? бар, -б?рi Ж?мке жат?ан киiз ?йге келдi. Бала сандыра?тап жатыр екен. «Менi? атым, нешiншi келдi» -деп ?ояды арасында,

– Бiреуден ?ал?ан жал?ыз к?з едi, ?лiп ?алмаса жа?сы болды, – дедi Таубай т??ерте?гi айт?ан с?зiн ?айталап. А?а, жазылып кетедi. К?беннi? к?зi ?атты тиген ?ой. Со?ан бiрнеше рет ?ша?татып жiберi?iздер, -дедi ?асында отыр?ан емшi кемпiр.

Та?ы К?бендi ша?ыр?ан. Ол :

– Мен ?атты назар аударып жiберген болуым керек. Б?л бала соны к??iлiне алып ?ал?ан т?рiздi, Мен к?н бат?аннан кейiн бiрнеше рет, ма?дайынан сипаймын. Аманды? болса бес-алты к?нде т?рып кетедi.

– Олай болса, б?тен ауыл емес ?ой, осында ?алсын. Бiз К?беннi? айт?ан уа?ытында келiп алып кетемiз, -дедi Таубай. ?асында кiшi баласы Байсарыны ?алдырып, ?здерi ауыл?а ?айтты, Таубай Сапа?тарды? ?ылы?ына ашуланып кеткен,

Шо? Ж?мкенi? жайын бiлiп, к?нiне бiрнеше рет келiп ж?рдi. Ж?мкенi? домбыра тартып, ?иса айт?аны ?нап ?ал?ан. Шо? жас болса да адамны? жа?сы да, жаман да ?асиетiн бай?а?ыш едi. Мына баланы? ?нерi ?серлендiрiп жiбергендей едi. Ж?мкеде ?нердi? мол к?зi жат?анын а??ар?ан. Содан ба, к??iлi айрыкша т?сiп кеткен.

К?беннi? ма?дайынан сипауыны? ?серi болды ма, бес-алты к?ннен кейiн Ж?мкенi? бетi берi ?арады. Та?ертен есiк алдында отыр?ан Ж?мкенi к?рiп Шо? ?уанып ?алды. ?асында К?бен мен Байсары отыр екен. Шо? ?зi Бал?аш жа?та?ы Алтай-Мойын Алдаж?манны? ?ызы ??мiстi к?руге бару?а дайындалып жат?ан едi. Шо? т?рып с?рады,

– К?беке, сiздi? к?регендiгi?iз бар ?ой, айты?ызшы, менi? алатын ?ызым ?андай ?ыз?

– ?ыз мiнезiнi? жа?сы-жаманын бiлмеймiн, бiра? екеуi?нi? к??iлдерi? жараспайтын т?рiздi…

– Олай болса, нашар ?ыз болды ?ой.

Айтып отырмын ?ой, ?ызды? ?андай екенiн бiлмеймiн, сары ?ыз болуы керек. Ал сен ?араторыны жа?сы к?ретiн т?рiздiсi?.

К?беннi? мына с?зi Шо?ны? iштегi ойыны? тура т?бесiнен т?скендей болды. Адам жаратылысымен кiрген ?асиет те ?рт?рлi ?ой. А?мола базарынан т?релердi? ?ара торы ?ыздарын к?ргендiктен бе, ?йтеуiр, ?зiне де т?сiнiксiз, ?ара торы ?ыздарды ?нататын. Солар?а ??мартатын. К?беннi? д?л айт?анына та? ?алып, к??iлi т?сiп ?ал?андай болды.

– Сiз оны ?айдан бiлесiз?

– Менi? бiлгiр к??iлiм солай дейдi…

К?беннi? ыл?и басы? бар, к?зi? бар демей турасын айтатын ?детi бар едi. Мына с?здi естiгiнде Шо? та??алды, бiра? л?м ?арсы с?з айт?ан жо?. К?бен с?зi к??iлiне жаман ?сер еттi. Кетуге асы?ты. ?кесi айттыр?ан ?ыз?а сырттай ?ашы? болып ж?р едi. К?беннi? мына с?зi соны жо??а шы?арып, к??iл к?йi ?олма-?ол ?згерiп ж?ре бердi. ?ыз аулына бар?ысы келмей кеттi. Бiра? ?кесi айтып отыр. Бару керек, ?йтпесе арты ?лкен дау болатынын Шо? т?сiнетiн.

Орнынан т?ра берген Байсары?а айт?аны:

– Ж?мкенi? ж?рген жерi думанды екен, менiмен бiрге бал?аш жа??а барып ?айтасын!

– Барса барсын, Ел, жер к?редi. Дегенмен, Шо? бауырым, ?алай болар екен, ?стiндегi киiмi нашар,

– Киiм табылады. Осында менi? киiмдерiм жетедi. Соны кигiземiз.

А?ыры Байсары Ж?мкенi ?алдырып ауылына ?айтып кеттi.

К?беннi? с?зi ?сер еттi ме, Шо? ж?рер алдында ?кесiне айт?ан болатын:

– Осы мен к?рмей жатып ??да т?сiп ?ой?аны?ыз, ?алай?

– Алдаж?ман менiмен дос, к??iлдес адам. Бiраз ?алы? малды да берiп ?ой?анмын. Сен ?натпаса? Жанкелдiнi? т??ымынан бас?а бiреу алады. Менi? к??iлiм сен ал?анды ?алайды. Сен алса? д?рыс болар едi, -дедi.

Тел?озыны? мына с?зiнде бiр сыр жатыр, ол жаратылысынан керемет сара? болатын. Осы ??да т?судi? ?зiнi? сыры бар едi. Сонау жылдары Тел?озы Алдаж?манны? ?арындасын алма?шы болып, ол ?лiп ?алып, а?асы берген малдарын ?айтарма?ан. Кейiн Тел?озы бас?а жерден екiншi ?йел ал?ан. Сол ?аза? салтымен берген 77 жыл?ы бос?а кеткендей бол?ан. Соны жолы??ан сайын есiне салып ?кесi де, Тел?озы да айта беретiн. Кейiн бiр жолы??анда Алдаж?ман, кiшi ?ызым ?сiп келедi, сендердi? т??ымдары?ны? бiреуiне берейiн деп айт?ан. Б?л ал?ан ?алы? малды ?айырмаудын жолы болатын. Мына с?здi естiген Тел?озы жылдамдатып отыр едi. Тео?озыны? ??лы?ы да мол болатын. Ерте?гi к?нi уа?ытында бармаса? бас?а бiреуден ?алы? алып, ?ызын бiреуге ?затып жiберетiнiн бiлiп отыр. Онда ?алы? мал дала?а кеткенi. Сонды?тан сырттай ?ызды? басын Шо??а байлауы етiп ?ой?ан.

Баласыны? мына о?удан келген демалысын пайдаланып келiнде т?сiрiп алу болатын Тел?озы ойы.

Шо? ?кесiмен, Алдаж?ман арасында?ы жа?дайды бiлмейтiн. ?кесiнi? ?йел ал деген с?зiне ?арсы келе алмады. К?беннi? с?зiнен кейiн iштей онша жа?тырма?анымен сырттай ?арсы келмей ара?а екi к?н салып Бал?аш жа?та?ы Алтай-Мойын Алдаж?ман байды? аулына ж?рiп кеттi. Бас ??да болып ?ара?озы, шешесi Жамал баратын болды, iнiсi Малай бар, бас-ая?ы он-ша?ты адам едi. Шо?мен бiрге Ж?мке к?йеу жолдас болып баратын болды, онымен ?осып, ?здерiне жа?ын т?ратын Тiлендерден дос к??iлдес ?лсендi ша?ырып алды. Оны? ?кесi Ерназарлардан ?йел ал?ан. Туыстарымен жан?аласып осы ?йелiнi? т?ркiн ж?ртына жа?ын отыр?ан едi. Ауыл арасы жа?ын бол?анды?тан ?лсен Тел?озы ауылына жиi келетiн. К?йеу жолдас?а Шо? осы екеуiн лайы?ты к?рген. Ж?мке бойы т?нып т?р?ан ?нер. Тойды ?ызы?ты ететiнiн Шо? т?сiнген.

Содан олар ж?рiп кеткен. Жолай Ж?мке ?н салып, домбыра тартып айналаны думан?а б?леп келе жатты. Ж?мке ?нерi Шо??а тiптен ?атты ?на?ан едi. Содан ол жолда, сен менiмен бiрге А?мола?а барып о?у?а т?с, -деген едi.

– Барамын, туыс?андарым жiберсе…

– Ол кiм?

– С?тек деген немере а?ам бар!

– Таубай а?са?ал айтса жiбередi.

??гiме осымен бiтiп ?ал?ан. Э?мкеге Шо?ны? мына с?зi бiр ?анат байла?андай едi. Ол ерекше бiр арман?а б?лендi. К?зi к?реген жерге барып, о?у о?иды. Шо?ны? мына айт?аны т?стей болып к?рiндi. Сырт?а шы?армаса да iштей ?атты ?уанып келедi.

?ыз к?ру

К?беннi? айт?аны ?сер еттi ме, Шо? жол бойы ?лкен тол?аныста келе жатты. ?ыз ??ша?тап, ?йел алу сезiмi со??ы жылдары ояна баста?ан болатын. ?ыз с?юге к??iлде ??марлы? бар. К??iлi, тек, К?бен айт?ан сары ?ызды ?аламайды,

А?молада о?ып ж?рген Шо??а т?ре ?ыздары ?атты ?найтын. Базар?а бар?ан сайын жиi к?редi. Шеттерiнен бiр ?алыптан шы??андай ?ара торы, Содан ба, ?ыздарды? осындай т?рлерiне к??iлi ??лап ?ал?андай. Бiра? т?ре ?ыздарыны? «ауылы алыс» екенiн Шо? жа?сы бiлетiн. ?йткенi, т?релер ?ара ?аза?тар?а ?ыздарын бермейдi. ?аза? алса байлы?ымен алатын, Сара? ?кесi т?релердi? с?ра?ан малдарын бермейтiнiн бiлетiн. Шо? к??iлi тартып т?рса да т?ре ?ыздарына жуи ?оймайтын. Мына жолы ?кесi айт?ан со?, к??iлi жо? болса да, ?арсы келе алмады.

Шо? жолай бас?алардан о?ашаланып ?лсен, Ж?мкемен а?ылдасып ?ояды. К??iлiндегi к?дiгiн жасырмады. Сары ?ыздарды ?натпайтын, ондай ?ыздары с?бы?аным с?ймейдi деген с?з айтып ?ояды, Егер ?ыз ?намаса не iстейтiнiн бiлмейтiн. Жасы Шо?мен ?атарлас ?лсен ?ызбен ?атынасты? ?улы?-с?мды?тарын жа?сы бiлетiн. Оны? Шо??а айт?аны:

– ?ыз адал емес екен т?ралы сылтау айтып тастап кет. Са?ан т?к жасай алмайды. Солай оп-о?ай ??тыласы?.

?лсеннi? мына айт?ан с?зi к??iлiнен шы?пады. Адал ?ыз?а ондай ?ылы?ты ?алай жасаймын. Оным ?ят емес пе, ?ызды ба?ытсыз еткенiм ?ой. Досыны? б?л айт?анына iштей келiсе ?оймады. Жол бойы ?лсен талай рет Шо?ды солай ?гiттеген. ?лi ?йрене ?ойма?ан, ?ыз жа?дайын бiлмейтiн Ж?мке, б?л жа?дайда с?зге онша араласпайтын. К?бiне келе жат?андарды? тiлегi бойынша ?н салып, домбыра тартады. Жол бойы жа?сы ?ндерiмен ?ара?озы?а да, Жамал?а да ?нап ?ал?ан.

К??iл шiркiн мы? ??былды. Досыны? к??iлiн к?теру ?шiн ?лсен айтты: Сары ?ыздарды? iшiнде де ?демiлерi болады…

Бiра? к??iл шiркiнде мы?тап орнап ?ал?ан ба, ?ара торы?а тарта бередi. Дегенмен, Шо? ойланып, мына ?лсен с?зiнде де д?рысты? бар шы?ар?а то?та?ан едi. Жол бойы Шо? болаша? жарын к??iлмен к?з алдына елестетумен келе жатты, бiра? бiр то?там?а келе алма?ан. Сан ой?а кеттi. Бiр жа?ынан мен ?з т?р?ымнан ойлап келемiн, ал егер ?ыз с?ймесе, ма?ан к??iлi болмаса ?айтемiн. ?аза?та ?ыз с?ймеуi болмайды, жiгiт с?йсе бол?аны деген ?а?иданы да еске алды. Б?л с?з Шо? к??iлiнен шы?пайтын. ?ызды? да тiлегi, оны? да ж?регi бар. Ал егер оны? ойынан шы?паса? ?андай жар болады. Осыны ойла?анда ж?регiнде бiр жазсызды? пайда болады. Ал?аш?ы рет ?ыз ауылына к?йеу болып баратын Шо? не айтарын ?лi бiлмейтiн едi. ?ызбен ?алай с?йлесуi керек, б?л Шо? ?тпеген мектеп едi. К?з алдына елестет алмайды. Егер бiр а?ылсыз с?з айтып ?ыз к??iлiн ?алдырып алам ба, ол менй с?ймесе, онымен ?алай т?рамын. К??iл шiркiн т?ра?сызданып сан тарап?а кетiп, ??была бередi. Алайда, б?л теренде жат?ан к?йдi тiс жарып ?асында келе ат?ан досы ?лсенге де айтпайды, Ол туралы с?з ?оз?ауды? ?зiн ?ят к?рдi.

Алдында Алдаж?ман ауылына жаушы кеткен едi. Б?лар ??даларды? келуiн к?тiп дайындалып жат?ан. Б?лар асы?пай ж?рiп, ара?а бiр ?онып келесi т?с ауа келдi. ??даларды? келуi осы ауыл?а бiр к?й, бiр с?ндiлiк, ?ызы? думан алып келгендей едi. Лезде тыныш жат?ан ауыл ?згерiп сала бердi. ??далар к?йеу баланы ауыл сыртында ?арсы алып, ?ыз-жiгiттер ?уанысып жатыр, Б?рын к?рмесе де ?ке-шешесi келiсiп ??да т?скен со? ?ыздар болаша? жарыны? алдынан шы?ып ?арсы алу салты бар едi. Б?рi келiсiлiп ?ой?ан, сонды?тан Шо? да ойлап келе жат?ан, ?ыз да алдынан шы?ып ?арсы алады деген ?мiт те бар едi, бiра? ?ыз шы?пады. Б?л жа?дай Шо?ды ?рт?рлi ой?а жетеледi. Мына ?ызды? б?рын с?йген жiгiтi болып, ма?ан ата-анасы зорлап, амалсыздан к?нiп отыр?аны ма, осындайда к??iлге не келмейдi. ?уелден к??iлi с?ймей келе жат?ан, оны? ?стiне ?ызды? ?зiнен бiр жастай ?лкендiгi барын естiген. Мына алдынан шы?па?аны ?бден жiгiттермен ойнап, ?уланып ал?ан шы?ар?а болжа?ан. Бiр с?збен айт?анда, ?ызды? алдынан шы?па?аны Шо?ны? к??iл к?йiн тiптен б?зды. Ауыл жастары ?аза?тарды? ежелгi ?детiне берiлiп, Шо?ны? атына жармасып, мiнiп те кетпекшi болды. Шо? оларды? б?л ?ылы?ын ?натпай ?алды. Ашулан?ан. ?арсы алушыларды бастап келген бiр ересектеу жiгiт т?рып:

– Балдыздарыны? жезделерiнi? атына мiнiп шабуы ежелден келе жат?ан ?дет ?ой. Атынды с?рап т?рса бер, -дедi.

– Мен ?лi ?ызды да к?ргем жок, Сiздер бiрден менi? атыма неге жармасасыздар!

Шо?нын мына с?зi ауыл жастарын ?арсы алу?а бастап келген жiгiтке ?намай ?алды.

– К?рмесе?, к?ресi?, -дедi ол да жа?тырмай.– Ол тiктеу айтып тастады.

– Ма?ан б?л ?дет ?намайды. ?уелi ?ызды к?руiм керек.

К?йеу баланы? мына ?ылы?ы ауыл жiгiтiнi? ойынан шы?пады. Мiнезi ?алай, ?зi т?сiнiксiздеу жiгiт екен деп ойлады ол, бiра? ашы? айтпады, ?ндемедi. Дегенмен, Шо?ны? мына ?ылы?ы бiрге келе жат?андарды да бiр жайсызды??а т?сiргендей едi,

?ыз, жiгiттер ?арсы ал?ан со?, ?ара??зы мен Жамал жылдамдатып ж?рiп кеткен. К?йеу бала ?асында ?арсы алушы жастар ?ана ?ал?ан. ?лгi ересектеу жiгiт о?ашалап ?лсеннен с?рады.

– Мына к?йеу бала ?алай ?зi? Атына жармас?ан?а ренжиме.

– Шо? А?молада орысша о?у о?иды. Б?рын м?ндай салтты к?рмеген ?ой. Содан кейiн жасап т?р да, кейiн ?йренедi. Алайда, жiгiт ?лсеннi? айт?анына ?ана?аттанбады. Ауылда ?скен ?аза? баласы ел салтын ?алай бiлмейдi деп, ?зiнше бiр байлам?а то?та?ан едi.

Ауыл?а келген со? жастарды бастап ж?рген жiгiт ?алынды?ты? ??ла?ына к?йеу баланы? ?ылы?тарын жеткiзген едi. Бол?ан жа?дайда ?осын?ырап ?демiлеп т?рып айт?ан, ?асында бол?ан ?ыздар да айтып келген. ?зiнi? есi д?рыс емес сия?ты дегендi ж?не ?ос?ан ?арсы алушыларды бастап ж?рген жiгiт. Мына с?з ?ыз к??iлiне бiр жайсызды? ту?ыз?андай болды. ?уел баста бол?ан болаша? к?йеудi к?руге деген бiр ынталы? сезiм мына с?зден кейiн басылып ?ал?андай.

К?мiстi? де он беске толып, одан асып бара жат?ан ша?ы. ?аза? с?зiмен айт?анда, пiсiп т?р?ан кезi. Содан ба, жiгiт с?юге ??марлы?пен ?арайтын ша?ы болатын. ?она?тар ымырт жабыла дастархан?а отырды. Лезде он екi ?анат а? ?й iшi адамдар?а толып кеттi. Бiр кезде абыр-сабыр болды да ?алды. К?мiс келе жатыр с?здерi естiлдi есiк жа?тан.

С?укеле киген, бетiн ?те н?зiк ж??а ?ытай патсайысымен жап?ан, ?ыз- болаша? келiн келдi. Т?рге таман ?она? жiгiттерге жа?ын жай?асты. Болаша? келiннi? ?асында?ы екi ?ыз жа?ынан келiп отырды. Артынан ?олма-?ол ?уаныштарын бiлдiре ??тты болсын айтып Алдаж?манны? б?йбiшесi мен Жамал келiп кiрдi. Жамал ?ыз бетiнi? жамыл?ышын ашып бетiнен с?йдi. Ал Алдаж?манны? ?йелi Шо? бетiнен с?йдi. Б?л екi жа?ты? да к??iлдерiнi? д?рыс екендiктерiнi? ал?аш?ы белгiсi едi. Олар отыр?ан жо?, кетiп ?алды. Артынша дастархан?а ет те келдi. Отыр?ан екi жiгiт жылдамдата ет турап, келген к?йеу мен оны? жолдастарына тиiстi м?шелерiн берiп жатыр. ?лгiнде шешесi ?ызды? бетiндегi жап?ышын к?тергенде, Шо? бай?ап ?ал?ан, К?бен айт?андай ?ызды? ж?зi сары екен. ?ыз да есiктен кiрген бетте бетi жабы? болса да жiгiт жа?ын бiр шолып ?ткен. Келген ?она?тар ?ыз ж?зiн аны? к?рмегенiмен, ?ыз б?рiн ай?ын к?рiп отыр едi. ?арсы ал?ан жiгiттi? ?зiнi? есi д?рыс емес сия?ты деген с?зi жадынан кетпей отыр?ан. К?йеу жiгiттi? ?рбiр ?имылын ба?ылауда едi. Шо? да денесiнде ?ышымасы бардай мазасызданып ?имылдай берген. Оны? мына ?ылы?ы ?ыз к??iлiнде жайсызды? ту?ыз?анды. К?йеу бала бол?асын салма?ты болу керек ?ой. ?ыз ойланып ?алды. К?йеу баланы? ?айта-?айта ?оз?ала бергенi ?намады. ?ыздардан жо?ары? отыр?ан ?лсен, Ж?мке, Малай б?рiн жа?сы к?рiп отыр?ан. ?лгiнде шешесi к?йеу баланы? кiм екенiн ?ыз?а таныстыр?андай Шо?ны? бетiнен с?йген. Содан болаша? к?йеуi осы екенiн ?ыз бiлiп ?ал?ан. ?ыз бетiндегi жабулыны? б?рiн жа?сы к?рiп отыр едi. Шо? болса бетi жабулы ?лгiнде шешесi бет пердесiн к?терген ?ас ?а?ым с?тте к?ргенi болмаса ?ызды онша к?ре алмай отыр. А?ы?ы, ?ызды? сап-сары екенiне к?зi ?бден жеткен. Неге екенiн, ?зi де т?сiнбейдi, содан мазасы кете бергенi. Шо?ны? ?оз?алуыны? сыры сонда жат?ан болатын. Оны? осы ?ылы?ы ?ыз?а жаман ?сер еттi. ?лгiнде ?арсы ал?ан жiгiт с?зiнде бiр шынды? бардай к?рiндi.

Ел тама??а кiрiскенде болаша? келiннi? ?асында отыр?ан ?ыз:

– К?мiс, тама? iшуге кедергi болады, бетi?дi ашы??ырап отырсайшы, -дедi. К?мiс о?ан ?имылдай ?оймады. Содан жа?а?ы ?ыз К?мiстi? бетiн ашпа?шы болды. Б?л жiгiт те сенi? ж?зi?дi к?рсiн деген саясатпен жасал?ан iс болатын. Ендi ?ыз да, жiгiт те ?ырын отырса да б?рiн аны? к?редi. Екеуi де бiрiне бiрi ?рлана ?арап, бiрiн бiрi жа?сы к?рiп отыр.

Тама? iшiп бол?аннан кейiн, ?арсы ал?ан жiгiт бар, б?рi сырт?а шы?ты. ?азiр бiраз серуендеп, кейiн алтыба?ан тебетiндерiн айтты. ?лсен о?ашалан?ан бiр с?тте Шо?на? с?ра?ан болатын.

– ?алай болаша? ?йелi? ?нады ма?

Шо? ?зiнi? ашулан?анда болатын тiктеу мiнезiне салып турасын, бiрден, ?намайтынын айтып сал?ан.

– Несi ?намады са?ан?

– Т?рi сап-сары, шикi сары ?ыз ?ой.

– Са?ан ?намаса, ?кене ?нап отыр. ?айтсе? де аласы?. ?намаса кейiн то?ал аласы?…

?лсеннi? мына с?зi жазадай болып естiлдi. То?ал аласы?, екi ?йелдi бiрден с?ю с?зi Шо?ны? басына ?онбайтын. Содан ?лсен с?зiнi? со?ын ты?дамай ж?рiп кеткен болатын. ?алы? ойда келе жатыр. ?лгiнде досы айт?ан то?ал аласы?ы жадынан шы?пай ?ойды. Шо?ны? ойлауы да бас?алардiкiнен ?згелеу едi. Екi ?йелi бiрден ?алай с?юге болады. ?кесi Тел?озыны? б?л кезде екi ?йелi болатын. Бiрде Шо? шешесiнен с?ра?ан едi: «Сiз Тел?озыны? екiншi ?йел ал?анына ?алай ?арайсыз?» «??дайды? жазуы солай бол?ан со? к?ну керек. Екi ?йел ал?ан жал?ыз сенiн ?кен емес, талайлар соны жасап жатыр. Бай?аймын, Тел?озы ендi ?келерi т?рiздi ?шiншiсiн де ал?ысы кеп ж?рген сия?ты». ?азiр шешесiнi? осы с?зiн ой тол?амынан ?ткiзiп, анасыны? да к??iлiнде ренiш барын бай?а?ан, ?кесiнi? б?л ?ылы?ын ?азiр ?натпай келе жатыр. Шо? ой ?серiне берiлiп, жылдам басып бiраз жерге кетiп ?ал?анын а??армай ?алды. Артынан ?лсен келе жатые едi.

– Сен ?айда барасы??

– Бiраз серуендеп ?айтамын.

Шо?ны? мына т?сiнiксiздеу с?зiне та? ?алып ?лсен:

– ?азiр алтыба?ан болады. ?лгiнде бас?арып ж?рген жiгiт айтты ?ой. Со?ан барамыз.

– Со?ан к??iлiм со?пай т?р.

– Сен бос с?здi ?ой. Олай болса б?л жа??а келмеуi? керек едi.

Шо? ?лсеннi? б?л с?зiнде д?рысты? бар екенiн т?сiндi. ?уелi салт бас, сабау ?амшы болып келуi ойында болатын. ?кесi бiрден ??да т?сiп, барлы? ?иынды?ты басына салып отыр?анын бiлдi. Ж?рiп бара жат?анда Шо??а, осы жолы ?ызды алып келесi?дер деп ?кесi тапсыр?ан. Ерсiлi- ?арсылы?ы ж?ре беруге уа?ыт жо?. Бас?а шаруаларды? б?рi реттелгенiн айт?ан. Шо? сонда к?кейiнде т?р?ан с?з, таныспай жатып бiрден ?алай алып келемiн дегендi айтпа?ан едi. ?азiр со?ан ?кiнгендей.

?лсен с?зiн ?рi ?арай жал?ады.

– Айтып отырмын ?ой, ?намаса екiншi ?йел аласы?.

?лсенi? б?л с?зi басына кiрмедi. Шо? та?ы да ?ндеген жо?, ж?рiп кеттi. ?лсен досын айт?анына к?ндiре алмай келе жат?ан ?асында…

Б?л кезде ?лкендер отыр?ан ?йде де ??гiме болды. Тел?озыны? айтуы бойынша, ендi барлы? м?селе осы жолы шешiлiп ?ызды алып кету болатын. Бас ??да ?ара?озы Алдаж?ман?а Тео?озыны? с?лемiн жеткiзген: « Бала о?уда, ерсiлi-?арсылы ж?ре беруге жа?дай келмейдi. Со?ан орай осы жолы баланы алып кетемiз». Тел?озыны? осы с?лемiн ??дасына жеткiзген. Ал?ан жыл?ы бар, ?ыз ?кесi б??ан ?арсы с?з айт?ан жо?.

Дастархан ?асында отыр?ан Жамал ?рi ?арай с?здi жал?а?ан едi.

– Аманды? болса К?мiс осы жолы Шо?мен бiрге А?мола?а барады. Сонда т?рады.

?уелiнде осы жолы алып кетемiздi с?з еткенде Алдаж?манны? ?йелiне ?намай ?ал?ан, ??даларыны? ?ыздары? ?алада т?рады деген с?зi шешесiнi? к??iлiнен шы?ты. Сол арада ?ыз ?кесiмен, шешесi онаша ?зара а?ылдасып келiсiмдерiн берген.

Ендi олар ?аза? т?ртiбiмен ?ыз бен жiгiтi т?секте кездестiруге дайындала бастады. Со?ан орай Алдаж?манны? б?йбiшесi келiндерiне н?с?ау бердi. Олар со?ан лайы?ты iс жасау?а кiрiстi. Енесi айт?андай, ?ыз т?сегiн т?гел жа?артты.

Жастар жа?ы б?л кезде алтыба?ан теуiп, а? с?йек ойнап тойды? басталуын ?ткiзiп жат?ан.

Шо? келгеннен берi ?зiн суы?тау ?стады. Сол к?йден ?зiн ?анша зорласа да арыла алмай ?ойды. ?ыз?а жа?ындама?ан. К?мiс те жiгiттi? б?л ?ылы?ын т?сiнбедi. ?зi расында есала? шы?ар деген ой?а берiлген. ?йтпесе, ?ыз?а жа?ындап, к??iл-к?йiн бiлдiру жiгiт мiндетi ?ой. Оны? бiрi жо?. Керiсiнше ?аш?а?тап ж?р.

А?ыры к?йеу жолдас ?лсен ар?ылы б?гiн ?ыз бен жiгiтке о?аша т?сек салынатынын ?ызды? же?гелерi жеткiзген едi.

Жiгiтпен ?ызды? к??iл-к?йiне ешкiм ?ара?ан жо?. ?келерiнi? айт?аны орындалуда. ?ыз ?йiне жiгiттi? кiруiне дайынды? ж?рiп жатты. ?лсен, б?гiн ?ызы??а батасын дедi, -Шо??а. Осыны? алдында екi ай б?рын ?лсеннi? ?зi ?йленген едi.

– Несi ?ызы?, егер с?ймей т?рса?…

– Ал?аш?ы кезде солай, кейiн с?йiп кетесi?. Сен ?лi ?йренiсе алмай жатырсы?, мынау соны? белгiсi. ?ыз т?сегi ?ажап д?ние, одан ?ызы? болмайды.

Шо? оны? б?л с?зiн т?сiнбедi. ?ыз тартпай т?рса, онда ?андай ?ызы? болады. Б?л с?здi Шо? сырт?а шы?ар?ан жо?.

?аза? т?ртiбi бойынша же?гелерi Шо?ды ?ыз ?йiне кiргiздi. Оны шешiндiрмекшi болып едi, ол б??ан к?нбедi. ?зi шешiнетiнiн айт?ан. А?ыры ырымдарын ая?ына дейiн жасай алмай ?ыз же?гесi шы?ып кеткен.

Шо? барды да т?р алдына ?исайды. Артынан бiраз уа?ыттан кейiн кiрген К?мiс бiлте шамны? жары?ынан Шо?ны? т?р алдында жат?анын бай?ап ?алды. Ол да л?м деместен т?сегiне ?арай ?тiп кеттi. Екi жа?тан да бiр ауыз с?з де, ?имыл да бол?ан жо?. Содан та? ат?ан. Шо? ерте орнынан т?рып кеткен. Ол сыртта ?за? ж?рдi. Б?рiнен ертерек т?р?ан Малай сыртта ж?рген а?асын к?рiп, келiп ?лсенге айт?ан болатын.

– Шо? сыртта ж?р. Сiр?, ?ыз екеуi келiспей ?ал?ан болуы керек.

?лсен оны? с?зiн жа?тырмай:

– Келiспедi деген не с?з?

– Мен Шо?ны? мiнезiн бiлемiн. Ол к??iлiне ?нама?ан адам?а ?атты айтып тастайды. ?ыз?а да к??iлiне келетiн бiрдене айт?ан болуы керек…

Мына с?здi естiген ?лсен орнына жата алмады. Тыс?а шы??ан едi. Шо? анадай жерде ауыдан алша?тау жерде кетiп барады екен. ?лсен ?уып жетiп ?асына келдi.

– Сенi? та? атпай ?ыз ?асынан ?ашып ж?ргенi? не?

– Мен ?ыз ?асына жат?ам жо?.

?лсен не сенерiн, не сенбесiн бiлмей с?лт?рды да:

– Жатса? да, жатпаса? да аласы?. Ж?рт ендi К?мiстi б?гiннен бастап ?ыз?а жат?ызбайды, сенi? ?йелi? деп есептейдi. М?ны? ?ят болды…

Шо? ?лсеннi? мына ??былмалы с?зiне т?сiнбедi. Келе жат?анда, ?ыз б?лiнген екен деп айт деген болатын. Ендi келiп айтып т?р?аны мынау…

Дегенмен, ?лсеннi? мына айт?аны оны? ойын ендi бас?а жа??а жетелегендей едi. Расында, менiкi д?рыс болмады. Ендi амал жо?, кейiн то?ал аламын ?й?арымына келген. Сол к?нi ?ыз?а жылы ?аба?пен ?арау?а тырыс?ан едi. Бiра? ?ыз сыр бермедi. Шо?ны? т?ндегi ?ылы?ына ренжiп ?ал?ан болуы керек, ?зiн т?йы?тау ?ста?ан. Сонымен к?н де ?ттi. Шо? мен К?мiс б?л к?нi еш?андай тiл ?атыс?ан жо?. Шо? емес, б?гiн мiнез к?рсетiп ж?рген К?мiс едi. Екiншi к?н. Же?гелер келген жо?. Барлы? шаруаны ?здерiне ?алдыр?андай. К?н ?зын дастархандас болып, алтыба?ан теуiп, т?рлi ойын ойна?анда екеуi жа?ындасу орнына алыстай берген едi. ?лмен мен Шо? тыс?а бiраз ж?рiп ?ыз ?йiнi? манайына келген кезде ?лсен:

– Сен ?ызды ?натпасан да жат, мiнез к?рсетпе. Ендi б?рi де кеш. К??iлiн табу?а, К?мiс тiлегiнен ша?у?а тырыс, – деген.

Шо? ?йге кiрсе, К?мiс Шо?ды ?арайламай жатып ?алыпты. Шо? кешегiдей т?р алдына ?исай?ан едi. К?п жатты. ?ыз жа?тан б?гiн де тырс еткен ?имыл жо?. Сен жатса?, менде жат?ан?а басып Шо? жата бердi. Кешегi т?н ?айталанды. А?ыры та? ат?ан болатын. Шо? ойлады, мына ?ыз менi шын с?ймейдi екен. Кешегiдей ерте орнынан т?рып кеттi. Содан ?ткен жол?ыдай сыртта к?п ж?рдi. ?лсеннi? айт?анын еске алды. Расында, мен К?мiстен ??тыла алмаймын. Барып ?асына жатуым керек екенiн ойлады. Киiз ?йге ?арай б?рылып едi, ая?ы ж?рмей ?ал?андай. ?зiн ?анша зорласа да ол жа??а ая?ын баса алмады «Б?л ?аза?ты? за?ы да ?ызы?, таныспай-бiлiспей жатып, к?нi б?рын байлап-матап ?ояды. Ерегескенде алмаймын. Ма?ан не iстейдi». Осы ой о?ан к?ш бердi де ж?рiп кеттi. Бетi ау?ан жа?ына ж?ре бердi. Ауыл сыртыеда?ы то?ай жа??а келгенiн бай?амай ?алды. Бiреу ?алы? тал арасынан шы?ып осылай ?арай келе жатыр екен.

– Б?л ?айсы?-ай, та? атпай ж?рген, -деп дауыстады. Б?л ?ыз ?кесi Алдаж?ман болатын. Д?рет алып ?йiне ?арай келе жат?ан.

Шо? ?ндеген жо?. Алдыж?ман к?ндiз к?рген к?йеу баласын танып ?ал?ан. ?йге кiрген со? ?йелiне:

– ?лгiнде далада бiреу ж?р. Сырт бейнесi бiздi? к?йеу бала?а ??сайды.

– ?ателескен боларсы??

– Жо?, ?ателескем жо?, тура соны? ?зi.

– Осы уа?ытта жа?а табыс?ан адамдар т?сектен т?ра ма? Бас?а бiреу шы?ар…

– Сен менi со?ыр деймiсi?, д?л, соны? ?зi. Мына к?йеу баланын ?ылы?ы т?сiнiксiз. Сен ерте? ?ызы?мен с?йлесiп к?ршi. Неге к?йеу бала ертерек т?рып кеттi екен?

К?йеуiнi? мына айт?аны ?йелiн да мазасыздандырды. Танерте? ?йелi ?дейi барып о?аша ?ызынан с?рады:

– Т?нде ?ке? к?йеу баланы тыстан к?рiптi. Немене, таныспай жатып араздасып ?алды? дар ма?

– Апа, мен к?йеу баланы с?ймеймiн, ол да менi ?натпайтын т?рiздi.

Мына с?з шешесiн шал?асынан т?сiргендей болды. Ойбай салды.

– Сен не деп т?рсын. Ел бетiне, ??даларды? бетiне ?алай ?араймыз?

– Апа, не ойласа?ыз, оны ойланыз, мен б?л жiгiттi с?ймеймiн.

– ?азiр кiм кiмдi ?натып тиiп жатыр. Б?гiн ?натпаса?, ерте? ?натасы?. Ерте?гi к?нi ел айтады. Алдаж?манны? ?ызын алмай тастап кеттi дейдi. Ол с?здi естiгенiмiзше ?лгенiмiз жа?сы!

– Жо?, апа, ?ажет емес, жiгiтте кiшкентай сезiм болса ?асыма келiп жатар едi. Екi к?нде ?асыма бiр жат?ан жо?, – деп ашулы ?ыз ашы?ын айтып салды.

Шешесi ?ызыны? мына с?зiне сенерiн, не сенбесiн бiлмедi. Жiгiт ?анша ?натпаса да алма?шы боп отыр?ан ?ызыны? ?асына ?алай жатпайды. Т?гiне т?сiнген жо?. Келiп жа?дайды к?йеуiне айт?ан.

Ол да та? ?алды. «Шынында ?анша с?ймесе да ?ызды? ?асында ?алай тыныш жатады. Осы жiгiттi? еркектiгiнде бiр кемшiлiк бар шы?ар» ?орты?дысына келдi. Дегенмен, б?л туралы ?йелiне айтпа?ан едi. Та?ерте?гiлiк тама?тан кейiн ?ара?озыны б?лек шы?арып алып с?з бастады.

– Баланы? бас?а бiр жерден ?йел алу?а к??iлi бол?ан жо? па едi?

– Ондай с?здi ол да, бiз де б?рын ?оз?амап едiк. К??iлiмiздi? ?алап отыр?аны сiздi? бала?ызда.

– Бiздi? К?мiстi сiздер ?ала?аны?ызбен, ол ?аламайтын т?рiздi.

– Ол м?мкiн емес, -дедi ?ара?озы.

Алдаж?ман к??iлде т?р?ан к?дiгiн айтпады. ?ялды.

– Олай болса балалары?ызбен та?ы бiр с?йлесiп к?рiнiздершi!

?ара?озы Алдаж?манны? мына с?зiне ренжiп ?алды да:

– Б?рi айтылып, келiсiлген жо? па? Сонды?тан келiп отырмыз ?ой…

– Мен сiздермен ??да болудан ?ашып отыр?ам жо?. Алайда, балалар бiрiн бiрi ?натпаса, онда бiздi? ?ызды да ?уре етпе?iздер.

Алдаж?ман ??дасыны? мына ??былмады ?ылы?ына ?ара?озы та??алды. Мынау Шо?ды ?ызынан кем санап отыр ма, ?лде бiздi? берген ?алы? малымыз ?стiне та?ы ?алы? мал ?осты жасап отырма бiлмедi, к??iлдегiсiн б?л да бас?аша айтты:

– Жарайды, с?йлес десе?iз с?йлесейiк, -деп ?йден шы?ып кеттi. Б?л ашуды? белгiсi едi. Тыста бiраз ж?рiп келiп, ?йден шы??ан Жамалды онашалап ша?ырып алды да, с?з баста?ан едi. Жамал келiнi болса да ?ара?озымен жас айырмашылы?тары аз бол?аны?тан еркiн с?йлесетiн.

?ара?озы:

– Мына Алдаж?ман б?гiн ??былып с?йлеп отыр. Осы берген ?алы? малды азсынып отыр ма, бiлмеймiн. ?лi де балалары?мен та?ы бiр с?йлесiп к?рiндер дейдi. Ол не с?з екенiн т?сiнбедiм…

Былтыр Тел?озы бая?ы берген ?алы? малды ?айтары?дарды айтып бар?анда осы ?ызын Шо??а бермешi бол?ан. Б?л ??былысына Алдаж?манны? Жамал да т?сiнбедi. Содан кейiн ешн?рсеге т?сiнбегендей ой бiлдiрдi. Со?ында айт?аны:

– ?алы? малды азсынып отырса та?ы да мал беремiз…

?ара?озы келiнiнi? айт?аны? жеткiзуге Алдаж?ма?а ?айыра барды.

?ара?озы келiп Жамал айт?ан с?зiн жеткзiгенде ол, к??iлiнде т?р?ан к?дiктi с?зiн ашы? айтты:

– Мал жа?ын ?ойшы, мен сол берген мал?а ризамын. Менi? ойлап отыр?аным ?азiргi баламны? ба?ыты. Осы сiздердi? балалары?ызды? жаратылысында бiр кi?рат бар ?ой деймiн.

?ара?озыны? а??аулы?ы бар едi, ?уелiнде Алдаж?манны? с?зiне т?сiнбей:

– Ол ?андай кiн?рат? – деп с?рады

– ?йелге шабыты жо?, т?рiздi. Екi к?н ?асында жат?анда ?асына бiр бармай ма?

?ара?озы Алдаж?манны? с?зiн ендi т?сiндi. ?арсы айтар с?зi жо? сия?ты к?рiндi.

?ара?озы ?айтадан келiнi Жамал?а келдi. Алайда, Алдаж?ман аузынан шы??ан с?здi айту?а д?тi бармады. ?ялды. Бас?аша с?йледi.

Ол Жамалдан Шо?ны? анау А?мола жа?та алайын деп ж?рген ?ызы жо? па деп с?рады.

Ондай болса айтар едi ?ой, айт?ан жо?, -дедi Жамал.

– Аналар ?ыздан ?ашып ж?р дейдi. Мынасы ?лкен ?ят болды, iшi?нен шы??ан бала ?ой, ?зi? с?йлесiп к?рсе?шi.

Шо?ны? б?л ?ылы?ы шешесiн де та??алдырды.

Жамал ?ара?озыны А?еке дейтiн. Сонысына салып:

– А?еке, Тел?азы айтып отыр, ?ай бала ?кесiне ?арсы шы?ады.

– Жамал мен бай?ап ж?рмiн, осы баланы? мiнезiнде бiр ?згешелiк бар. Орысша о?ы?анны? ?серi ме, бiлмедiм. Т?сiнiксiздеу ?зi…

Жамал ?ара?озыны? с?зiне ?арсы еште?е айта алмады. А?ыры, Шо?ды о?аша ша?ырып алып с?йлескен едi.

– Мына ??далар ренiш бiлдiрiп отыр?ан к?рiнедi. Сен ?ызына бiрде?е дедi? бе?

– Осы сiздердiкi ?ызы?, мен к?рмей жатып ??да т?сесi?дер де, ендi келiп ма?ан ал дейсiздер. Мен ?лi де ойланамын, ?ызды сынап к?ремнi. Содан кейiн барып ?з пiкiрiмдi айтамын. ?азiр ?ызтуралы еш?андай пiкiрiм жо?.

Шо?ны? б?л с?зiнде ?улы? бар едi. Кейiнге салып алмай кету ойы бар болатын.

Шешесi бас?аша ?аттыра? айт?ысы келiп едi, к??iлiне ?арап оны жаса?ан жо?.

– Шо? ?ал?ам оны? ?ят болады. ?ке? ??да т?сiп ?ойды, ендi аласы?. ?ызды? са?ан несi ?намай ?алды. ?ыз жап-жа?сы бала…

Сiз ?алай-?алай с?йлейсiз. ?ыз сiздерге емес, ма?ан ?науы керек алдымен…

Ендi Жамал ?аттыра? кеттi.

?аза?ты? ежелден келе жат?ан ата д?ст?рi бар, бала ?кенi? айт?ан жерiнен ?йел алу?а тиiстi.

Егер к??iлiмнен шы?пай т?рса ?алай аламын?

– Кейiн ?натасы?, б?рi де ретке келедi.

– Сiз Тел?озы?а ?осыл?анда ?натты?ыз ба?

Мына с?здi естiгенде Жамал сасып ?алдыда, есiмде жо? дей салды.

– Сiз ендi б?лай жалтарма?ыз. ?р уа?ытта с?йiп алып, с?йiп тию керек. К?мiс те менi ?натпайтын секiлдi. Екеумiз бiр-бiрiмiздi ?натпай ?алай ?мiр с?ремiз.

Жамал с?зi таусылып ?ал?андай ?ндемей ?алды. Шо? б?дан кейiн ?йден шы?ып кеттi. Жамал баласыны? б?л ?ылы?ын ?ара?озы?а айт?ан болатын. Ол мына хабарды естiгенде ойланып ?алды да:

– Б?л жастар ?згере баста?ан екен. Бiз жас кезiмiзде ?кемiзге ?арсы с?з айтпай, ал дегенiн ала берушi едiк.

– Б?л Шо?ны? мiнезi ешкiмге ??самайды, осындай бiр тiк кететiнi бар.

– Мен ?кем мен Тел?озы?а баланы орысша о?ытпа?дар деп бая?ыда айт?анмын. Мына орысша о?уды? ?серi.

– А?еке б?л одан емес. Шо?ны? жаратылысы сондай. Мiнезiнде мен т?сiнбейтiн ?ылы?тар бар. Бiлмеймiн. Кiшкентай к?нiнен бiр айт?анынан ?айтпайтын мiнезiбар. Сонысына салып отыр?ан т?рiздi.

– Олай болса б?л баланы мына ?ыз?а телудi? ?ажетi жо?. Шатыстырмайы?. Содан ?ара?озы ?йден шы?ыпкеткен едi. Тыста м?ны к?ткендей Алдаж?ман отыр екен. С?здi Алдаж?ман бастады.

Б?лар да Жамал Шо?мен с?йлесiп жат?анда ?йелi екеуi ?ыздарымен с?йлескен едi. Екi т?н бойы ?асына жуыма?ан жiгiтке бармаймынды айтып, ат тонын ала ?аш?ан екен. К?мiс б?л жолы тiптен ?атты кеттi. Кiмге бар десе?дер де барамын, бiра? мына жiгiтке бармаймын. Б?л с?зi ?йелi ар?ылы Алдаж?мыан ??ла?ына да жеткен. ?ызды? сол с?зi ?сер еттi ме, екеуi о?аша с?з баста?ан едi, Алдаж?ман:

– ?ареке, мен сiздерге ?ызымды бермеймiн.

?ара?озы ашуланып кеттi де турасын айт?ан:

– Олай болса ал?ан ?алы? малды ?айтар! Мен ?айтармаймын. Мен ?ыз бермеймiн дегенiм жо?. Балалары? анадай мiнез к?рсетiп отыр. Барлы? кiн? сiздерден. Сонды?тан малды ?айтармаймын. Алдаж?ман тентек адам едi. Сол екi арада екеуi шатасып ?ала жаздап, зор?а то?та?ан. М?ны? артынан ?лкен жанжал бет алып бара жат?анын т?сiнiп ?ара?озы айт?ан едi:

– Жастарда ондай-ондай бола бередi. ?айда кетер дейсiз, т?сiнедi де. Б?л баланы? ?уелден сондай мiнезi бар. ?кемiз Жанкелдi еркелетiп жiбергендiктен бе, бiлмеймiн…

Алдаж?ман а?ыры к?кейiнде т?р?ан с?здi айт?ан.

– Мен сiздерге баланы бермеймiн демеймiн. Сiздерде ?сiп келе жат?ан жастар к?п ?ой, соларды? бiреуiне берейiн. Б?л екеуiн ?уре етпейiк. ?ара?озы ойла?ан, егер ??далы?ты б?зып барсам, Тел?озы улкен шу шы?арады. П?лен бас мал бос?а кеттiнi айтып, со?ынан ?алмайтынын бiлген едi. Жанкелдi т??ымыны? малдарыны? барлы? билiгi Тел?озы?олында едi. Базар?а апарып сатып, Жанкелдi т??ымына ?арасты шаруаны? б?рiн Тел?озы ат?аратын. Одан асып ешбiр ?кесi ?имыл жасамайтын. Жанкелдi о?ан т???ыш немересi бол?анды?тан барлы? билiктi берiп ?ой?ан. Бабасы Жанкелдi, ?келерi алдында Тел?озыда еркiн сезiнетiн. ?азiр ?ара?озы Тел?озы?а не айтып барамын туралы ой?а берiлген едi. Бiр байлам?а келе алмай ?за? отырды. Алдаж?ман да оны асы?тырмай к?тiп отыра бердi. ?лден уа?ытта ?ара?озы тiл ?атты.

– Ондай жа?дайда ?мiрде бола бередi. О?ан не iстеймiз. Рас, Жанкелдiде ?рпа? к?п, болмаса соларды? бiреуiне алып беремiз. Б?рiмiз де Алтайдан туды?. Туысты?ымыз да, ??далы?ымыз да сол ?алпында ?алсын.

Б?л Алдаж?ман тiлегiнен шы??ан с?з болды да ол былай дедi:

– Менi? де сiздi? ?зi?iз де менi? ойыммен ?штасып бiр жерден шы?ып отыр. Бiра? осы с?здi Тел?озы аузынан естиiн. ?йтпесе, етре?гi к?нi ол келiсiмдi б?зуы м?мкiн. Алдаж?ман Тел?озыберген малдарын алатынын ойлап ?ор?ы??ырап отыр.

?ара?озы барлы? жа?дайды айтып ауыл?а Малайды шаптыр?ан. Тел?озы ?ара?озыны? с?лемiн естiп алып Малай?а айт?аны.

– Олай болса Алдаж?манны? ?ызын сен ал.

– Менен бес жас ?лкен к?рiнедi. ?алай аламын? Ана шеше? де менен ?лкен. Онда т?р?ан еште?е жо?. ?ызтисе алабер. Мен де алдым ?ой. ?айта ?зi?нен ?лкенi жа?сы болады. А?ылы тол?ан, б?рiн ?йретiп отырады.

?кесiнi? мына с?зiне ?арсы Малай еште?е? айта ламды. Жаратылысында ?зi жуас едi. ?кесiнi? с?лемiн айтып келген. Бiра? Малай к??iлiнде мазасызды? бар едi. Б??ан Шо? ?алай ?арайтынды ойла?ан. Тел?озыны? айт?анын ?уелi шешесiне жеткiздi.

Ол отырып:

– ?ке? солай дес солай жасаймыз

– Мен о?ан ?арсы емеспiн. Бiра? Шо? не дейдi? Дедi Малай. Шо?да ж?мысы? болмасын, деп шешесi ?ыс?а ?айырды.

Жамал Тел?озыны? с?лемiн ?ара?озы?а жеткiзген. Олболса Алдаж?ман?а айт?ан.

Екеуi ша?ырып алып Малаймен с?йлескен. Ана жа?тан ?кесi ?айрап жiберген болуы керек. Ол турасына к?шкен:

– Шо? алмаса мен аламын.

?ара?озы Шо?ды ша?ырып алып:

– Сен ?зi? к?зге к?рiнбей осы ауылдан кетшi, – дедi.

Шо? ?кесiнi? айтуымен бiр ?згерiстi? бол?анын бiлдi. Бiра? ол ?андай ?згерiс екенiн бiлмедi. Еште?е айт?ан жо?. Сол к?нi Ж?мкенi ертiп алды да екеуi екi салтатпен тайып т?рды. Бас?алары Алдаж?ман ауылында ?алды.

Шо? ?кесiнен ?ор?ып ауылына со?пай Елгелдiлер ауылына кетiп ?ал?ан. Сондабарып жатып алды. Тел?озы ашуыны? басылуын к?ткен едi.

Алдаж?ман ауылында?ы шаруа ретке келген со?, ?ара?озы мен Жамал Малайды? ?асында ?лсен бар сол ауылда ?алдырып ?айтып кеттi. Шо?ны? аузы к?йiп ?ал?ан К?мiс де бiрден ?абылдады. Малай бар ?ызы??а батып Алдаж?ман ауылында жата бердi.

Шо?ны? ойы осы жа?тан Ж?мкенi ертiп алып А?мола?а тартып кету едi. Б?рiне кедергi болып т?р?ан Ж?мке болатын.

Ж?мкенi? е? жа?ын туысы С?текке Таубай баста?ан а?са?алдары сал?ан. А?ыры ол к?нген. Ж?мкенi? о?уына т?рт жыл?ыбердi. Таубай Шо?ны? ?з аттарына мiнiп шап?анына риза болып Кербестiнi? т??ымынан бiр ж?йрiк тайдыберген едi. Ендi ерте? А?мола?а ж?рмекшi боп отыр?анда Тел?озыкелдi. Баласыны? Ж?мкемен бiрге Елгелдiлер ауылына кеткенiн сезген. Елдегiлер Тел?озыны жа?тырмай отырса дабаласы ?шiн жа?сы ?арсы алды.

Тел?озы Кербестiнi? т??ымынан бiр тайды Шо??а жетектеткенiн естiгенде ?атты ?уанды. Елгелдiлерге ашуы тар?а?андай болды.

Тел?озы сан с?рап Таубайдан Кербестiнi? бiр т??ымын ала алмай ж?рген. Таубайды? мына ?ылы?ына риза болды.

?асында Ж?мке бар ?шеуi ?араа?аш?а ?айт?ан. Содан келе жат?анда Тел?озы баласынан с?ра?ан.

– Са?ан Алдаж?ман ?ызыны? несi ?намады?

– Б?рын к?зiм к?рмеген ?ыз?а менi? сыртымнан ??да т?сесiздер. Ондай ?ызды? ма?ан керегi жо?.

– А?ыма?-ау, онда менi? малым кетiп бара жатыр. ?ыз ?намаса кейiн то?ал алатын едi? ?ой.

– Ма?ан сiз т?рiздi екi ?йелдi? керегi жо?, бiр ?йел де жетедi. Тек ?зiм с?йiп ?нат?ан адамды ?ана аламын. Онымен ?оса ?ыз?а мен де ?науым керек. Б?дан былай сырттан ??да т?сендi?ойы?ыз!

Тел?озы б?л орысшао?уды? ?серi болар деп ойла?ан едi. Айтары бар едi, айтпады…

Шо? ауылында та?ы екi к?н жатып А?мола?а ж?рiп кеттi. Б?л кезде Малай ?ызауылында жат?ан болатын. ?деттегiден ?за? жатты. Шо? кеткен со? бiр аптадан кейiн келдi. Тел?озы Малайды? ?ызк??iлiнен де, ?кесiнi? де ойынан шы??анын бiлiп ж?рдi.

Шо? с?лтан к??iлiнен шы?ты.

Арада екi жылдан астам уа?ыт ?ттi. Ж?мке Шо?ны? ар?асында о?у?а т?сiп о?ып жатты. Шо? о?уын бiтiрiп, ж?мыс таба алмай ?уре болып ж?рген. ?анкелдин деген биге аудармашы бол?ан. Ол аудармашы емес, атын жегiп, жолда тама?ын iстейтiн жалшы бала?а айналдырып жiберген. Содан одан кеткен едi. Шо? арманы дуан?а ?ызметке т?ру болатын. Ол с?лтан ?о?ыр??лжа бас?ар?ан мекемеге ?ара ?аза? баласыны? ?ызметке орналасуы ?иын екенiн бiлетiн. С?лтан ?ара ?аза? т?гiлi т?релердi? балларын да та?дап, тал?ап алатын. Соны бiле т?рып Шо? ба?ын сынап к?рi ?шiн Ауыз?йде отыр?ан к?мекшiсi татар?а айтып едi, ол с?лтан?а кiрiп кеттi де тезшы?ты. Кiрсiн дептi. Шо? с?лтанны? б?л тез?абылда?анына та??ала iшке кiрдi.

С?лтан отырып с?рады:

– Сенi орыс мектебiне т?сiрген кiм?

– Ешкiм де т?сiрген жо?, ?зiм келiп т?стiм.

Егер азын аула? орысшасы болмаса мектепке ?абылдамайтынын бiлетiн а?а с?лтан.

– Сен жал?ан айтып т?рсы?, мектепке орысшабiлмесе? ?алай ?абылдайды.

– Бiздi? ауылда орманшы Василий деген бар. ?уелде соны? балаларынан ?йрендiм. Тiл сындырдым.

Б?л орысты ?о?ыр??лжабiлетiн. Ол ?араа?аштан А?мола?а а?-??с аулап ?келiп сататын. Ол ?аза? жерiне ал?аш?ы келген орыстарды? бiрi едi. Н?ра бойын аралап ж?рiп, ?араа?аш?а то?та?ан. ?аза?ты? к?зiне iлiне бермейтiн байлы?ты? к?зiн тап?ан. А?моладан ?й салып жат?андар?а а?аш сататын. ?араа?аштаа? к?п едi. Соларды аулайды. Соны? ар?асында ол орыс байып ал?ан болатын. Шо?ны? айтып т?р?аны сол орыс едi.

Ендеше орысша с?йлешi дедi. Шо? ?зiнi? ?ай жерден екенiн, руы туралы б?рiн орысша айтып бердi.

– Тiлi? орысша?а жа?сы жатты?ып ?ал?ан екен. Ерте? кел, содан кейiнж?мыс жа?дайын ойластырып к?ремiн.

Шо? с?лтанны? б?л с?зiне сенерiн, не сенбесiн бiлмедi, келесi к?нi та?ы келдi. Та?ы да орысша бiразс?йлетiп, ?ткен жолдай ерте?ге сiлтеп та?ы жiберген едi.

?о?ыр??лжа ??даймендин а?а с?лтан ?апта?ан ?аза?

байларын ?ала?а жiбермейтiн. Омбыда?ы облыс басты?ыны? талабысондай ма, ?йтеуiр, ?аза?ты ?алада т?р?ызбайтын. ?аза?келсе саудасын жаса?ан со? кету керек. Жа?а ?ана бекеттен ?ала?а айнал?ан А?мола?а анау жылдары кiрiп ла?ан, Кенесарымен со?ыс кезiнде ?о?ыр??лжамен ?осылып орыстарды жа?тап со?ыс?ан, бiрен-сара? т?релерге ?лы?сат берген. Олар ?анша к?п емес едi. ?аза?тармен байланыс?а керек бол?ан со? бiраз татарларды? к?шiп келуiне жо?ары жа??лы?сат берген. ?азыргi А?моланы? негiзi?ш халы?тан т?ратын – олар орыстар, татарлар т?релер болатын. ?аза?тар тек ?ана саудамен келетiн. Кенесары к?терiлiсiнен кейiн орыстар да, с?лтан да ?ор?ып ?ал?ан. Шо? со??ы кiргенде дуан басы айт?ан:

– Мен сенi ж?мыс?а алайын. ?ызметiне а?ша т?леймiн…

Мына с?здi естiгенде Шо? iштей ?уанып кеттi. Бар арманы А?молада ?алып, дуан ке?есiне сi?iсiп бiразе?бек етiп, ар жа?ында м?мкiндiк болса дуан басымны? к?мегiмен Омбы жа??а барып о?уын жал?астыру болатын. ?йткенi, о?ы?ан т?ре балалары м?нда бiразж?мыс iстеп, орыс ?алаларына кетiп жататын.

К?кейiндi сол ой т?р?ан Шо?, со?ан орай былай дедi:

– ?адiрлiс?лтан мырза, бiзкедей дамадар емеспiз. Мен а?ша?а онша?ызы?паймын. Ма?сатым бiлiмiмдi жетiлдiрiп, сiздi? басшылы?ы?ызбен осы ке?седебiраз?ызмет iстеу. Б?л с?здердi де орысша айт?ан.

?о?ыр??лжа мына баланы? с?з с?йлеу м?нерiнде орыстар?а т?н бiр ерекшелiк барын ?уелiнде бай?ап ?алды. Азыра? акцентi боламаса орысшаны таза с?йлейтiнiн ?ткенде бай?а?ан. Т?ре балларына да, татарларда да ?зiне т?н ерекшелiктерi бар едi. Лоар оншыорыс с?зiн м?нерiне келтiрiп айта алмайтын. ?о?ыр??лжа?а Шо?ны? таза с?йлегенi ?нады. Сонысына та??алды. ?йтпесе, жалпы, ?о?ыр??лжа ?ара ?аза?ты ?натпайтын.

– Жарайды, мен сенi ?ызметке аламын. ?ке? ?ала?а келсе ма?ан жолы?сын. ?о?ыр??лжа Шо?ны? ?кесiнi? малдыекенiн бiлiп б?л с?здi ?дейi айтып отыр едi. Шо? дуан басыны? тама?ы жыбырлап отыр?анын бiле ?алды. Шо? да жаста болас алды-артын бай?а?ыш, оны? ?стiне ?улы?ы да бар едi. Сол арада ?кесiнде ?анша жыл?ы барын с?ра?анда, сол ма?да?ы е? бай дама екенiн ма?танышпен айт?ан.

?о?ыр??лжа?а мына баланы? ?зiде, ?кесiнi? байлы?ы да?нады. Сол к?нi Омбы?а жiберiлетiн бiр хатты ауызша айтып, соны орысшалап шы?уды тапсыр?ан едi. Шо? ?олма ?ол аударып, жазып берген. С?лтан орысшаны нашар бiлсе де, орыс с?здерiнi? м?н ма?ынасын жа?сы т?сiнетiн, Шо?ны? с?зiн ты?дап отырып орысшасына да, аудармасына да к??iлi тол?андай болды. Сол к?нi-а? Шо? ж?мыс ?а кiрiсiп кеттi. Осыны к?тiп т?р?андай елiнен Тел?озы келген. Баласыны? дуан басы мекемесiне ?ызметке орналас?анын татар Табристен естiп ?атты ?уанды. Ес ?алмады. О?ан ол жерде ?ызмет ат?ару ?ара ?аза?ты? ?олы жетпейтiн биiктей болып к?рiнетiн.

Ерте?iне Шо? ?кесiн Приказной-Дуан басыны? ке?сесiне ертiп апар?ан. Т?с кезi болатын. Б?лар ?о?ыр??лжаны к?тiп оты?анда т?скi ?зiлiстен ол келген. Шо?ны? ?асында отыр?ан ?кесi екенiн айтпаса да бiрден бiлген с?лтан. Кабинетiне ертiп алып кеткен А?а с?лтан ?кесiмен о?аша ?алып бiраз с?йлестi. А?ыры с?лтан кабинетiнен ?кесi ?уанышты, тк??iлдi шы?ты, Шо? да оны бiрден а??арды.

– Б?гiн с?лтанны? ?йiне ?она??абарамыз, – дедi.

Шо? ?кесiнi? ?о?ыр??лжамен бiржолатiл табыс?анын сездi.

Кешiнде Шо? ?кесiн Есiлжа?асында?ы а?аштан сал?ан сырт аума?ы

е?селi ?йге ертiп апарды. Шо? б?рын татарлардан дуан басы ?алада екi ?йелмен т?рады деген с?здi естiген едi. Ж?ртты? б?рiнi? ая?ы баспайтын ?йге кiрiп отыр?ан Шо? мен ?кесi.

Б?лар келгенде с?лтанны? отбасылары кешкi тама?тарын ендi ?ана алдарына алып отыр?ан екен. ?о?ыр??лжа к?п жыл?ы есiк танысындай Тел?озы мен Шо?ды ?арсы алды. Тел?озыбаласынан жасыр?ан жо?, осында келер алдында, сенi? ж?мыс?а т?р?ан к?рiмдiгi?е с?лтан?а бiр ?йiр жыл?ы беретiн бол?анынын айт?ан. С?лтанны? ?кесiне ы?ылас к?рсетiп отыр?аны соны? ?серi екенiн бiлдi. ?уелiнде ?кесiнi? б?л с?зiне сенi?кiремей де ?ал?ан. ?йткенi, ?кесiнi? керемет сара? екенiн бiлетiн. Бiр ?йiр жыл?ыны бердiм с?зiне? сенi?кiремей ойланып ?ал?ан. Бiра? пайдасы ?айтатын жерден ?кесiнi? де аянбайтынын ж?не бiлетiн. Пайдасы ол ?зiн ж?мыс?а алуы екенiн Шо? сезiп отыр. Олар ?йге кiргенде б?ларды ?о?ыр??лжаны? жа?сы ?арсы алуыны? сыры осында жат?аныны ?кесi де, ?зi де жа?сы т?сiнген. ?о?ыр??лжада некелi, некесiз ?йелдер к?п болатын. Соларды? iшiнде мына с?н-салтанаттты ?йде т?ре ?ызы ?аниса мен Шы??ысты? ?арындасы А??а?аз т?ратын. Б?л екi ?йел апалы-сi?iлiлердей тату едi. ?о?ыр??лжаны? А??а?азды алуында ?лкен сыр бар едi. Жас ?ыз?уелiнде ?арта? тарт?ан с?лтан?а тигiсi келмеген едi, бiра? а?асынан асып кете алма?ан. Тиген. Содан б?л ?ыз ?о?ыр??лжамен Уалихан балаларын жа?ныдастыру?а себепкер болды. Шо? о?у?а т?скелi хандар мен с?лтандар ?мiрiн зерттей баста?ан. Олар бiр-бiрiне жа?ындау ?шiн ?ыз берiп, ?ыз алатынын бiлетiн. А??а?азды да с?лтан сондай жа?даймен алып отыр?анын т?сiндi. А??а?аз б?л ?йдi? табалдыры?ын он ?шке келмей жатып атта?ан. Б?л кезде с?лтан елуге келiп ?ал?ан едi. А??а?аз?йел есебiнде ?о?ыр??лжа?а онша ?намаса да, бiра? с?лтанны? к??iлдерi жа?ындасуына себепкер бол?ан. А??а?азон бестен аса бала тапты да, оны? атын ?о?ыр??лжа туыс?анды? белгiсiндей, к??iл жа?ынды?ы ?шiн Шы??ыс ?ой?ан. Екi ?йелдi жа?ындату ?шiн с?лтан оны б?йбiшесi?анисаны? ?ойнына салдыр?ан едi. Бала тап?ан А??а?аз осы ?йдi? еркесiнде болып ж?ре берген. С?лтан ?асына жат?ысы келсе жатып, жат?ысы келмесе жатпайтын. Бiра? ?йiне келген т?релермен ?анша ойнаса да ?з ерiкнде едi. С?лтан?а сездiрмей ?зi ?нат?ан т?релерiнi? ?асына ретiн тауып т?ндебара беретiн.

С?лтан б?йбiшесiн жас А??а?аздан ?лде?айда жа?сы к?ретiнiн Шо? кейiн сездi. Т?ре ?ызы онымен ?атар к?рiктi де, а?ылды едi, сонымен с?лтанды билеп ал?анынын Шо? кейiл бiлдi.

?о?ыр??лжаны? ?лы ?кесi С?меке хан бiр кезде ?бiлхайыр ханмен бiрiгiп орыстар?а проктер болып кiруге келiскен едi. ?аза?ты? ата?ты билерi ?азбек, Т?ле, ?йтеке билер онысын ?натпа?ан. Кейiн билiктi т?ре т??ымынан шы??ан, Т?ле бидi? есiгiнде ж?рген Абылай?а бергенде С?меке ханны? баласы с?лтан ??дайменде орыстар жа?ына бiржола шы?ып кеткен. Оларды? жолын ?о?ыр??лжа да жал?ады. Орыс шенеунiктерi с?лтанны? онысын жа?сы к?ретiн. Сыйлайтын. Патша адамдарыны? хан т??ымынан ?здерiне тарт?аны осы С?меке хан ?рпа?ы едi. Абылай балаларымен жанасу ?шiн ?о?ыр??лжа У?лиханны? немересi А??а?азды алып отыр?ан. Б?л ?йлену Абылайды? У?лиханнан тара?ан т??ымдарын ?о?ыр??лжамен бiржола жа?ындастыр?ан едi. Кенесары со?ысы кезiнде У?лихан балаларыны? патша жа?ына шы?ып кетуiнi? бiр сыры да осындажат?ан болатын. ?азiр с?лтан ?йiнде т?ре ?ызы ?аниса мен осы А??а?аз ?ана т?ратын.

?о?ыр??лжада бас?а да ?ара ?аза?тардан ал?ан ?йелдерiнi? ?р?айсысыны? ?з ауылдары бар. ?р жердет?ратын. Оларды? бас?а еркектермен ойнап ?оймасын деп к?зет ?ой?ыз?ан. Оларды А?мола?а жуытпайтын. ?ара ?аза?тан ал?ан ?йелдi? бiреулермен ойнап ?оймауы ?шiн к?зет мы?ты едi. Содан олар бас?а да бiерулермен ойнау?а ?ор?атын. Еркiндiк тек А??а?азда болатын.

?аниса мен А??а?аз екеуi де бiр ?йде к?ндестердей емес, апалы-сi?iлiлердей т?ратын. Оларда к?ндестiк жо?, татулы?тары жарас?ан апалы-сi?iлiдей. Шо? оны? б?рiн кейiн бiлдi.

Дастархан басында?ы барлы? ?ызметтi А??а?аз ат?аратын, к?тушiлерiне б?йры?ты дасол беретiн.

Шо? мен ?кесi кiрген со? с?лтан оларды дастархан?а ша?ырды. Анау-мынау адамдар?а к?йеулерiнi? оны жасамайтынын екi ?йелi де бiлетiн. Ша?ыр?аннан-а? б?л адамдар бiр мы?ты жерден екенiн сезген едi, олар да. Б?лар жай?ас?ан со? с?лтан ?йелдерiне ?кесi мен Шо?ды таныстырды.

Б?лар Н?ра бойында т?ратын ма?ан к??iлi жа?ын То?а Жангелдi Деген кiсiнi? ?рпа?тары. Содан кейiн б?гiн ?йге ?она??а ша?ырып отырмын, – дедi.

С?лтан т?релер мен ?аза?тарды? мы?тыларын ?ана ?йiне ша?ыратынын екi ?йелде бiлетiн. Оны? с?зiнде ала?аныан бiрде?е сал?андарды ?ана ?адiрлейтiнiн сезетiн. Екi ?йел к?йеулерiнi? осы азс?зiнен к?п жайды т?сiнiп, мына дамны? ?олы ашы? адам екенiн бiлiп отыр едi. ?йткенi, берерi жо? адамдарды с?лтан ?йiнi? табалдыры?ынан да аттатпайтын. Сол ке?се жа?та шаруаларын реттеп жiберетiнiн бiлетiн ?йелдерi. Дегенмен, ек? ?йел да ?ара ?аза?ты баласымен ?осып ша?ыр?анына та??алып отыр.

С?лтан ке? отырып, к?сiле с?йледi. Та?ы да с?зiн екi ?йелiне арнап с?йледi.

Жанкелдi бабаларын сыйлап, со?ан мына баланы ж?мыс?а дуан?а алдым. ?зiм т?рбиелеп ?сiрмек ойым бар. Орысша?а судай жiгiт. Талабы к?штi. Аманды? болса мынау деген тадам болады. —Мына с?здi с?лтан аузынан естiп, Тел?озыны? есi шы??андай болып отыр едi.

Екi ?йел ?ара ?аза?ты? баласын с?лтан еш?ашан ж?мыс?а алмайтынын бiлетiн. Мына бала бiр ерекше жас?спiрiм екенiн ?йелдерi де т?сiндi.

?о?ыр??лжаны? ?зi к?рiлiктi мойындап ?ал?ан дама болса да жа?сы к?тiмнi? ?серi ме, к?зге ?лi елудi? iшiндей к?рiнетiн сырт адам?а. ?лкен ?йелi толы?а т?скенмен, дене бiтiмiнде еш?андай жа?сы келгеннi? белгiсi бай?алмайды. Ал кiшi ?йелi тiптi ?ыздай. Жаратылысы солай ма, денесiнде т?йiр арты?ет жо?. Тел?озы оймен шолып, к??iл д?ниесiне салып отыр?ан б?рiн. ?йелдерге ?арап отырып с?лтанны? тал?амы да жо?ары болар деп топшыла?ан. Тел?озы да т?ре ?ыздарына ??мар едi. ?сiресе, с?лтанны? б?йбiшесi ?атты ?анды. Осындай ?йелдi ??шып жат?ан с?лтанны? да арманы барма екен, деген деген ой?а берiлдi iштей.

Б?лар дастархан?а отыр?аннан кейiн бас?а б?лмеден шы?ып он бес-он алты жастар шамасында?ы бiр ?ыз да дастархан?а келiп отырды.

Б?л осы ?йдi? кенже баласы с?лтанны? б?йбiшесiнен ту?ан Са?ыжан едi. ?о?ыр??лжаны? б?йбiшесi де ?уланып ал?ан. С?лтанны? емдейтiн д?рiгерiмен а?ылдасып, бала таппауды? жолын бiлiп ал?ан. М?ны А??а?аз?а да ?йреткен едi. Содан Ж?нiл?д?н кейiн б?йбiшесi де, А??а?аз да Шы??ыстан со? бала таппай кеткен. К?п жыл ж?рiп б?йбiшесi а?ыры мына ?ызды тап?ан. ?ыз барлы? жа?ынан толысып, пiсiп отыр?ан кезi едi. Тел?озы да ?зiнi?i бай?а?ыш к?зiмен бай?ап ?ал?ан.

Шо? сырттай, ?ала iшiнен iлуде-шалуда базардан, к?шеден к?рiп ж?ретiн. Бiра? тiл ?атыс?ан адам емес. ?ыз Шо?ны? ?зi ?нататын ?ара торыны? с?луы едi. Айтпай-а? Канисадан ту?анын бiлiп отыр.

Іштей ?натып ж?рген ?ызбен бiр дастархан басында отыр. Жа?ын жреден к?ргенде Шо??а ол тiптен ?ажайып с?лудай болып к?рiндi. Оны? ?стiне анау-мынау емес, с?лтанны? ?ызы. Хан т??ымынан екенi с?лулы?ына с?лулы? ?ос?андай ?сер ?алдырады. Шо? талай ?ызды к?рiп ж?рiп м?ндай к?йге т?спеген шы?ар. Айры?ша бiр сезiмде отырды.

?ке-шешесiнен жасырып, ?рлана ?ыз?а ?арап ?ояды. ?ыз оны а??арма?андай, м?н бермегендей жайбара?ат тама?ын iшiп отыр. Осыдан-а?, Шо? ?ызк??iлiнi? биiкте жат?анын, ?ызды? ауылы ?зiне алыс екенiн а??арды.

Дастархан басына отыр?аннан со? Тел?озы мен с?лтан арасында жарасымды ??гiме бiраз жерге барды. ?о?ыр??лжа елдегi адамдарды? ?зiне к?з?арасын с?рады. Тел?озы шынын айтты.

Кенесарыны? к?терiлiсi кезiнде бараз адам со?ан мойын б?рып едi, б?гiнде т?зелдi. Сiзге ?азiр б?рiнi? де к?з?арасы жа?сы.

Мына а?а с?лтанны? к??iлiнен шы??ан т?рiздi. ??гiменi? тиегi ендi тiптен а?ытылып кеткендей болды. С?лтан Тел?озымен ендi тiптi ашылып с?йлестi.

Б?л Н?ра бойыны? ?аза?тарына ?кпем ?ара ?азандай. Кезiнде балам Шы??ысты? ?лiмiне осы То?алар себепкер болды ?ой.

Тел?озы о?ан не айтарын бiлмедi, бiра? бiрдеме деуi керекiн т?сiнiп:

С?лтеке, адамдарды? да жаратылысы ?рт?рлi ?ой. Сондай жiгiтке ?олдары ?алайбатып бар?анын т?сiнбеймiн. Кезiнде со?ан ?зiмiздi? де iшiмiз ауырды. Ол бала?ызды? хан т??ымына лайы?ты адам екенiн еститiнбiз.

?она?ыны? мына с?зi тiлегiнен шы?ып, жа?сы к?рiп ?алды ?й иесi. Екi ?йел де сондай к?йде едi. Тел?озы аузынан мындай с?здi естiгенде А??а?аз жылап жiбердi. Шы??ыс туралы с?з бол?анда А??а?азды? к?зiнен жас к?рiнiп ?алатын. С?лтанны? д?рiгерiнi? к?мегiмен кейiн жалпы бала таппай кеткен. Содан кейiн бала к?терм еген. С?р бойда? болып ал?ан. Ал ?анисадан екi бала бар болатын. Ж?нiлд? мен мына отыр?ан кенже ?ызы. С?лтанны? бас?а ?ара ?аза?тан ал?ан ?йелдерiнен де балалары бар болатын. Алайда, iлуде-шалуда болмаса ?ара ?аза?тан ту?ан балалар?а оншам?н бермейтiн с?лтан. ?о?ыр??лжаны? бар ?мiтi осы т?ре ?ызы мен ?анисадан ту?ан бала едi. ?азiр сонау Санкт-Петербургте о?и Ж?нiлд? мен А??а?аздан ту?ан ?зi айтып отыр?ан Шы??ыс болатын. ?андарына бiткен бе, т?ре ?ыздарынан ту?ан баллары мен ?ара ?аза?тан ту?андарын ала-??ла ?стайтын. ?ара ?аза?тан ту?ан балаларын ?йтеуiр, т?ре атанып, оларды хан та?ына жiберу, сонау Шы??ыс хан заманынан келе жат?ан т?ртiп едi.

С?лтан да ?анисадан ту?ан баласын айры?ша к?ретiн. Сонды?тан Ж?нiлд?нi алыста?ы Санкт-Петербургке щ?у?а жiберген. Ойы бiлiм алып патша ма?айынан бiр жерден ойып орын табатынына ?мiтi бар болатын. Ал Н?ра бойында болыс болып iстейтiн с?лтанны? та?ы бiр баласы бар. Ол ?ара ?аза??йелiнен ту?ан бала. Баланы? пысы?ты?ын бай?ап ?о?ыр??лжа оны кiшкентай кезiнде шешесынен алып ?аниса бауырына сал?ан. ?зiнi? ?ара ?аза?тан ту?анын бiлмейтiн ол. Кемiткенi ме, ?о?ыр??лжа о?ытпай он жетiге тол?ан со? болыс етiп ?ой?ан болатын. А?асын о?ытып, ?зiн о?ытпа?анынана Бек?лi ?кесiне ренжiп ж?ретiн. С?лтанны? ?ара ?аза? ?йелiнен ту?ан ?дiл аты баласы ж?не бар болатын. Оны? денсаулы?ы нашарлау едi. Ол Н?ра бойында шешесiмен т?ратын. Ауру бол?анды?тан оны мазаламайтын. ?о?ыр??лжаны? ?ара ?аза?тан ал?ан та?ы екi-?ш ?йелi болатын. Бiра? олардан ту?ан баллар?а с?лтан м?н бермейдi. С?лтан ?ара ?аза?тан ал?ан и?йелдерiне бар?ан к?нiн ?а?аз?а жазып отыратын. Сол ?а?азда жаз?ан мерзiмге келмей ту?ан балаларды ?зiнiкi емеспе санап, м?н бермейтiн. ?анша к?зет ?ойсада ретiн тауып ?йелдердi? ойнап ?оятынын с?лтан да бiлетiн.

Бек?лi ?кесiне ?арсы келе аламй сол болысты?та iстеп жат?ан. ?кесiне жолы??ан сайын о?ыма?анын ?кесiне м?? етiп айтып ?ояды. Ондайдас?лтан айтатын, кiшкене байиы?, содан кейiн о?ытамын дейтiн. Кенесары к?терiлiсiнен кейiн с?лтанны? кедейленiп ?ал?аны рас едi. Барлы? малын Кенесары айдап ?кеткен болатын. Алдау болса да, шын болса да со?ан к?нiп Бек?лi болыс болыр Н?ра жа?та iстеп жзататын. Б?л жiгiт ?кесi итерм елей ме, алымпаз едi. Т?йенi т?гiмен жеп ?оятындай ?детi бар болатын. Сонысына ыза болып оны? ?стiне ?о?ыр??лжаны? ?зiнен асырып сонау губернатор?а дейiн жергiлiктi халы?тар арыз-ша?ым жазып жататын. Ана жа?тан орыстар да с?лтан ??ла?ына салып ?оятын. Патша алдында беделi бар с?лтанды Омбыда, Тоболда отыр?ан басты?тар сыйлайтын. Сонды?тан ?зiрге олар да ??ла??а салумен, ескертумен келедi. Сол жа?дай еске т?сiп, ?азыiр отырып айт?ан ?о?ыр??лжа:

– Тел?озы сен анау То?аларына айтып ?ой, жо?ары жа??а жаза бермесiн. Одан т?к ??бейдi. Айтатындарын ма?ан келiп айтсын. Ал олай болмаса малдары ана жыл?ылары жиырма мы??а жа?ындап ?ал?ан Сапа? т?рiздiлер салы?ты т?гел т?лемей отыр. Оларын ?оймаса малдарыны? жартысын сыпырып аламын. Соны жеткiз. То?а туыс?андары? сенi? айт?ан с?зi?дi ты?дайды ?ой. Мен де ына бала?а мына жа?та ?ам?ор боламын.

Б?л с?лтанны? с?ттi пайдаланып орынды келiстiрiп айт?ан с?зi едi. Б?л с?зi?е шынды? жат?ан. ?о?ыр??лжаны? ойы Тел?озы ар?ылы ?ор?ытып, Н?ра бойыны? байларынан бiраз мал жинап алу. Жанкелдi балаларыны? То?алар арасында беделi бар екенiн

бiлетiн.

– С?лтеке, ?зi?iздей к?рi?iз. ?олдан келгенше аянбаймын.

– Тел?озы ?олдан келгендi ?ой. Сенi? айт?аны?ды ая??а?алдыратын То?алар iшiнде адам жо?. Тiптi, сол арыз жазатын адамдарды ма?ан к?рсетшi. Содан кейiн олармен ?зiм с?йлесемiн.

Тел?озы мына с?лтанны? ?зiне аса ауыр ж?мыс тапсырып отыр?анын бiлдi. ?ор?ып кеттi. Бiра? ол к?йiн сездiрмей:

– С?лтеке олай болса То?аларды? т?уiрлермiен с?йлесiп к?рейiн.

Б?л с?здi с?лтан к??iлi ?шiн айтып отыр?ан. Баласыны? ?олы жеттi ме, жетпедiме деп отыр?анда бас?а с?з айту?а Тел?озыны? м?мкiндiгi жо? едi.

Кенесары со?ысы кезiнде орыстар жа?ында бол?ан ?о?ыр??лжаны губернатор да жа?сы к?ретiнi туралыТел?озыда естiген. Мына адамны? к??iлiн тапса балсыны? ерте?гi к?нi шары?тау биiкке к?терiлетiн сезетiн Тел?озы.

С?лтан да ма?айында ?зiне берiлген адамдарды жинап, б?л дуанды?зiнi? берiк ?амалына айналдуыруды ойлап ж?рген. Со?ан орай орыстан да, т?релерден де ?зiне берiлген адамдарды ма?айына жинап жатыр едi. Сондайларды? бiреуi мына ?ара ?аза?тан шы??ан Шо? болатынына сенiмдi болатын. Орысша?а зерек. Оны ?ызметке алуында да осындай ой бар едi. ?зiрге сын мерзiмге ал?ан. Бiра? б?л туралы баласына да, ?кесiне де айтпа?ан.

?азiр дастархан басында отырып с?лтан Тел?озыны? к??iлiн к?теру ?шiн айт?аны:

– Бала? зерек, аманды? болса ?зiм ?йлендiрiп, т?рбиелеймiн деген с?зiн ??гiме арасында бiр айтып ?ойды.

С?лтан шындап ?ол?а алса айт?анын жасайтынын Тел?озы бiлiп отыр. Шо? да с?лтан ?ызын к?ргеннен кейiн ?лгi с?зден со? к??iлi?е бiр арман орнап ?ал?андай. ?рлана ?ызжа??а к?зсалып ?ояды. ?кесiнi? мына с?зi ?ыз?а ?алай ?сер етттi дегендей ойда отыр едi. Бiра?о?ан т?к ?сер етпегендей тама?ын iшiп жаймыен отыр. Алайда, с?лтан ?ызы ?зiнi? ?олы жетпес биiкте т?р?анын Шо? да сезген. Дегенмен, ?лгi с?лтанны? с?зi к??iлiнде т?сiнiксiз бiр ?мiт ?ялат?андай болды. С?лтанны? ?йiнде олар бiраз отырып т?ннi? бiраз уа?ытында ?кесiмен екеуi Табрис ?йiне ?айт?ан. Келе жат?анда Тел?озы былай дедi:

?лгiнде ?ыз ?кесiнi? с?зiн естiдi? ?ой. Егер к??iлi?нен шы?са ?ызын са?ан беруi м?мкiн, – дедi Тел?озы

Тiптi, т?ре деемес, хан т??ымынан ту?ан ?ызды ма?ан бере ме? Сiздi? ?мiтi?iз зор екен…

– Ол сенi? оны? к??iлiн табуы?а, iскерлiгi?е байланысты… ?ыз да сонда са?ан кет ?рi болмайды. Сенi ?кесi ма?тап отыр?ан со? са?ан байланып ?алуы м?мкiн.

Шо? ?кесiнi? мына с?зiнде бiр шынды? жат?анын бiлдi. Жас Шо?ны? к??iлi бiр к?терiлiп ?алды. ?кесiнi? мына айт?аны мен с?лтан с?зi Шо? к??iлiне бiр ?демi сезiм ?ялат?андай едi, сонымен ?атар онда к?дiк те бар. ?азiр соны айтты ?кесiне:

– Сiз тым арты? ойлайсыз. ?ай т?ренi? ?ызы он бес жас?а келгенше басы бос болып едi. С?лтан Бая?ыда бере жерiн белгiлеп ?ой?ан шы?ар.

Тел?озыда баласыны? мына с?зiнде шынды? жат?анын а??арды. Сонда да баласын жiгерлендiру ?шiн:

– ?ыз к??iлiн жаулап алса?, с?лтан еш?айда кетпейдi…

Ерте?iне ?кесi ?айтып кеттi. Шо? ?о?ыр??лжа ке?сесiнде ж?мыс iстеп жатты. Арада ?ш-т?рт к?н ?ткен со? Шо? ?о?ыр??лжаны? ша?ыруымен оны? ?йiне барды. Т?ннi? бiразуа?ытына дейiн отыр?ызып ?о?ыр??лжа хат жаздырды. Б?л Тобылда?ы Бас губернатор атына, Омбыда т?ратын к??iлi жа?ын мы?ты орыстарды? атына жазыл?ан хаттар едi. ?уелi с?лтан айтатынын айтып шы?ты, осыны Шо? ретке келтiрiп айт?анын орысшалап жазды. Жазып бол?аннан кейiн Шо? с?лтанны? ?зiне орысшасын о?ып бердi. Жо?арыда айт?андай, ?о?ыр??лжа ошна орысша бiлмегенiмен, хатты? ?алай жазыл?анын м?н-ма?ынасын т?сiнетiн. Ол Шо?ны? мына жаз?анынан риза болып:

Мен са?ан ендi жо?ары жа??а жазатын хаттардыжаздырып отырамын. Б?л с?зi шынды? болды. Жо?ары жа??а жазатын жазатын хаттарды Шо??а жаздыру ?детiне айналды. Ж?мыстан кейiн ?йiне ертiп келiп, т?ннi? бiразына дейiн жаздырадыжо?ары жа??а. Б?л кезде к?п жерлерде дуанды уезге айналдыру бастал?ан. О?ан тек орыстарды басты? етiп ?ойып жат?ан. Шо? ендi Санкт-Петербургтегi патша ма?айындаотыр?ан мы?тылар жаз?ан хаттарынан осындай ?ауiп А?мола дуанынан т?нiп келе жат?анын сезген. Шо? ?о?ыр??лжаны? м?нысын ке?седегi отыр?ан адамдар?а жаздырмай ?зiне жаздыру елге сездiрмеудi? амалы екенiн т?сiнентiн.

Б?гiн т?ннi? бiраз ау?ытына дейiн отырып жаз?ан едi. Сонда ?о?ыр??лжа:

– Б?л жаз?андары? туралы тiрi жан?а айтпа, аузы?нан шы?арма, – дедi.

Шо? с?лтанны? ?ор?ып отыр?анын т?сiне ?алды да:

– А?а, ол жа?ына ?зi?iзге сенгендей сенi?iз, – дедi.

?о?ыр??лжа Шо?ны? мына с?зiне риза болып бол?ан т?рiздi. Сол к?нi ?йiне жiбер мей ?з ?йiне ?ондырды. Та?ерте? Шо?ды ?ыз к?рiп с?ра?ан болатын:

– Сiз ?ашан келiп ?алды?ыз

– Мен осында ?он?анмын. С?лтан ?ызы ?кесiнi? мына ?ара ?аза?ты ?йде жат?ыз?анынан та? ?алды. Осы жас?а келгенде т?релердi? мы?тылары болмаса ?ара ?аза?ты? ?з ?йлерiне ?ондыр?анын к?рген жо? едi. Бiрiншi рет к?рiп отыр.

?кесiнi? мына ?ылы?ы ?ыз?а ой сал?андай едi. Л?м демей бас?а б?лмеге шы?ып кеттi.

?о?ыр??лжаны? Шо?ды ?йге алып келiп бас?а жа?тан келген хаттарды о?ытып, ?йде о?ан жауап жаз?ызу ?детiне айналды. Шо? осы ?йдi? бiр адамындай болып кеткен едi. Бiр к?нi ?о?ыр??лжа отырып ?аниса?а:

Осы жiгiттi ерсiлi-?арсылы ж?ргiзе бермей, бiздi? ?йге жат?ызайы?шы.

Б?йбiшесi мына жiгiттi? к?йеуiне ?те ?ажет болып отыр?анын сездi де б??ан ?арсы еместей ниет еттi. Содан Шо? ойлама?ан жерден осы ?йдi? бiр адамындай болып шы?а келдi. Ендi ?зiн еркiндеу сезебастады. Б?л да ендi ?ызбен жолы?ып жиi с?йлесiп ж?рдi. Ол да ?кесi мына жiгiттi ?йiне жат?ыз?аннан кейiн iш тарта баста?ан. С?лтан ?ызын арнайы татардан м??алым жалдап орыс тiлiн ?йретiп ж?р едi. Ендi м??алiмдi сирек ша?ыртатын бол?ан. Шо?ны? орыс тiлiн жа?сы бiлетiнiнбай?а?ан ?ыз б?л жат?ан б?лмеге де келiп ж?рдi. Шо? да ?ызды? м?нысынан бiр сыр ???андай едi. ?зiрге ашы? еш?андай ??гiме жо?. Шо?датек к??iл бар. Оны ?алай сырт?а шы?арарын бiлмей ж?рген едi. Бр к?нi с?лтанны? б?йбiшесi айтты:

Таяуда, Са?ыжан ?затылады, -дедi. Ашы? айтпаса да б?л с?лтан ?йелiнi? Шо??а ескертуi болатын. Б?дан кейiн Шо? одан ?ашып ж?ретiн болды. ?ызболмай орысша с?йлескiсi келiп жа?ындаса бередi. Б?ны? а?ыры не болатынын Шо?ны? ?зi де бiлмейтiн. С?йтiп ж?ргенде ??далар келдi.

Б?л т?ре К?кшетауда т?ратын, Шы??ыс?а жа?ын дама едi. Шы??ыс?а жа?ын болуымен ?атар, ?алы? малды тым к?п берiп, с?лтанды ?зiне ??латын ал?ан. ?ызды соны? баласына беретiн боп отыр?ан. Б?л ?аза?ша айт?анда ?арсы ??да т?су болатын.

С?лтан ?йiнде?она?тар к?п болып Шо? ?айыра Табристi? ?йiне бара жат?ан.

А?ыры с?лтанны? ?ызы ?затылды. Ол Шо??а бiр м?? тастап кеткендей болды. К?п уа?ыт?а дейiн Шо? содан арыла алмай ж?рдi.

Шо? осы ?йдi? баласындай болып кеткен едi. ?о?ыр??лжа ?р жерге барып ж?ргенде оны ертiп алатын. Бiр рет Омбы жа??а, екi-?ш рет К?кшетауда демалып жат?ан орыстарды? мы?тыларына бар?анда ертiп барды.

Со??ы жолы Бурабай?а бар?анда орысты? бiр генералы ?о?ыр??лжадан с?ра?ан:

– Б?л бала кiм?

Б?л менi? балам, -Б?л с?лтанны? ?зiн жа?сы к?ргенiнi? белгiсi едi.

– Орысшаны жа?сы бiледi екен.

– Сiздер жа?сы бiледi дейсiздер. Ал бiздi? балалар?а д?рыс ?ызмет бермейсiздер! – Б?л орыстар?а шын ?кпесi едi. Баласы ?ан?ып сонау Санкт-Петербургте ж?р. Ал м?нда жа?а ??рылып жат?ан уездердi? басшылы?ына орыстарды ?кеп жатыр. С?здi? ретi келдi ме, ?о?ыр??лжа ашы? айтып сал?ан.

– Мiне, дуандар тар?ап, уездер ??рылып жатыр, менi? анау Петербургте ж?рген баламды уездi? басты?ы етiп ?оймайсыздар ма?

– ?оныр??лжа ??даймендинович ол менi? ?олымда?ы шаруа емес. Оны шешетiн бас?а адамдар. Егер менi? ?олымда билiк болатын болса мынадай жiгiттердi ?сiрер едiм.

Генералды? мына с?зi себеп болды ма, ?о?ыр??лжаны? Шо??а ?ам?орлы?ы б?рын?ысынан да арта т?стi. Солай к?ндер ?те бердi. Шо? дуан ке?сесiнде ж?мыс iстеп жатты. К?бiне ?о?ыр??лжа Тобыл, Омбы жа??а жiберетiн хаттарын жаздырады. Шо? жас болса да с?лтанны? к??iлiнен шы??андай етiп келiстiрiп жазады. Мына жiгiттi? тап?ырлы?ына, бiлгiрлiгiне риза едi ол.

Бiрде Омбы?а бар?анда б?лардан келетiн хаттарды о?ып, тiркеп отыратын орыс айт?ан:

– ?оныр??лжа ??даймендинович, сiздерден келетiн хаттарды? со??ы кезде сапасы мен мазм?ны жа?сара т?стi. ?оныр??лжа с?з табу?а шебер адам едi, сол арада ?лгi адам?а, б?рын ыл?и ?арама?ымда?ы хатшылар жазушы едi, ендi оларды? жаз?андарына к??iлiм толмай ?зiм айтып, ?стiнен ?арап т?зетiп ж?рмiн дедi. Б?л туралы Шо??а айтпады. Айтса Омбы?а кетiп ?алу ?аупi бар едi. Омбыдан кайтып келгенде бiр к?нi отырып:

– Сен Омбыда?ы жер бас?армасыны? атына арыз жаз, олар ?арсы болмаса ж?мысы?а а?ша т?леймiн, -дедi ?о?ыр??лжа.

Шо? ?о?ыр??лжаны? айтуы бойынша Омбыда?ы жер б?лiмiнi? басты?ына тiлек-хат жаз?ан едi. Ол хат мынау едi;



Город Омск!

Его высокоблагородию, начальнику, господину Пограничного управления сибирскими киргизами, от Айткожа —Карповского волостного, киргиза Чона Телькозина, прощение, зная татарскую грамоту и приспособляясь к русскому языку, я осмеливаюсь покорнейше просить Ваше Высокоблагородие, если не встретиться препятствий, определить меня в Акмолинский Приказной письмоводителем.

Чон Телькозин,25 августа 43 года

Город Акмолинск»



Осы хатты Омбы?а жiберген едi. Бiр ай iшiнде Шо? тiлегiн ?ана?аттандыр?ан хат келдi. Осы жауаптан кейiн Шо? ?зiн шын тiлмаш, дуан ?ызметкерi екенiн толы?ымен сезiнген едi. Ж?мыс бiр ?алыпты ж?рiп жатты. Шо? тек ?ана ?о?ыр??лжаны? жо?ары жа??а хаттарын жазады. Б?рын?ыдай с?лтан ?йiнде т?рып жатты. Осы ?йдi? бiр адамындай болып кеткен.

Арада бiр жыл?а жуы? ?ткенде ?о?ыр??лжаны? ?ызы байынан ?айтып келдi. Шо? ендi бай?ады, с?лтан да, ?йелдерi де Шо?ды ?здерiне б?рын?ыдан да жа?ын тарта т?скендей. Бiрде ?йелi ?аниса:

– Шо? осылай ж?ре бересi?бе, келiн т?сiрсейшi, -деген едi.

Шо? б?л с?здi? ар жа?ында ?андай сыр жат?анын ??а ?алды. Алдында ?о?ыр??лжа ?ызын ?зат?ан жерден адамдар келiп кешiрiм с?рап, с?лтан ?ызын ?айыра алып кетпекшi бол?ан. Бiра? ерке ?ыз к?нбей ?ой?ан. С?лтан жерiм бар. Ендi сонда ?затамынды айт?ан. Жоспарлап ?ой?андары Шо? едi. ?о?ыр??лжаны? б?йбiшесi осыдан кейiн ?лгi с?здi айтып отыр?ан. ?зiрге олар Шо? да еште?е айтпай ж?р.

Шо? Табристi? ?йiндегi тол?ан кiтаптарын бiржола ?о?ыр??лжа ?йiне к?шiрген. К?н сайын та?ертенгiлiк, кешкiлiк с?лтан ?ызы Шо? жат?ан б?лмеге келiп ж?редi. ?ыз ?ай уа?ытта келсе де ?аниса ?арсы с?з айтпады. Онымен ?оса ретi келгенде ?аниса Шо?ды с?зге тартып ??гiме ?оз?айды. ?йленбейсi?бе, ?йленбейсi?бенi жиi айтып ?ояды. Шо? м?ны? ар жа?ында ?андай сыр жат?анын бiледi. Оны? к??iлi б?рын?ыдай емес, ?ыз?а суы?ан. ?ыз ?нататын ??гiмеге бара бермейдi.

С?йтiп, ж?ргенде ауылдан ?кесi келдi. Кешкi тама?тан кейiн Тел?озы ?о?ыр??лжаны? б?лмесiнде отырып, ?лден уакытан со? болатын. Келiсiмен с?з баста?ан: – мына с?лтан туыс болайык дейдi. Сен о?ан ?алай ?арайсын? ?кесiне? мынадай с?з естiгенде Шо? ренжiп ?алды да, турасын айт?ан:

– Байдан ?айтып келген ?атын ма?ан ?йел болама?

– Келешегi? ?шiн ал мен бiлемiн, ?йтпесе, с?лтан сенi ж?мыстан ?уып жiбередi. Онсызда с?з жо?, с?з саптауынан байкадым. Мына с?здi естiгенде Шо? ?ор?ып кеттi. П?лен жыл?ы берiп, зор?а т?р?ан ж?мыстан шы?ып ?алу?а болмайды. Онда ?кесi еш?ашан кешiрмейдi. Шо?ны? с?зi таусылып ?ал?андай болды да, содан кейiн с?ра?ан. Бiлiп отырса да ?дейi:

– ?ызы ?алай ?арайды екен?

– Кызы айт?ан со? осындай ?й?арым?а келiп т?рiздi. Б?л айма?та б??ан жететiн ?ыз жо?!

– Тел?озы дуан басыны? ?ызы бол?ан со? ма?тап отырсы? ба? Оны байдан ?айтып келгенi? де ?мытпаныз!

Мiнезi де же?iлтек. Онымен тiл табыса алмайтын сия?тымын. Б?гiн ?осылып, б?рсiк?нi айрылысып ж?рсек несi жа?сы!

– Бола берсiн. Кейiн ?зi? ?нат?ан бiр ?ызды аласы?…

– ?ызымен айрылысып жатсам с?лтан ?алай ?арайды.

Сенi ?те жа?сы к?редi

– Тел?озы менi? ж?регiм дауаламай т?р, хан т??ымынан шы??ан ?ыз, екiншi ?йел ал?ыза ма?

Баласыны? мына с?зi?де шынды? жат?аны? бiлiп

Тел?озы ойланып ?алды. К??iлi баласыны? бiр ?йелмен ?ал?анын ?аламайтын. Бiр жа?ынан баласыны? да келешегiн ойлап отыр?ан болатын. С?лден сол ол:

– Сенi? ?йел тiлi? табуы?а байланасты. Егер оны алдай бiлсе? бiр ?йел емес, екеуiн де аласы?. Ана Ыбырай ??рлы жо?сын ба, екiншi ?йел алып отыр ?ой. Оны? ?зiнде Алтайларды? е? тандаулы ?ызын алды.

– Сiз б?л ?ызды Ыбырай ?йелiмен салыстырма?ыз. Б?л ?ыз орысша о?ы?ан. М?нда жа?а к?з?араз ?алыптас?ан. Ондай?а к?нбейдi. Дегенмен, ?лгi с?зден кейiн Шо? ойланып ?алды да, алайда, ?кесiнi? осы iске араласпауын айтты:

– Сiздi? ж?мысы?ыз болмасын. Мен ?уелi Са?ыжанны? ?зiмен жа?сылап с?йлесiп к?рейiн. Егер ол екiншi ?йел ал?аныма ?арсы болмаса аламын.

Тел?озы т?рып айт?ан.

– Сен ?зiрге екiншi ?йелдi айтпа. ?уелi ?ызды ?ол?а т?сiрiп алайы?. Содан кейiн к?ремiз. Шо? к??iлдегiсiн с?лтан ?ызына айта алмай ж?рдi. Дегенмен, Текл?озы Шо?ны? с?лтан ?ызын алатына сенiмдi болатын. Ана жа?тан ?ыз екi ?абат болып келген. Содан ?ызы босанды. Же?iлденiп ал?ан со? ?ыз ?ыдыруды к?бейттi. Шо??а оны? б?л мiнезi ?намады. Бойын алша?тау сала баста?ан. ?ыз еркелеу едi. Бiр к?нi т?скi ас кезiнде Шо? отыр?анда Са?ыжан турасын айтып салды.

– Менi бiрiншi рет зорлап ?здерi? жiбердi?дер. Ендi ?зiм ?нат?ан адам?а ?ана барамын.

Ол кiм дедi с?лтан. К??iлiнде ?азiр Шо?ды атайды деген ?мiт бар едi. ?ыз бас?аша с?йледi.

– Осында ?зi?iздi? ?арама?ы?ыз?а келген ?аза?-орыс жiгiтi Алексей.

?аниса шарт етiп ашуланды да, ?о?ыр??лжа с?л ?ндемей отырып ?алды да:

– Анау а?а? орыстан ?йел алып кеттi. Сенi? жасап отыр?аны? мынау… Менi? т??ымым ??рып кеттi ?ой.

Са?ыжан ?кесiнi? с?зiне м?н бермегендей бас?а б?лмеге кетiп ?алды. Б?дан кейiн б?рi де ?нсiз отырып ?алды. Тама?тан со? ?о?ыр??лжа Шо?ды ертiп ж?мыс?а кетiп ?ал?ан. Жолай келе жатып Шо??а:

– Сен осы Са?ыжанды зорлап алып ?ашсан ?айтедi?

– Са?ыжан к??iлi сол адам?а бiржола берiлген т?рiздi.

Оны зорла?анмен т?к шы?пайды. Бос?а бала?ызды ренжiтiп аласыз. Шо?ны? Са?ыжан т?рмыс?а шы?ып ?айтiп келген со? о?ан к??iл- к?йi бiржола ?згерiп ?ал?ан. Содан кейiн осы айт?аны. Шо?ны? мына с?зiнде бiр шынды? жат?аны? т?сiндi ме, с?лтан л?м деген жо?. ?нсiз келе жатты. Бi п?леден ?алай ??тыларын бiлмей, Шо? да iштей мазасызды??а т?сiп, ?нсiз ?алды.

?о?ыр??лжа ?ызыны? орыс?а шы??анына ?арсы еместiн iштей, бiра? орыстарды? бiраз ж?рiп тастап кететiнi бар. Талай татар ?ыздарына солай жаса?ан. Бiр-екiлi т?ре ?ыздарын да с?йткен. ?йтпесе, с?лтан ?ызыны? орыс?а бар?анын ?нататын, бар ?аупi содан едi. Егер ?ызына олай жасаса, ешбiр ?аза? алмайтынын т?сiнген. ?азiр сол ойды? жетегiмен айт?ан болатын.

Са?ыжан ?лгi с?здi бiзге ерегiсiп айтып отыр. Ол орыс?а тимейдi. Ал егер тиiп кетсе мен са?ан та?дап ж?рiп, т?ренi? бiр ?ызын алып беремiн. Дегенмен, сен Са?ыжанмен с?йлесiп, оны? са?ан ?алай ?арайтынын бiлшi.

?о?ыр??лжаны? Шо??а т?реден ?ыз алып беремiнi ойдан шы?ты. Со?ан ендi кедергi болып т?р?ан Са?ыжан екенiн т?сiндi. Шо? да б?рын?ыдай емес, с?лтан?а ?йренiп, еркiндеу бол?ан. Содан кейiн ?ыз ?кесiне ке?ес есебiнде айт?аны:

– Сiз ?уелi Подокониковпен с?йлесiп к?рi?iз. Ол не дейдi екен. ?азiр т?ре ?ыздарына ?йленiп, олармен жа?сы т?рып жат?ан орыстар да бар ?ой.

Шо?ны? мына с?зiнде д?рысты? бар екенiн бiлiп, ке?сеге келген со?, ?ызыны? айтып отыр?аны казак-орысты? жiгiтi Алексей Подокониковтi ша?ыртып алып с?йлескен. Б?л жiгiт Санкт-Петербургтен ?скери училищенi бiтiрiп ?ызметке осында жiберiлген болатын. ?ол?ыр??лжа ойлар ж?рген жо?ары жа?ты? менi? орныма дайындап ж?рген жiгiт пе, деген болжауы бар едi. Сонды?тан ?ызыны? осы жiгiтке тигенiне ?арсы еместiн. ?о?ыр??лжа да iштей ?зiмен ?зi келiсiп ?ой?андай едi, алайда, орыс?а бар?анынан ?ауiптенетiн. Бiраз ойнап тастап кете ме деп, ?ор?атын. ?лгi шо? с?зi ой салды. Алдында генерал-губернатордан н?с?ау келген. Подокониковты Орынбор ?аласына ауыстырылсын деген. Ол жа?та жiгiттi? ?кесi т?ратын, п?лен жыл казак-орыстарды? ?скерiн бас?ар?ан, сонау Санкт-Петербургте беделi бар адам едi. Соны? к?шiмен ауыстырылып отыр?анын с?лтан бiлетiн, ?о?ыр??лжа ша?ырып алып жiгiтпен с?йлестi:

– Сен кетесi? бе, ?лде осында ?аласы? ба?

– Кетемiн. ?кем ?атты ауырып ж?рген к?рiнедi. ?йге кел жеп жатыр.

С?лтанны? с?зi таусылып ?ал?андай с?л отырды да:

– Менi? ?ызым Са?ыжанды ?айтесi??

– Бiз келiсiп ?ой?анбыз, алып кетемiн.

Мына жiгiт ала кетемiн боп отыр?аны Са?ыжан?а шын ы?ыласы кеткенiн бiлдi. Егер к??iлiнен шы?паса мына жiгiт ондай с?здi айтпас едi. Орыстарды? бiр мiнезi ?йел он байдан шы?са да к??iлi ?натса ала беретiн. Мына жiгiт те сондай к?йде екенiн бiлдi с?лтан. Содан кейiн айт?аны:

Олай болса кешке бiздi? ?йге кел. Мен п?уескеммен Орынбор?а апарып тастаймын сендердi…

Сол к?нi ?о?ыр??лжа келiп ?аниса?а былай дедi:

– Са?ыжанды ?затамын.

?анисаны? ойында Шо? т?р?ан. Со?ан ба деп с?ра?ан

– Жо? Са?ыжан ?зi айтып ж?рген жiгiтiмен жiберемiн.

Мына с?здi естiп ?аниса ойбай салды. ?зiнi? ?йреншiктi с?зiн ?айталады:

– Анау бала? орыстан ?йел алды. Ендi ?ызды орыс?а беремiн дейсi?. Сонда не бол?аны?

?анисаны? мына с?зiн ?оныр??лжа ?натпай, ендi турасын айтты:

– ?ызы? орыс?а болса жаман болмайды. Т?реге бердiк.

Артын, мiне, к?рiп отырсы? ?ой. Сол т?реге берудi ?уелiнде шы?ар?ан ?зi?сi?!

Мына с?зден кейiн ?анисаны? аузы жабылып ?ал?андай болды. Ерте?iне жiгiттi ?ызына ша?ырып алды. Дастархан басында бiраз ??гiме болды. ?аниса онша к?не ?ой?ан жо?. Бiра? к?йеуiне ?арсы келе алмады. Арада ?ш к?н ?ткенде с?лтан ?ызымен, жiгiттi? тiлегiн орындап екеуiн ?з н?уекесiмен орынбор?а жеткiзiп тастады. Са?ыжанны? ?айда кеткенi елге ж?мба? болып ?ал?ан. Оны? ?айда кеткенiн Шо? ?ана бiлетiн. Т?реден ту?ан кiшкентай жиен ?ыз ?анисаны? ?ойнында ?ала бердi.

?о?ыр??лжа Шо?, ?ызын б??ан бермей орыспен жiбергенiне, ?атты ренжiп ж?р деп ойлады. Бiр к?нi ?йiнде дастархан басында отыр?анда ?ткен жол?ы с?зiн ?айталап та?ы айт?аны:

– Шо? мен са?ан т?ренi? е? т?уiр ?ызын алып беремiн.

Мына с?здi ?йелдерiнi? к?зiнше айтып отыр. Шо? оны? б?л с?зiне сендi. осы ?уаныш ?стiне ауылдан ?кесi Тел?озы келдi. Келiсiмен с?лтан?а кiрген. Тел?осы аздап с?лтан?а ?кпесiн жеткiзген. о?ан да ?о?ыр??лжа айт?ан едi:

– Тел?озы мен сенi? бала?а т?реден та?да?ан ?ыз алып беремiн. Байдан ?айтып келген ?ызды Шо? ?айтедi! Ол бiреумен кеттi. Кiммен кеткенi? айтпа?ан едi. Мы? жерден хан т??ымынан болса да Шо?ны? ?натпай ж?ргенiн бiлетiн. Содан кейiн айт?аны:

– С?лтеке, сiздi? бiзге ?ам?ор к??iлi?iздi бiлемiн ?ой. Шо? ?мiт арт?ан балам едi. Шо?ды ?кпелетпейтiнi?дi бiлемiн! Мен де ?арыздар болып ?алмаспын, -дедi с?зiнiн со?ында.

?о?ыр??лжа ?ызыны? орыспен кеткенiн Тел?озы?а айтпады. Алдында ?о?ыр??лжа Шо??а ескертiп айт?ан:

– Сен бiздi? ?ызды? орыспен кеткенiн аузы?нан шы?арма!

?алы? елге ?ызыны? орыспен кеткенiн бiлдiрмеудi? амалы болатын б?л. Т?реден ?ыз алып беремiнi Тел?озы к??iлiнен шы?ып отыр едi. ?кесi артынша Шо?ды ойды жеткiзген едi. Шо??а б?ны алдында с?лтан да айт?ан болатын.

– Ол десе, айт?анын жасайтын шы?ар…

– С?лтан аты бар емес пе, неге жасамасын! -Тел?озы да ?оныр??лжаны? баласына т?реден ?ыз алып беретiнiне сенiмдi едi. Сонды?тан мына с?здi айтып отыр?ан.

– Расында байдан ?айтып келген ?ызды ?айтесi?. Он жерден с?лтан ?ызы болса да, бетi ашылма?ан бiр т?ре ?ызын алып берсе сол жа?сы.

Тел?озы сонда да баласыны? с?лтан ?ызын алма?анына ?кiнiп отыр?ан. Мына с?здi баласыны? к??iлi ?шiн айтып отыр?ан.

Т?релермен ??да болу кез келген ?аза?тын арманы едi. Ал, бiра? т?релер кез келген ?аза??а ?ызын бере бермейтiн. ?ызын бермегенiмен, с?лтан у?де бердi. Баласы елдi? ?олы жетпейтiн биiктен ?йел алатынына Тел?озы сенiмдi болып, ол А?моладан ауылына к??iлденiп ?айт?ан едi.

С?лтанны? Жанкелдiнi жерлеуге ?атысуы

К?здi? жылы к?ндерiнi? бiрiнде ?араа?аштын Шо??а жаушы келдi. Ол ке?седе отыр?ан Шо??а суы? хабар жеткiзген едi. Бабасы Жанкелдi ?айтыс болды. Со?ан ?келерi ша?ырып жат?анын айт?ан. Шо? бабасыны? к?птен берi т?сек тартып жат?анын бiлетiн.

Шо? Тел?озыдан туса да жанкелдi бауырында ?скендiктен оны ту?ан ?кесiндей к?рiп, ?з ?кесiн онша мойындамайтын. Тел?озыны атымен атымен атап кеткенi де содан едi. Мына хабарды естiсiмен барлы? ж?мысын сырып тастап жол?а дайындалды.

Ал?аш?ы кездегiдей емес, Шо? с?лтан кабинетiне еркiн кiретiн. ?о?ыр??лжа?а ауылдан келген суы? хабарды жеткiзгенде, Шо? с?лтан к?тпеген с?з айт?ан едi. Мен де барамын. То?аны? т?уiрi Жанкелдiге топыра?салу менi? мiндетiм, -дедi.

Шо? оны? м?нысына та? ?алды. ?ала iргесiнде т?ратын т?релер ?айтыс бол?анда да бара бермейтiн. Та?дап, тал?ап бiрен-сара?ына ?ана баратын. Шо? ?кесiнi? берген малдарына риза болып ж?рген со? барма?шы шы?ар?а болжа?ан. Оны? ?стiне ?зiнi? ?ызметiне де к??iлi толып ж?ргенiн бiлетiн Шо?.

?о?ыр??лжаны? бiр ?детi, ж?рер алдында баратын жерiне хабаршы жiберетiн. Б?лжолы да с?йтiп, бiр татарды салт атпен жiберген едi. О?ан айтты, жолда болыс ?абай?а менi? келе жат?анымды хабарлап кет деп айт?ан болатын. Алдында ?ана Беке?лiнi Карбышев дейтiн губернаторды? А?молада?ы ?кiлiнi? к?мегiмен Омбы?а о?у?а т?сiрген едi. Оны? орнына ?абай дейтiн т?ренi ?ой?ан.

Т?с ауа Шо? екеуi п?уескемен шы??ан едi. Бесiндiкте аса шапша? ж?рiспен ж?рiп, К?бетейде т?ратын болыс ?абай ауылына келдi.

Б?л ара с?лтанны? ?змекенiндей болып кеткен. Оны? ?кесi ??дайменде Сарысу бойынан к?шiп келе жат?анда жолда?лiп, ?о?ыр??лжаны? К?кшетауда?ы т?релерге жа?ындау ?шiн Н?ра бойында?ы Ахмет ауылына ?оныстанып, ондабiраз отырып А?мола бекiнiсiнi? iргесiне келiп ?оныстан?ан едi. Есау Карбышевпен келiсiп Томскiден ?лы?сат ал?ан. Содан со? тура бекiнiс iшiне келiп ?оныстан?ан. Содан шаруашылы?ы да дамып ?се бердi. Иван Карбышевпен тiл табысып, жа?сы дос-жолдас болып кеткен. Кенесары же?iлген со?, а?ыры ба?ы жанып, бекiнiс ?ала?а айнал?ан. Дуан ??рылды. Оны? билiгiн жо?ары жа? ??даймендинге бердi. Соны? ата?ы ?сiп, ел арасныда беделi ?сiп ?рлей бердi. С?лтанны? а? дегенi ал?ыс, ?ара дегенi ?ар?ыс едi. Баласы болмай Омбы?а о?у?а кеткен со?, ол кезде болысты??а к?бiне т?релер сайланатын. То?аларды? талайлары болыс болу?а талпынып малдарын ?кеп бберiп жатса да ?о?ыр??лжа оларды? малдарын алып, у?де берiп шы?арып салатын. А?мола т?бiнде т?ратын ?абайды ?зi келiп сайлап кеткен едi. Болысты? ?азiргi т?ра?ы осы К?бетай ауылы болатын.

?о?ыр??лжаны? келетiнiн татардан естiп ?абай да жаны ?алмай дайындалып жатыр екен. Ауылдан шал?айлау Н?ра ?зенiнi? жа?асына екi-?ш киiз ?й тiгiп таста?ан.

?оныр??лжа жергiлiктi билердi?, байларды? бiрiн де жуытпасынды татардан айтып жiберген едi. Болыс ешкiмге дуан басы келе жатканын бiлдiрмедi. Жергiлiктi билер естiсе жиналып ананы, мынаны айтып миын жейтiнiн бiлетiн ?оныр??лжа. Содан кейiн осылай жаса?ан едi. А?а с?лтан ?ызмет к?рсететiн, тама?ын жасайтын, т?сегiн салу?а ?ыз-келiншiктердi ?ана ша?ыртыпты. Мал сойылды. ?ш-т?рт ?ыз-келiншектер дастархан жасап ?ызмет к?рсете бастады.

С?лтан ?ай жерге бармасын, жергiлiктi билер, болыстар ?асына ?ыз ?кеп салып беретiн. Хан т??ымы ?о?ыр??лжа б?а?н жас кезiнен ?бден ?йренген. Шо? дуан басымен ж?ргенде оны к?рiп, бiлiп ж?рген едi. Б?л ?детке айнал?ан шаруа екенiн бiлiп ал?ан.

Б?лар келiсiмен дастархан жасалды. ?ымызкелдi, алдымен. Дастархан жасап ж?рген с?йрiктей екi с?лу ?ыз. Шо? оларды? б?гiн сорлайтынын бiлiп отыр?ан. К??iлде аяныш бар, бiра? айтар?а тiл жо?. Екеуi де осы ма?да?ы е? с?лу ?ыздар болатын. Шо? оларды? б?гiн сорлайтынын бiлiп отыр?ан. К??iлде аяныш бар, бiра? айтар?а тiл жо?. Екеуi де осы ма?да?ы е? с?лу ?ыздар болатын.

С?лтанны? сонау жас кезiндегi к??iл-к?йi жо?. ?ыздар жа?ына онша к?п ?арап отыр?ан жо?. ?йткенi, тiлек бар да, шама азай?ан. Мына келiп ?ал?ан к?рiлiк бойда?ы ?уатты алып кеткендей едi. Ендi ойы мына жас жiгiттi? ?асына бiр ?ызды салып берiп, ?з бойында?ы ??марлы?ты ояту болатын. Тама? iшкен со? ?асында ?абай мен Шо? бар с?лтан тыс?а бiрге шы?ты. Былай шы??ан со? ?абай?а айт?аны:

– ?абай сен бара бер, ?ал?ан шаруаны ?зiм реттеймiн…

?абай кетiп ?ал?ан. Екеуi далада?лгiнде iшкен тама?тарын таратып бiраз ж?рдi. Арада бiразуа?ыт ?ткен со? а?а с?лтан ?о?ыр??лжа Шо??а:

– Сен барып бiлiп келшi. Ана ?ыздар т?сектi салып болып па?!

Екеумiзге арасын жа?ындатып т?сектi ?атар салсын.

С?лтан ?ай жерге бармасын, зыдарды жеке алып киiз ?й iшiне жататын. Б?гiнгi ойы бас?а. Шо? оны? б?л ?ылы?ын т?сiнбедi.

С?лтанны? ойы Шо??а ?арап ?йы?тап жат?ан сезiмдi ояту болатын. Шо? киiз?й iшiне кiрсе екi ?ыз екi жерде арасын жа?ындатып т?сектi салып ?ойыпты, алдында ?абайды? айтуы бойынша екеуiне т?сектi ?атар салып ?ой?ан едi, ендi н?с?ау к?тiп отыр?ан олар. Мына тез берiлетiн ?ыздар?а Шо?ны? ызасы келдi. Оны сырт?а шы?аруды? жолын бiлмей с?л т?рып ?алып, ашуы ойнап кеттi де былай дедi:

– ?азiр к?зге к?рiнбей кетi?дер!

Т?кке т?сiнбеген ?ыздар кетiп ?ал?ан. Б?л ?ыздар осы ма?айда?ы Тiлендердi? е? с?лу ?ыздары болатын. ?абайды? оларды а?а с?лтан?а тама? iстеп бередi деп ша?ыртып ал?ан. Болыс айт?ан со? ата-аналары ?ыздарын жiберген. Шо??а ?ыздарды? мына отырысы ?намады. О?ан ?здерi ?алап отыр?андай к?рiндi. Іштей ?ыздар?а ренжiп ?ал?ан. Шо? м?ны? арты ерте?гi к?нi бiреулер ар?ылы ?ке-шешесiне жетсе ?лкен дау болатынын бiлiп т?р едi. С?лтан?а с?з айта алмайды. Тел?озыны? баласы бiздi? баламызды зорлап кеттi деп айтуы м?мкiн. М?ндайда арты неше т?рлi с?з болады. Тiлендердi? ?андай с?з шы?аратынын бiлмейтiн. ?йтеуiр, ?зiнi? б?гiн бiр жаманат?а ?алатынын сезiп отыр. Содан кейiн Шо? ?лгi с?здi ?ыздар?а айт?ан болатын.

Т?гiне т?сiнбеген екi ?ыз сасып ?алды да, т?ра ж?нелдi. Шо? сырт?а шы?ып серуендеп ж?рген с?лтан?а айт?ан:

– А?а т?сек дайын болды!

С?лтан iшке кiрген. Т?сек салулы т?р. Екi ?ыз жо?. ?ыздар ?айда дедi. Шо? жал?ан с?йледi.

– А?а мен бiлмеймiн. Мен келсем олар жо?.

– ?лгi ?абай ж?ндеп айтпа?ан ?ой. Атшыны жiбершi

– А?а т?н iшiнде ?ыздарды iздеп ж?ре ме, ?ажетi жо?

– Менi? ?йелген онша шабытым келiп т?р?ан жо?. Сен ?шiн жасатып едi.

– А?а, ма?ан ?ажет емес!

С?лтан та??ала Шо??а ?арады да:

– Сен ?зi? нешеге келдi??

– Он алтыдан асып барамын.

– Осы жаста жiгiт жал?ыз жата ма? Мен сенi? жасы?да бар?ан жерде ?асыма екi ?ыз алып жататынмын. Соларды? ?зiн та? ат?анша шаршатып жiберетiнмiн. ?азiр ол да жо?, жас келiп ?ал?аныны? белг?с? ме, бiреудi? ?зiне хал жетпей ?алатын к?ндер болады. С?лтан сол келмеске кеткен к?ндерiн са?ын?андай бiраз ??гiме айт?ан.

– Б?л ?мiрдi? ?ызы?ын уа?ытында к?рiп ?алу керек. Жiберiп алса? ?айтып келмейдi. Шо? ?ндемей жата бердi. С?лтан да жолдан шаршап келген болуы керек, артынша ?йы?тап кеттi.

Ерте?гiсiн та?ерте?гiлiк ?абай келдi. ?о?ыр??лжа одан с?ра?ан:

– ?ыздар ?айда?

?абай сасып ?алып

– ?ыздар т?нде осында бол?ан жо? па?

– Бол?ан жо?, – дедi с?лтан

– Ендеше, мен оларды ?азiр ал?ызамын!

– Сен ?зi? не айтып т?рсы?. ?азiр бiз жол ж?ремiз

– С?лтеке, мына ?ятты болды?ой. Ендi ?айттiм…

– Жарайды, еште?е етпес. ?айтар жолда дайындап ?ой. Менi ?ойшы, талайын к?рдiк ?ой. Мына Шо? жа?дайын ойлап едiм…

– Шо? осы арадан ерсiлi-?арсылы ?тiп ж?редi ?ой. Оны? да ретiн табармын.

– Кешегi ша?ыр?ан ?ыздары? ?демi екен. Соларды ша?ыр та?ы да. ?айтарда бiр к?н болып кетемiз, -дедi ?о?ыр??лжа

– Шо? т?рып:

– ?ыздарды? ??да т?сiп ?ой?ан жерлерi бар шы?ар. Ерте?гi к?нi ?ят болып ж?рмесiн.

– Оларды? ерте?iндене а?ы? бар. Са?ан сол ?ыздарды ал деп отыр?ан ешкiм жо?. Сен ?йелдi т?реден аласы?. Бiр к?ннi? ?ызы?ын к?р дегенiм ?ой.

– А?а ма?ан ол ?ажет емес.

– Сен ?ызы? жiгiт екенсi?. ?асы?а ?кеп салып берген ?ыздан ?ашасы?. Ол ?ыздарды? кейiнгi шаруасында ж?мысы? болмасын.

?абай т?рып:

– Мен оларды зорла?ам жо?, ?здерi келдi. Б?л жа?ты? ?ыздары т?релерден ?ашпайды. Менi? айт?анымды да екi етпей орындайды.

– Мына с?здiестiп Шо? та??алды. ?ыздар да б?зыла баста?ан екен ?ой деп ой?а ?алды. Содан олар ж?рiп кеткен. Б?ларды? ?астарына ?абай да ердi. Б?лар келгенде Жанкелдiнi о д?ниеге шы?арып салу?а келген адамдар т?гел жиналып ?ал?ан едi. Ендi дуан басыны? келетiнiн естiп, соны к?тiп отыр екен. Б?лар т?с ауа келдi. ?олма-?ол дайын т?р?ан м?йiттi барлы? р?сiммен шы?арып салды. ?йге келiп ?айыра ??ран о?ылып, жан жа?тан келген адамдар ендi с?лтаннан б?рын кетiп ?алу?а ?ялып отыр?ан болатын. Содан бiр с?з к?тiп отыр?ан. Дуан басы оны сезген болуы керек, б?рiне ?лы?сат бердi. С?з со?ында жинал?андар?а То?аларды? ?лкендерi ?алсын деп айтты.

То?алар?а к?ршi отыр?ан ?аржас, ?аракесек, Темеш, о?т?стiктен Найман б?рi кеткеннен кейiн То?аларды? ?лкендерi арасында ?орыспайды? Баймырзасы, оны? туысы Сапа?, А??ош?арды? Садыры, Бара?анны? ?амысбайы, Ерназарды? Жалант?сiнi? ?лкенi К?дiр, ??лымбетiнi? Лауы, Елгелдiнi? Таубай, Жабаны? ?ожамжары бар едi. То?аларды? бас?а да а?са?алдары отыр?ан. К?пшiлiгi сексеннен асып, Жанкелдiнi? со?ынан кетуге к?нiн санап отыр?ан адамдар. ?аза?тар ?лкендерiн сыйлап ?йренген халы??ой, жас келсе де оларды? рулар арасында ?адiрi бар едi. Оны ?о?ыр??лжа жа?сы бiлетiн. Сонды?тан да с?тi т?сiп т?р?анда То?аларды? шалдраны пайдаланып ?ал?ысы келдi.

То?аны? шалдары Жанкелдiнi жерлеуге а?а с?лтанны? келетiнi ?ш ?йы?таса да ойларында жо?едi, бiр жа?ынан та??алып отыр?ан. ?рi с?лтанны? мына келiсiне риза едi.

С?лтан ананы-мынаны айтып отырдыда с?лден со? к??iлдегi негiзгi с?зiн бастап кеттi

– Менi? осы отыр?ан То?а ж?ртына ?кпем бар, мына жерде айту орынсыз болса да, соны естерi?е салы?м келiп отыр —дедi ?о?ыр??лжа. —Жанкелдi мар??мды о д?ниеге аттандырып отырса? та, жа?дай жайсыз болса да, соны айт?ым келедi. – Осыны айтты да ?нсiз ?алды. Отыр?андарды к?застынан бiр шолып ?ттi. Олар да ?нсiз отыр.

– Мына ?лiк шы?ару жиынында не айт?алы отыр дегендей, отыр?андар бiр-бiрiне ?арады. Содан кейiн ?о?ыр??лжа?а ?ара?ан едi. Ол ?лi де мына шалдарды? ?здерi с?збастауын к?тiп отыр едi. Соны т?сiнгендей Баймырза отырып:

С?лтан ?ысылма?ыз айты?ыз, – дедi.

– Ендеше, балам Шы??ысты? ??нын т?лейсi?дер. Соны к?птен айта алмай ж?р едiм. Мына ретсiз жерде ретi келдi. ?йткенi, м?ндай сiздердi? бастары?ыз ?осыла бермейдi. Содан кейiн айтып отырмын.

Ол бала?ызды? ?лгенiне п?лен уа?ыт болды. С?лтан ?андай ??нды с?рап отырсы?, дедi Таубай.

С?лтан оны? м?нысын жа?тырмай ?алды ма, ?зiнi? ?асында отыр?ан Баймырза?а ?арап с?зiн жал?ады.

– Б?гiн Жанкелдi мар??мны? дастарханыны? басындабастары?ыз ?осылып ?ал?ан екен. Бас?ажерде сендердi? осылай бастары?ды ?осуды? ?зi ?иын. Содан кейiн айтып отырмын. Менi? ?кпем Балам Шы??ыс ?айтыс бол?анда бiреуi? де есiк ашу?а жарамады?дар.

Б?л с?зде шынды? жатыр едi. То?аларды? т?уiрлерiнi? бiрi барма?ан едi. Турасын айт?анда, сол арада жазалап жiбереме деп ?оры??ан едi. ?лгiнде с?збастау?а себепшi бол?ан Баймырза с?лтан баласы жайындас?збаста?ан со? ?ндемей ?алды. Б?ларды? iшiндегi жасы, с?зге шира? Баймырзаны? iнiс Сапа?а?асыны? с?зiн жал?а?андай болып к??iлдегiсiн айт?ан болатын:

– С?лтеке, бiздi? жа?тан кеткен ол ?лкен бiлместiк болды, дедi Баймырза.

– Сен ?йтiп а?талма. ?р н?рсенi? жолы бар, ж?нi бар. Осы отыр?андарды? ?р?айсынбiр-бiр руды бас?арып отырсы?дар. Неге келмейсi?дер!

Айтарлары бiтiп ?ал?андай мына с?зге б?рi де ?ндем ей ?алды. ?о?ыр??лжа с?зiн ?рi ?арай жал?ады.

– Мен оны бiлемiн. Б?рi? де ?здерi?дi кiн?лi санайсы?дар. Содан кейiн ?ндемей отырсы?дар.

Осы кезде Таубай батыр шыдай алмай:

– Сiз орынсыз То?алардыкiн?л?ма?ыз. Хан т??ымы хан ?олынан ?айтыс болды ?ой.

– Кенесары ?зi барып ?лтiрген жо? шы?ар. ?ажет болса кiм ?лтiргенiн де айтамын. Менi? баламны? ?лiмi отыр?ан сiздердi? адамдары?ызды? ?олынан келдi.

– С?лтеке, сол кiсiнi? атын атап айты?ызшы – дедi Сапа?

– Осында Т??iрбергеннi? екi баласы отырсы?дар. ?айсысы екенiн ?здерi? айты?дар. ??ла?ы естiгенi болмаса к?зi к?рген жо?, ?айсы?ды ?стап беремiн. Осы отыр?андарды? б?рiнi? ?рпа?тары Кенесары со?ысына ?атысты.

Т??iрберген ?рпа?тарыны? бiразы Кенесары к?терiлiсне ?атыс?ан едi. Соларды? бiразы со?ыста ?лiп, кейбiреулерi сонау ?ыр?ыз жерiнен келмей ?ал?ан. Н?ра бойында бол?ан со?ыста да патша ?скерiмен мына ?о?ыр??лжаны? баласы Шы??ыс баста?ан ?ол?а ?арсы шы?ып, ?о?ыр??лжа адамдарына ?арсы т?р?ан едi. Сонды?тан Кенесары б?ларды? малдарына тиiспей кеткен. Дуан басы оны? б?рiн бiлетiн. Сонды?тан айтып отыр?аны болатын. Отыр?андар оын мойында?андай та?ы да ?ндемей ?алды да, Сапа? отырып:

– С?лтеке То?а аз халы? емес. Осы отыр?андарды? к?бiнi? туыс?андары ?атыс?ан. Сiз бiздi ?ана кiн?лап отырсыз ба?

– Сендердi ел «бес перен» дейдi. Б?л жайдан жай ?ойыл?ан ата емес. Сол Шы??ысты? ?лiмiне тiкелей ?атысы? болмаса да, баламны? То?аларды? ?олынан ?лгенiн мойындайтын шы?арсы?дар. —Осы ру iшiндегi аты шулы Т??iрберген балалры сендер айты?дар. То?аларды? еш?айсысы сендерден асып кетпейдi. —Соны жа?сы бiлетiн ?о?ыр??лжа с?здi содан ?дейi осылай ?оз?ап отыр?ан.

?уелiнде жаман ?ор?ып ?ал?ан Сапа?, с?лтанны? жалпы То?аларды атта?анынан кейi к??iлi жай тап?андай болды. ?йтпесе, ?здерiне кiн? та?ып А?мола т?рмесiне апарып жаптырып ?оятындай к?рiнген.

?асында отыр?ан ?орысбайды? Баймырзасы отырып:

– ?лген адам ?айтып келмейдi. Ашы?ын айты?ыз, бала?ызды? ??нына не тiлейсiз?

?о?ыр??лжаны? к?тiп отыр?аны да осф с?з едi. Ендi к??iлдегiсiн айтты:

– Шы??ысты? ??нына ешн?рсе те? келмейдi. О?ан осы отыр?а Б?кiлТо?аны? байлы?ы жетпейдi. Баймырзад?рыс айтасы? ?лген адам ?айтып келмейдi. Мен ?аза? жолымен хан т??ымы атаусыз ?алмасынды ойлап ?ш мы? жыл?ы с?раймын.

С?лтан осы арда баласыны? ?лгенiне п?лен жыл ?ткен со? мындай ??н с?рап отыр?анына ел т?сiнбедi. Жинал?андарды? ?лгi с?лтан с?зiне к??iлдерiнде ашу ойнап кеттi. М?ндабасыну бар екенiн сезген. Бiра? еш?айсысы а?а с?лтан?а ?арсы еште?е айта алмады.

?о?ыр??лжаны? бар ойы осы баласыны? ?лiмiнен осында То?аны? барлы? т?уiрлерi жиналып ?ал?анда пайда табу болатын. Сонды?тан ?дейi осы жайды?оз?ап отыр.

?ш мы? жыл?ы дегенi Сапа?ты? жанына батып кеттi. ?лгi с?зiне ?ара?анда оны? к?бiн Т??iрберген т??ымдары т?лейтiнiне к?зi жеттi. Шыдай алмай айтып сал?аны:

С?лтеке, со?ыс бол?ан со? ?лiм болмай т?рмайды ?ой. П?лен уа?ыт ?ттi. Ендi келiп м?ны?ыз не?

?о?ыр??лжаны? Сапа?ты? мына с?зiне ?аны ?айнап кеттi. Оны? мына с?зi ?зiн басын?андай к?рiндi. Мына айт?аны ?ара ?аза?тарды? к?шейiп бара жат?анын к?рсеткендей болды. Ызалы с?лтан турасын айтып:

– Хан т??ымын ?ара ?аза? ?лтiрсе бая?ыда не жасаушы едi?

– Мен осы уа?ыт?а дейiн ?ара ?аза?ты? хан т??ымын ?лтiргенiн естiгем жо?.

– Естiмесе? сен ендi естiп отырсы?, Т??iрбергекннi? т??ымдары. Алдында айт?ан с?зiн ?айталап айт?ан а?а с?лтан. Б?л с?з ?лгi Сапа? с?зiне орай айтыл?ан едi. Артынша с?лтан: То?алар б??ан не айтасы?дар? – Б?л отыр?андарды? б?рiне ?ойыл?ан с?ра? едi. Отыр?андар не айтарларын бiлмей отырып ?алды. ?о?ыр??лжа с?зiн ?рi ?арай жал?ады. Хан т??ымын ?лтiрсе басын алады, мен оын жасамай-а? ?ояйын. ?аза??лгеннi? ??нын т?лейдi. Соны жаса?дар деп естерi?е салып отырмын.

Осы арада бая??ыдан Сапа??а ызасы келiп ж?рген Таубай:

– С?лтеке б?л с?зi?iзорынды. Адам ?лсе ??нын т??леу бая?ыдан келе жат?ан т?ртiп, сiз турасын айтты?ыз, – дедi Таубай. С?лтан мына шалды? ?ай жа??а сiлтеп отыр?анын т?сiнбей ?алды.

– Менi? баламны? ??нына еш?андай байлы? жетпейтiнiнi ?лгiнде айттым ?ой. Бiра?амал жо?. ?азiр бiразы?ды апарып т?рмеге жауып, артынша жазаласам, То?алар ?кпелейсi?дер. Мен оны жасамай-а? ?ояйын. Сен шал ашы?ын айт деп отырсы? ?ой, менi? то? етер с?зiм То?алар атынан Сапа? ?ш мы? жыл?ы берсiн!

Сапа? жаратылысынан сара? болатын. Сол сара?ды?ы ар?асында он жетi мы? жыл?ы бiткен бiр басына. Со?ымын да ес ептеп соятын. Мына с?зге ол ?ндемей отырып ?алды. ?о?ыр??лжа?а оны? мынасы ?намады. Содан кейiн отырып:

– Сапа? мен ендi екiншi рет ?айталап айтпаймын, ?ажет болса к?шпен де аламын. ?аза? за?ы да, орыс за?ы да менi жа?тайды. ?йткенi, сен салы?ты да д?рыс т?лемей отырсы?!

Оны? мына с?зiнен Сапа?ты? жа?ын туыс?аны Баймырза ?ор?ып кеттi де:

– С?лтан к?ш к?рсетудi? ?ажетi жо?. Онсыз да беремiз ?ой.

Сапа?ты? немере а?асыны? б?л с?зi ?орытынды с?здей болды. ?о?ыр??лжа б?дан арты? с?з естiгiсi келмедi, орнынан т?ра бастап едi. Елдi? б?рi де с?лтан т?р?ан со? ду к?терiлдi.

С?лтан ендi ?ш мы? жыл?ыны ?з ?отанында к?ргендей болды. К??iлдi едi. П?уескесiне ?арай беттедi. Сырт?а шы??ан со? Шо? с?лтан?а о?ашалап айт?ан:

– А?а бабамны? жетiсiн берiп бiржола ?айтсам, деп едiм. Сiз о?ан ?алай ?арайсыз?

С?лтан ?арсы келген жо?, Шо?ны? б?л тiлегiн ма??лда?ан едi.

С?лтан кеткен со? б?рi ?айыра ?йге кiргенде Сапа? шу шы?арды.

– ?лгiнi? с?зiне ?арашы, баласын тура мен ?лтiргендей менi? мойныма артып ?ой?анын.

Баймырза да ендi бас?аша с?йлей бастады.

– Бiздi? а?айынны? ?лтiргенiн ешкiм к?рiп т?р?ан жо?. Сонды?тан ??нды осы отыр?ан То?алар бiрiгiп т?леуiмiз керек.

Б?л с?з жинал?андарды? к??iлiнен шы?пай ?алды да, ?йткенмен Баймырзаны? мына с?зiне ?арсы келген жо?. Б?л ма??лда?анны? белгiсi едi. Елдi? арасынан Таубай батыр та?ы с?йлеп к??iлдегiсiн айт?ан:

– Менi? ?о?ыр??лжа?а беретiн бiр малым жо?. ?лгiнде Сапа?ты? мойнына артып кеттi ?ой, сол т?лесiн! Мен бiр мал бермеймiн, ар жа?ын ?здерi? бiлесi?дер…

Сол арада ?зi де ?атты ашуланып отыр?ан Сапа?ты? ашуы ?озып кеттi де.

– Сен бермесе? берме. Орыстарды? т?рмесiне барып жатасы?.

Таубай оны? мына с?зiне л?м деместен шы?ып кеттi. Сапа? ?атты ашуланып ?алды.

– Ана шалды ша?ыры?даршы!

Есiкке таяу отыр?ан бiреу сырт?а шы?ып айт?ан едi, Таубай онiп ?ал?ан.

?айтып келмегенiне Сапа? ышдай алмай:

– Мен оларды? барлы? жыл?ысын тартып аламын.

Осы арада с?зге Тел?озы араласып:

– Сапеке, оларды? мы?нан арты? жыл?ысы жо?. Оны айдап ал?ан со? олар сiздерге, бiзге маза бермейдi. Он-жиырма есе етiп ?айтарады. Олар сондай дауды табаалмай отыр.

Мына с?зден кейiн Сапа?ты? айтар с?зi болмай ?алды. Ол да Елгелдiлердi? есесiн жiбермейтiнiн бiлiп отыр едi. Тел?озыны? мына с?зi о?ан ескерту т?рiздi естiлдi. Содан кейiн ызасы келген Сапа?:

– Сонда менi? ?ш мы? жыл?ыны т?леуiм керек пе?

– ?ш мы? жыл?ыны сiз т?лемейсiз, осында отыр?ан То?алар жиналып т?леймiз. – Б?л А??ош?ар руыны? ата?ты бiр байыны? айт?ан с?зi едi. ??ттыбайлар т??ымына ??дандал едi. Содан кейiн осы с?здi айтып отыр?ан. Мына с?з Сапа?ты? к??iлiнен шы?ты. Содан ?ндемей кеткен едi.

Арада бiр ж?ма ?ткен со? ?айыра Жанкелдiнi? жетiсiне То?алар жиналды. ?о?ыр??лжа жiберген болуы керек, ?абай жетiп келдi. ??дайы бiткен со? ол То?аларды? бiразын алып ?алып дастархан басында с?з бастады:

– С?лтанны? айтып кеткенi жай с?з емес. Айт?ан жыл?ыларды ?ашан апарасы?дар?

– Сапа? отырып:

– Б?лс?лтанны? ??ттыбайлар руына ?ана ?ойып отыр?ан кiн?сi емес. Б?кiл То?алар?а ?ойып отыр. Сонды?тан бес ж?з жыл?ыны мен берейiн. Бас?асын ?здерi? а?ылдасып берi?дер.

– Ол жа?ын мен бiлмеймiн. Бiра? с?лтан?а берген с?здерi?iз ая?сыз ?алмасын. Ерте?-б?рсiк?нге созаберме?дер. Жылдамдаты?дар! дедi ?абай.

Осымен с?з бiткендей болды. Ел ендi ?о?ыр??лжа да айт?анынан ?айтпайтынын, Сапа? та к?нбейтiнiн бiлдi. Содан кейiн То?алар жыл?ыларды жинап беруге келiскен едi. Б?л с?з Таубай батырды? к??iлiнен шы?пады, ?здерi?iз бере берi?дер. Ал мен ?о?ыр??лжа?а бiр жыл?ы да бермеймiн. Алса к?шпен Елгелдiлердi? жыл?ысын айдап алсын. Ар жа?ы бiзде к?ремiз, -дедi.

Дау ?айтадан басталып кеттi. Дауды ?абай басты:

– Бiр Елгелдiде т?р?ан еште?е жо?. Бас?алары? берсе?дер болды. Ал, оны? еесесiн кейiн с?лтанны? ?зi ?айтарады, дедi болыс.

Б?л с?зiнде ?ор?ыту бар едi. Таубай батыр б??ан м?н бермедi. Сырт?а шы?ып кеткен болатын. Со??ы кезде ?атты ауырып ж?рген. Ол кезде ?аза? арасында мiнiп ж?рген атын жа?сы к?ретiн адамына беретiн д?ст?р бар едi. Оны шы?арып салу?а артынан Шо? да, одан кейiн Тел?озыда шы??ан едi. Таубай батыр т?рып с?з баста?ан едi:

– Мен де Жанкелдi артынан таяу уа?ытта баратынымды сезiп ж?рмiн. Сен менi? мына атымды к?зiмдей к?рiп мiнiп ж?р. Шо??а ат тiзгiнiн ?стат?ан едi.

– Тауке, а?а, ?ткен жолы бiр тай бердi?iз. Сол жетедi. Мен сiздi? мен сiздi? мiнiп ж?рген аты?ызды алмаймын.

– Б?л К?кбестi ть??ымыны? iшiндегi е? ж?йрiгi осы ит. Осыны менi? к?зiмдей к?рiп мiнiп ж?р.

Шо? да К?кбестiнi? т??ымына ?ызы?ып т?р едi. Бiра? мына ?артай?ан адамды атынан т?сiрiп ал?андай к?рiндi де:

– Жо?, Тауке а?а, мен алмаймын. Кейiн к?рермiз.

Таубай Шо?ны? мына с?зiн т?сiне ?алып турасына к?шкен едi:

– Мен ?лсем, анау сегiз сары са?ан бермей ?оюы м?мкiн. Менi? тiрi кезiмде ?з ?олымнан ал.

Б?ларды? с?зiн ты?дар т?р?ан Тел?озы айт?ан едi.

– Тауке? кiм к?рiнгенге мiнiпе ж?рген атын бермейдi. Са?ан ырым етiп берiп т?р. Тауке?е, мен ?зiмнi? мiнiп ж?рген атымды беремiн. К?мiс ерто?ымды бiр ж?йрiк атын алып келдi.

А?ыры Шо? Таубай мен ?кесiнi? айт?анын орындады. Тел?озы кетiп бара жат?ан Таубай?а айт?ан болатын:

– Тауке, мен есептеп ?ойдым. ?р атадан ?ш-бес жыл?ыдан келедi екен. Сiзге тиесiлi жыл?ыны мен берейiн…

Сен Тел?озы оны жасама. Олай етсе? мен са?ан ?кпелеймiн. Баласыны? ?лгенiне п?лен жыл ?ткеннен кейiн ??н с?рап т?р?ан ?о?ыр??лжаны? м?нысы еш?андай ?аза?и т?ртiпке жатпайды. Б?л бiздi басынып жасап т?р?аны…

Ма?ан салса?дар бiр жыл?ыда берме?дер, – деген едi Таубай.

Таубай ?зiнi? мiнiп ж?рген атын Шо??а ?алдырып, Тел?озы берген атты мiнiп кетiп ?ал?ан. О?аша ?ал?ан Тел?озы Шо??а:

Сен Шо? мына ай?ырды ма?ан тастап кет. Билерге салы т??ым алайын, – дедi.

– Тауке?, сiзге биелерге салу?а берген жо?. Ма?ан мiнiп ж?руге бердi?ой. Сол жолы ?кесiнi? айт?анын ты?дамай ат?а мiнiп кеткен едi.

Т?нделетiп ?араа?аштан шы?ып, жолда еш?айда то?тамастан ж?рiп кеткен. Содан шауып отырды. Та? атпай А?мола?а келген едi. Шо? атыны? бая?ыда?ы к?к?ас?адай ж?йрiк екенiне к?з жеткендей болды. ?зiнi? ммiнiп ж?рген аттарын ыл?и Табристi? ат?орасыны? ?йреншiктi жерiне ?оятын. Суыту?а ?ойып едi, та?ерте? келсе Ж?мке ?деттегiдей аттардысуарып ж?р екен. Шо? о?ан айтты:

– Сенi? туыс?аны? ма?ан ж?йрiк атын атап та?ы бердi, дедi.

– Ол кiм? – дедi Ж?мке аны?тап ал?ысы келiп.

– Тауке?дi айтамын.

– Немене, ол са?ан туыс?ан емес пе?

Шо? бай?аусызда арты?тау с?йлеп ?ой?анын ендi сезiп, ?ндемей ?алды. Шо? бiреуден же?iлгендi ?натпайтын. Сонысына салып:

– Тауке? менен г?рi са?ан жа?ын ?ой, сосын айтып т?рмын.

– Шо? б?лiнбейiк. Ерназар мен Елгелдiнi б?лме.

Шо? Ж?мкенi? мына с?зiнде д?рысты? бар екенiн бiлiп ?ндемей ?алды. Б?л айт?аны д?рыс деп ойла?ан iштей.

Ара?а бiр ж?ма салып Сапа? баста?ан бiр топ То?алар у?де еткен жыл?ыларын айдап ?кеп бердi. ?о?ыр??лжа оларды ?йiнде дастархан жасатып жа?сылап ?арсы алды.

Дастархан басында Сапа? айт?ан едi:

– С?лтеке, осы жыл?ыны? т?рттен бiрiн мен ?зiм шы?ардым. Турасын айт?анда, бiздi? т??ымны? сiздi? бала?ызды? ?лiмiне еш?андай ?атысы жо?. Сiздi? к??iлi?iздi ?имай ?келiп отырмын. —Сапа? Таубай?а К?кбестiнi? т??ымынан бiр ж?йрiктi сатпа?анынан ?кпелi едi. Ж?не ?ткен жолы с?зi бар. Таубай мен с?лтан арасында от жа?у ?шiн айт?ан, анау Таубай батыр бiр жыл?ы берген жо?.

Мына с?здi естiген Тел?озы:

– Отыз желком Елгелдiлер ?шiн мен бердiм.

?о?ыр??лжа «отыз желком» деген с?зге та??алып:

– Неге оларды отызжелком дейсi??

– Олар ?уелден кедей, аталарымыз содан кейiн солай атап кеткен.

– ?анша кедей болса да ?ш жыл?ыда т?р?ан еште?е жо?. Ол Елгелдi менi сыйламай отыр ?ой. Олай болса оны ?ор?ытып бiраз к?н т?рмеге жауып ?ояйын.

Ол кезде А?молада орыстарды? т?рмесi салын?ан едi. Соны ?о?ыр??лжа да пайдаланып ?зiне ?нама?ан адамдарды жап?ызып ?оятын. Шо? с?лтанны? аузынан мына с?здi естiп ?ор?ып кеттi. А?мола ?ала?а айнал?алы онда т?рме бол?алы ?о?ыр??лжа ?зiне ?нама?ан талай ?аза?тарды жауып ?ой?ызатын едi. Б?рын ?аза? арасында т?рме болмайтын. Т?рме с?зi ?аза??а орыстармен бiрге келген едi. Ондат?скендерi орыстарды? жа?сылап т?рып ?ратындарын ?амау?а т?скендер айтып ж?ретiн. Ел содан жаман ?ор?атын. Со??ы кездерi с?лтан алдында еркiн с?йлейтiн бол?ан Шо?:

– А?а, олкiсi ?р к?нiн санап отыр?ан адам, ?алай жабасыз?

Сапа? отырып:

– Ол ауру болса баллары бар. Соларды? бiрiн жабу керек. Олай етпесе болмайды. Отыз желкомдар ?бден басынып алды. ?йтпесе, ?ш жыл?ыда не т?р?

– Осы арада Тел?озы с?зге араласып:

– Ол шал?а ол к?п емес. Ерте?гi к?нi к?нiн санап отыр?ан То?аны? бiр шалын т?рмеге жауып ?ойды с?зi сiзге де, бiзге де жа?сы ата? ?келмес. Оны? ?ажетi жо?.

– Менi? айтып отыр?аным ол шал емес, балаларыны? бiрiн дедiм ?ой, дедi Сапа? болмай.

– Ерте?гi к?нi с?лтан?а да с?з келедi. М?ны? ?ажетi жо?, дедi Тел?озы ?айталап айтып. ?о?ыр??лжа да мына Сапа? ана шалды ?зiн т?рмеге жап?ызып ?шiн алма?шы екенiн т?сiне ?алып:

– Расында, ол шалды жаппа?ан со?, балаларыны? ?ажетi ?анша! —Мына с?зден кейiн айтары болма?андай Сапа? та ?ндемей ?ал?ан. Осымен с?з бiткендей болды.

Тел?озыны? да, Сапа?ты? да ?о?ыр??лжа?йiнен к??iлдерi к?терiлiп ?айтты. Екеуiне де с?лтан орысты? ?ымбат кездемесiнен бiр-бiр шапан кигiзген едi. ?ара ?аза?тар хан т??ымы т?гiлi, т?релерден де м?ндай шапан кигiзген едi. ?ара ?аза?тар хан т??ымы т?гiлi, т?релерден де м?ндай шапан кимейтiн. Екеуi де бiр жиын?а, той?а бар?анда ?р?ашан ?о?ыр??лжа берген шапанды киiп ж?ретiн, с?лтан бергенiн ма?танышпен айтып отыратын.

Дуанда болып жат?ан ?згерiстер

Жасы келген ?о?ыр??лжаны ауру айналдыра бастады. С?лтан апталап ке?сеге бармай жатып ?алатындышы?арды. Тоболдан, Баты Сiбiр генерал губернаторы жанында?ы осы А?мола уезiнi? ба?ылаушысы Карбышевтi? келуi жиiледi. Ел арасында ?сек тарай бастады. Ел арасында ?о?ыр??лжаны? орнына Карбышев т?радыдеген с?з айтылып ж?рдi. Шо? м?ны шынды??а жа?ын екенiн уа?ыт ?ткен сайын сезе бастады. ?йткенi, бас?а дуандар?а ?аза?тар, т?релер орнына оязды??а орыстар келiп жат?ан болатын. Губернатор патша алдында?ы ?о?ыр??лжа беделiн сыйлай ма, ?зiрге мазаламай ж?рген. Дегенмен, Карбышевтi? келуiнде бiр сыр барын, бiр м?н барын Шо? да бiлдi. Карбышевтi? ?о?ыр??лжамен к??iлдерi жа?ын едi. Бiр кезде оны? ?кесi Иван А?мола бекiнiсiнi? баста?ы бол?ан. Кенесарымен со?ыста жараланып ?айтыс бол?ан. Ол кезде б?л баласы Омбыны? кадеттер дайындайтын мектебiне жа?а ?ана т?скен кезi едi. ?кесi ?легн со? генерал-губернатор, князь В.Д.Горшаков баласын ?арама?ына ?ызметке ал?ан едi. Ол губернатор жанында?ы дуандарды? ?кiлi болатын. А?молада ?андай шаруа болмасын оны? араласуынсыз шешiлмейтiн. Сонды?тан да Карбышев айына кем дегенде бiр рет А?мола?а келiп ж?ретiн.

М?нда ?кесiнi? салдыр?ан ?йi бар болатын. Кенесары тал?надап кеткеннен со?, оын баласы ?алпына келтiрген. Шешесi, ?арындасымен iнiсi т?рып жат?ан. Кенесарымен со?ыс кезiнде оларды ?о?ыр??лжа ретiн тауып ты?ып ?ой?ан. Кейiн оларды Карбышев мына ?алы? т?релермен, ?аза?тан аула?тау ?шiн Омбы?а к?шiрiп ?кеткен.

Карбышев ?кесi ?лгеннен кейiн ?йiн ?ана емес, шаруашылы?ын да ретке келтiрген. Бiраз мал да жинап ал?ан. Олар?а ?ам?ор болып отыр?ан ?о?ыр??лжа едi. ?о?ыр??лжамен ?кесiнi? к??iлдерi жарас?ан достар едi. Баласы мен с?лтанны? да арасында сондай сыйласты? орна?ан едi.

Со??ы кезде Карбышевтi? келуi тiптен жи iледi. Алайда, дуанды уезге айналдыру туралы ?лi с?з бол?ан жо? едi. С?лтан ма?айында?ы дуандар уезге айналып жатса да?зi тiрi т?р?анда тиiспейтiнiне сенiмдi едi. ?йткенi, анада бiр Карбышевтен с?ра?анда ол, ?о?ыр??лжа ??даймендинович сiзге тисiпейдi ?ой, сiздi? е?бегi?iздi жо?ары жа? ба?алайды сия?ты с?з айт?ан. Мына с?з ?з ойынан д?л шы?ты, уезге айналдырса да ?з орнында ?алатынына сенiмi мол едi. С?лтанны? бiр ?аупi айналасында?ы уезге айнал?ан б?рвн?в дуандар?а орыстарды ?ойып жатыр. Карбышев келген сайын ?о?ыр??лжа?а жолы?ып са?аттар бойы о?аша ??гiмелесетiн. Шо? б? ?йде т?р?анмен с?лтан мен губернатор ?кiлiнi? бiр отырысына ?атыс?ан емес. С?лтан е? а?ыры к?йеу баласы Ыбырайды да ?атыстырмайтын. ?р?ашан ?о?ыр??лжа мен Карбышевтi? ??гiмелерi о?аша ?тетiн.

Со??ы бiр келгенде ?аниса отыр?анда дастархан басында Карбышев ?о?ыр??лжа?а айт?ан:

?о?ыр??лжа ??даймендинович сiз аурусыз, орны?ыз?а бас?абiреудi ?оюы?ыз керек. Сол ар?ылы дуанды бас?арасыз – деген едi.

Мына с?з жаман ?сер еттi, с?лтан ?ндемей бiраз отырып ?алды. Карбышев те оны асы?тырмай жайыл?ан дастарханнан тама? iшiп ?зжайымен, тiл ?атпай отыра бердi. Дегенмен, екеуiнi? арасындаа?дысу бар едi. ?о?ыр??лжа не дерiн бiлмей отыр, ал Карбышев болса оны? не айтатынын к?туде едi.

?о?ыр??лжаны? ойы орнына баласы Бек?лiнi ?ою болатын. Б?л кезде ол жаста болса Ай?ожа-?арпы? болысы болып бiрнеше жыл iстеп, кейiн Карбышевтi? к?мегiмен Омбы?а барып о?у?а т?скен. Бек?лiнi? к?п пара алып к?зге т?скенiн Карбышев жа?сы бiлетiн. Н?ра То?алары ?стiнен жо?ары жа??а сан арыз жаз?ан. Губернатор содан кейiн оны орнынан шы?арт?ан. Бек?лi Карбышевтi? к?шiмен орысшасы нашар болса да Омбы?а барып Т?ре балалары о?ып ж?рген ?скери мектепке т?скен едi. ?азiр сонда о?ып жат?ан.

?о?ыр??лжа бiраз ?нсiз отырып барып айт?ан, менi? орныма Бек?лiнi ?оюды жо?ары жа?тан с?раса? ?айтедi?

?о?ыр??лжаны? м?нысы далбаса екенiн, ?аза? жерiнде уездер ??рылуына байланысты т?релерден де, ?аза?тардан да б?л ж?мыс?а адам ?оймайтынын Карбышев бiлетiн. А?а с?лтанны? аузынан мынандай с?з естiп Карбышев:

– Сiз Бек?лiнi ?уре етпе?iз, ол Омбыда?ы о?уын бiтiрсiн, оын? жа?дайын кейiн ойластырып жатармыз, -дедi. Дуан басы етiп сiздi? к?йеу бала?ыз Ыбырайды та?айындайы?. —Карбышев А?мола дуанын тарататынын бiлiп отыр едi, ?о?ыл??лжа ауырып жат?алы к?йеу баласы Ыбырай Жайы?баев бас?аратын. Карбышев оны? уа?ытша отыр?нанын жа?сы бiлетiн. Губернатор патша алдында е?бегi бар а?а с?лтанды ренжiткiсi келмей отыр?анын жа?сы бiлетiн. Оны? денсаулы?ыны? нашар екенiн губернатор да Карбышев ар?ылы бiлiп отыр?ан едi. Б?л А?мола дуаныны? ?зiрге уезге айналмай т?р?аны патша?а жа?сы ?ызмет ат?ар?ан с?лтанны? к??iлiне ?арау болатын.

Карбышевтi? ?йелiнi? а?асы губернатор ?арама?ында бiр мы?ты ж?мыс ат?аратын. Сол да губернатор ??ла?ына Семендiжiберудi? басты?ыны? ??ла?ына салып ?ойып ж?рген. Соны? да с?зi себеп болды ма, губернатор бiрде Карбышевтi? ?зiне айт?ан, сен ?зi?нi? ту?ан жерi? А?мола уезiне оязболып барса? ?айтедi. Б?л ?ызметке бару?а тiлек бiлдiрушiлер орыстар арасында к?п болатын. ??кей киргиздарды? арасында орталы?тан алыстау жерде жа?сы ?мiр болатынын бас?алар да т?сiнетiн. Онда еркiн ?имылдау Омбыда, Тоболдан шал?айда жат?ан жерде ?й дейтiн ?же, ?ой дейтiн ?ожа жо? екенiн бiлетiн. Карбышев те талай адамдарды? бар?ысы келетiн бiлiп ж?рген. А?мола Приказын Семеннан арты? ешкiм жа?сы бiлмейтiнiн губернатор да т?сiнетiн едi. Ж?не о?у бiтiргелi сонда губернаторды? ба?ылаушысы болып iстейтiн. ?жепт?уiр, киргизшасы барын да бiлетiн. Губернияда?ы ?зiнi? сыйлайтын адамы тiлек етiп отыр?аннан со? да Карбышевтi лайы? деп тап?ан. Б?л с?з Карбышевтi? де к??iлiнен шы?ып со?ан дайындалып ж?рген. Ол ?лi генерал-губернаторды? айт?анын ?о?ыр??лжа?а да, бас?а т?релерге де, ?зiрге ешкiмге айтпа?ан. С?лтанны? к??iлiн ?алдырмай жасауды ойлады. Ал, ендi мына ?о?ыр??лжа баласын айтып отыр. Егер Бек?лi дуан басы етiп та?айындалса оны? арты шу?а айналып кететiнiн сезiп отыр?ан. ?зi келген со?, ол орынбасары болады. Ол ?зiнi? ж?мысына араласып есiн шы?аратынын бiлетiн. Сонды?тан Карбышев оны? б?л жа??а келуiн ?аламайтын. Ерте?гi к?нi еш?андай с?зге т?сiнбейтiн, кеуделi Бек?лi менi? ?кем осы Приказнойды бас?ар?анын айтып дау шы?арып, бас арты? шаруа жасайтынын да т?сiнген. Сонды?тан о?ан бар?ысы келмедi. Ал Ыбырайды шы?арып тастау о?ай болатындай к?рiндi ?зiне.

?лгi Ыбырай жайлы с?здi ауру ?о?ыр??лжаны ренжiтпеу ?шiн айтып отыр?ан едi. Б?л кезде орыстар басып ал?ан жерлердi? б?рiне дуан орнына уезд ??рып бiтуге жа?ында?ан. Сауса?пен санарлы?тай дуандар ?ал?ан едi. Губернаторды? ?зiрге ?стап отыр?андары хан т??ымдары К?кшетау жа?та?ы Шы??ыс пен осы А?молада?ы ?о?ыр??лжа ?ана едi. ?йткенi, Кенесарымен со?ыс кезiнде екеуiде патша?а адал берiлiп ?ызмет екен. Оларды? сонысын жо?арыда отыр?ан патшадан бастап губернатор?а дейiн ?адiрлейтiн. Карбышев сыр?ат ?о?ыр??лжаны ренжiтпеудi ойластырып отыр?ананын губернатор басты?ыны? саясатын жа?сы бiлетiн. Карбышевтi? Ыбырайды ?ояйы? деуi ?улы?ы едi. Карбышев губернаторымен а?ылдасып ?зiрге оны? орнына к?йеу баласын ?ою?а келiскен. Губернатор онысын ж?нге ба?алап, солай болсынды айт?ан. Б?л А?мола?а бiржола уезд басты?ы болып келу алдында?ы дайынды?ы едi. Карбышев Ыбырайды ?ояйы? дегенде ?о?ыр??лжа ренжiп ?ал?ан. К?йеу баладан г?рi iштен шы??ан баласын та?айындауды лайы? санап, к??iлi баласына ?арай б?рылып отыр?ан. Осы арада о?ан Карбышев д?лелдi сылтау айтып кеткен, ендi б?дан былай ел бас?ару?а о?ы?ан адамдарды ?ана ?ояды. Сонды?тан, Бек?лi о?уын бiтiрiп алсын. Онда?ы ойы Бек?лiнi б?л жа??а жуытпау болатын. Бек?лiнi? де арманы анау а?асы т?рiздi орысша о?ып орыстарды? ?лкен ?алаларыны? бiреуiне т?ру болатын. Осы орыс тiлiн бiлмеуiнен ?зi ?анша ?иынды? к?рiп ж?ргенiн ол да бiлетiн. Анау жылдары ?кесiне де Омбы?а бар?ысы келетiнiн сан рет айт?ан, бiра?ол кезде с?лтан оны? м?нысын ?алама?ан. Баласыны? болыс бол?анын ?нататын. Бек?лi Карбышев ар?асында ?з арманына жеткен. Бек?лi ?азiр к?ндiз-т?нi жатпай-т?рмай орыс тiлiн ?йренуде едi. Ол биiкке шы?уды? бiр жолы орыс тiлiнде жат?анын бiлетiн.

Бек?лi Омбыда о?ып ж?ргенде с?лтан ?йiнде осындай ??гiме болып жат?ан. Карбышевтi? мына айт?аны ?анша тiлегiнен шы?пай т?рса да с?лтан а?ыры, Ыбырайды ?ою?а келiскен. ?зiнен к?ш кете баста?ан с?лтан Карбышевтен с?ра?ан едi.

– Генерал-губернатор осы дуандарды неге уезге айналдырып жатыр. О?ан орыстарды ?ойып жатыр. Т?релердi басшылы?тан ?ууды? амалы ма б?л? Т?релердi? б?рi патша?а ?арсы шы??ан жо?. Сол патшаны ?олда?ан е?бегiмдi ба?алауы керек ?ой.

Карбышевтi? найза бойламайтын ?улы?ы бар едi.

Сонысына салды:

– ?о?ыр??лжа ??дайменмендинович б?л м?селе уа?ытша ж?мыс. Жергiлiктi жерде т?ратын ?аза?тар дуан басшылары пара аладыны жазатын к?рiнедi. Со?ан байланысты уа?ытша жасап отыр?андары ?ой, кейiн б?рi орнына келедi.

– ?о?ыр??лжаны? ауруы ?атты екенiн, аз?мiрi ?ал?анын бiлетiн. Алдында Карбышев ?о?ыр??лжаны емдейтiн д?рiгерден с?рап бiлгенде, ол оны? ауруы с?йек рагi екенiн айт?ан. Карбышев с?лтанны? о д?ниеге ренжiмей кетуiн ойластырып ж?р едi.

Б?л с?з с?лтанны? к??iлiнен шы?пады.

– Сонда орыс шенеунiктерi алмай ма? Осында жер, жайылым дауын тексерiп келген олар сан рет пара ал?ан. Мен оны мына к?зiммен к?рдiм. Сол туралы патшаны? ?зiне жазсам ?айтедi?

– Сiз о?ан т?к жасай алмайсыз. Б?л патшаны? ж?ргiзiп отыр?ан саясаты…

Мына с?здi естiгенде с?лтанны? ?н-бойын бiр ашу жайлап кеттi. Ашуды зор?а басып с?лтан былай дедi:

Мен ?зiмдi ойлап отыр?аным жо?, келешектi ойлап отырмын. Менi? орыныма Ж?нiлд?, болмаса Бек?лiнi? ?ал?анын ?алаймын.

– ?о?ыр??лжа ??даймендинович, аумалы-т?кпелi д?ние. Аманды? болса сiздi? ойла?аны?ыз да болып ?алар, бiра? сiз асы?па?ыз. Артын к?тi?iз.

Карбышевтi? мына айт?аны к??iлiнен шы?пай т?рса да, Кенесары со?ысы кезiндегi е?бегiн ?мытпайтынына патша?а сенiмдi едi, ол. ?о?ыр??лжа орыс саясатын ?лi толы? т?сiнбейтiн.

Карбышевта ?о?ыр??лжаны? е?бегiн ?атты ба?алайтын, ?кесi ?лген кезде со? шешесi, iнiсi ж?не ?арындасына ?ам?орлы?жасап, ?анатты?а ?а?тырмай, ауызды?а шо?тырмай дегендей к?йде ?ста?ан осы адам болатын. Оны жа?сы бiлетiн. ?йтпесе, оларды ??ртып жiберетiн т?релер де табылатын едi. Оны? б?рiн Карбышев жа?сы ??ып ал?ан. Бала кезiнде ?мiрi осы А?мола бекiнiсiнде ?ткен оны? тiрлiгi бас?а орыстардан ?згелеу едi. Жергiлiктi халы??а ?йренген.

Соларды? салт-д?ст?рiн жа?сы бiлетiн. ?о?ыр??лжа?а а?айындас адамны? екi ?ызы бар едi. ?ке-шешесi ?лген, ?зiне жиен болып есептелетiн, олар осы А?мола бекетiнi? iргесiнде т?ратын. Карбышевпен туыс болу ?шiн, бiрiн ал деген. Ол он беске жа?а ?ана келген жасын ал?ан. Оларда ?ке-шеше жо?, с?лтанды сыйлайтын ?здерiне ?ам?оршы болып ж?рген адам?а ?арсы келе алмады. Бiр жа?ынан с?лтанны? мiнезiн бiлетiн ?ор?атын, ?аймы?атын. Ішкi ойларын бiлмей, с?лтанны? айт?анына келiскен. ?ыз Карбышевтi? к??iлiнен шы?ып ?азiр за?ды ?йелiне айнал?ан. Бiра? б?л ??пияны Карбышев Омбы жа??а бiлдiрмейтiн. Ол жа?та ?зiнен к?рiлеу ?йелi бар болатын. Оны? туыс?андары ?лкен ?ызметте бол?анды?тан кезiнде к?нi ?шiн ал?ан едi. ?йтпесе, ?зiнен бiраз жас ?лкен орыс ?йелiн с?ймейтiн. Одан ж?не бала да жо? болатын.

?ай жа?ынан болмасын ?о?ыр??лжа Карбышевтi ?зiне тарту жа?ын ?аза?шылы?жолмен осылай ойластырып ба??ан. П?лен ж?зжыл?ыны Сiбiрге айдал?ан ?аза?тардан тартып ?перген. Бiр с?збен айт?анда, Карбышев с?лтан?а ?арыздар едi. ?о?ыр??лжаны? Карбышевке еркiн, ?ктем, ашы? с?йлеуiнi? бiр сыры осында жатыр едi.

С?лтан ?зiнi? орнына баласы Бек?лiнi ?ойма?шы болса да Карбышев те мы?тылы? к?рсетiп, Дуан басы ?ызметiне Бек?лiнi емес, Ыбырайды ?оятын болып кеттi. Б?л же?iлген, ол же?гендей бол?ан. ?о?ыр??лжаны? б??ан ?арсы амалы жо?едi. ?андай ?арсылы? к?рсеткенiмен Карбышевтi? к?штi екенiн iштей сезетiн.

?йткенi, жо?арыда отыр?андар ?зiн емес, ?азiргi жа?дайда соны ?олдайтынына к?зi жеткен. Бiр кезде Кенесары?а дес бермеген с?лтанны? амалсызды?ы едi, б?л.

Ол кеткен со? к??iлiн мазала?ан жа?дайды б?йбiшесi ?аниса?а айт?ан едi. Генерал-губернатор?а орныма баламды ?ойды айтып хат жазба?шы ойы болатын. ?уелi б?йбiшесi ?анисамен а?ылдасып алма?шы болды. ?йелдер iшiнде осы ?йелiн ты?дайтын. Ешн?рсенi одан жасырмайтын. Онымен а?ылдасып отыратын. Барлы? жа?дайды ?йелiне жайып салды. Бек?лi ?ара ?аза?тан туса да оны? пысы?ты?ын к??iлiне демеу ететiн. ?йткенi, ?зiнi? ?анынан жарал?ан, жанына жа?ын едi. К??iлi Ыбырайдан ??рi соны ?алап отыр?ан. ?о?ыр??лжа ойын ?анисадан жасыр?ан жо?.

– ?аниса менi? жа?дайымды к?рiп отырсы?. Менен к?ш азайды, орныма Бек?лiнi та?айындау ойым бар. Анау Карбышев к?нбей отыр. Ана Ыбырайды ?ояйы? дейдi.

Ал ?анис а ?ара ?аза?тан ту?ан Бек?лi ?анша бауырында ?ссе де онша ?аламайтын. ?аниса ту?ан ?ызыны? ?асында жат?ан Ыбырай?а к??iл б?летiн. ?аниса турасына бармай бас?аша с?йледi.

– Бек?лi о?ып ж?р ?ой, о?ысын. С?лтеке, сiзешн?рседен де ?тыл?ан жо?сыз, к?йеу балада б?тен емес, сол т?рса т?рсын, – дедi б?йбiшесi ?аниса. Мына с?зден кейiн с?лтан с?зi бiтi ?ал?андай болды. ?о?ыр??лжа iште жат?ан к?дiгiн де жасырып жат?ан жо?, ?йелiнен.

– Мен алда?ы жа?дайды ойлап отырмын. Ол о?у бiтiргенше мен боламын ба, болмаймын ба, кiм бiлген. Мен ?лген со? оны менi? орныма жуытпай ма, деп ?ор?амын. ?не, Ж?нiлд? ж?р ?ой, сонау орыстарды? арасына шы?ып кеттi. Ол жа?та к?бiнi? бiрi болып ж?р. Б?л жа?та Бек?лiнi? ?зi би, ?зi ?ожа бол?анын к?ргiм келедi.

Ендi не iстейсiз, Карбышевте ?зi емес, губернаторды? айт?анын жасап отыр ?ой, ол да. —?йелiнi? мына с?зiнен кейiн ?о?ыр??лжа бiржола ?ой?ан с?здi.

Ауызыны? салымы бар екен, ойлама?ан жерден Ыбырай Жайы?баев ат?а мiндi. М?ны? орысшасы да шамалы едi. Ескiше де о?ыма?ан. Т?ре бол?анды?тан ?о?ыр??лжаны? к??iлiн тауып, ?лкен ?ызын ал?ан, кезiнде…

Сол жолы Карбышев кетер алдында ?о?ыр??лжамен келiскеннен кейiн дуан ке?есiндегi ?о?ыр??лжаны? кабинетiне Ыбырайды отыр?ызып кеткен. Барлы? ?ызметкерлердi жинап алып айт?ан: «Б?дан былай осы ке?сенi? билiгi осы кiсiдеболады» -деп. Ешкiм ?ндеген жо?. Губернатор ?кiлiне кiм не десiн! ?йтпесе, м?ндаотыр?ан т?релер де, орыстар да Ыбырайды ?натпайтын.

Дуан басы отыр?аннан кейiн осында тiлмаш, ?рi ?о?ыр??лжаны? тапсырмаларымен онда-м?ндабарып ж?ретiн Шо?ды Ыбырай Жайы?баев ша?ырып алды. ?о?ыр??лжа?а орысша кiтап о?ып, газет-журналда жазыл?андардыайтып беруде Шо? таптырмайтын адам екеiн бiлiп ал?ан. Оны ?з к?зiмен к?рiп ж?рiп, б?л жiгiттi? орыс тiлiн толы? ме?гергенiн бiлетiн. Оны? ?стiне ?кесi де, с?лтанмен дос болып ?ал?анын бай?а?ан.

Шо? атасыны? ?йiнде жат?аннан берi Ыбырай да iш тартып, кейбiр м?селелерде Шо?мен а?ылдасып отыратын. Оны? бiлгiрлiгiне ?бден ?анып ал?ан. Дуан басы болып та?айындал?аннан кейiн б?лда Шо??а атасыны? ?дiсiн ?олданды. Бiр к?нi Шо?ды ша?ырып алып с?з баста?ан.

– Сенi ?онеке? жа?сы к?редi. Менi? де к??iлiм са?ан сондай. Мен б?л ж?мыс?а жа?а кiрiсiп жатырмын. Сенi? жа?сы орысша? бар. Ма?ан жо?ары жа??а жазылатын ?а?аздар?а к?мектес. Бас?алар?а сенбеймiн.

Шо? Ыбырайды? жа?сы райлы с?зiне ?уанып ?алды:

– Ыбеке, мен ?олдан келген к?мегiмдi аямаймын. Шама келгенше жасаймын…

Ыбырай сол к?нi-а? Шо?ны? ?зiне жеке кабинет бердi. Б?рын екi орыс Герасимов, Попов ж?не заседательдер ?а?задарын ?аза?ша ?арап отыратын т?релер ?осыбай Бабыков, Н?гербек К?шеновпен бiрге отыратын. Ендi, мiне, ойлама?ан жерден д?режесi ?сiп шы?а келдi. Б?рын ?асында отыр?андар жап-жас бала?а жеке кабинет бергенiн жа?тырмай ?ал?ан, ?сiресе, ана екi т?ре. Шо? оны бiрден сездi.

Ыбеке, мен аналар?а басты?сия?ты к?рiнбей, ?зiрге солармен бiрге отырайын, – дедi.

Ыбырай Шо? аузынан мынадай с?з естiп, тас-тал?ан болып ашуланды.

Сен ?зi? ?ызы? жiгiт екенсi?. Олар келешегi жо? адамдар. Ал сенi? ?лкен ерте?i? бар. Аманды? болса сен осы дуанда?ы бiр деген адам бол?алы т?рсы?. Сен сонды?тан олар?а ?арама! Менi? айт?анымды ты?дап ж?мыс iстей бер. Олар адал ж?мыс iстемейдi, бiлiмдерi бар шамалы. Б?рын ?онеке? к??iлiн тауып ж?мыс?а т?рып ал?ан. Менi? ойымнан шы?паса екеуiн де ?уамын.

Ыбырай да с?лтан т?рiздi Омбыдан келетiн ?а?аздарды? б?рiн алдымен Шо??а о?ытып, ол жа??а кететiн ?а?аздарын жаздыратын. ?зi орысша бiлмесе де орыстармен жиi ?атынасу н?тижесiнде орысша жаз?андарды б?л да ьтасы т?рiздi жа?сы ??атын едi. Ендi ?андай шаруа болмасын Ыбырай Шо?мен а?ылдасып отырып жасайтын болды.

Б?л кезде ?аза? жерiне орыстарды? к?шiп келуi бастал?ан едi. Б?рын?адай бекiнiстерге емес, ендi А?мола ?аласына жа?ын жерлерге, Н?ра бойына да келiп?оныстанып жатты. Со?ан орай, орыстар мен ?аза?тар арасында дау-жанжал к?бейе бердi. М?ндай жанжал?а Ыбырайды? ?зi бармайтын, ?зi сырт ?алатын да, сен орысша бiлесiнге салып Шо?дыжi беретiн. Шо? да дуан басы саясатын, мiнезiн т?сiнiп ал?ан. Ерте?гi к?нi бiр м?селенi д?рыс шешпесе Ыбырайды? ?зiн ?стап беретiнiн сезетiн. Сонды?тан ?андай iс-болмасын ?дiл шешуге тырысатын Шо?. Ілуде-шалуда болмаса, ?андай жа?дайда болмасын екi жа?ты да риза етiп ?айтатын.

А?мола?а жа?ын, Н?ра ?зенiнi? бойына бiр топ казак-орыстар келiп ?оныстан?ан едi. ?сiресе, б?л м?селеге байланысты ?ор?алжын ма?ында?ы Темештерден к?п ша?ым т?сiп жататын. Оларды шабындарына жуытпайтын, тiптi, олар?а жа?ын жерден малдарды суаруды? ?зi ?иындап кеткенiн жазатын. О?ан дуан басы к?бiне Шо?ды жiберетiн. Ыбырай ж?рер кезде Шо??а ананы былай шеш, мынаны олай шеш сия?ты басты? ретiнде ке?ес берiп отыратын. Е? ?иыны осы едi. Ыбырай айт?андай бола бермейтiн, олай жасаса Шо? дауды? тiптен шатасатынын бiлетiн. Шо? ?анша д?рыс шешкенiмен орыстар, ?аза? арасында шу шы?а беретiн. Б?л жа?дай тiптен ?рiс алып, орыстар арызды губернаторга дейiн жазатын. Дау, жанжал ?ршiп, то?тамайтын едi.

?аза?тар жер бiздiкi айтып к?ш к?рсетсе, келгендер бiздi патша жiбердiдеп шiренедi.

Б?л кезде орыстар А?мола бекiнiсiнде ?ана т?рса, ендi казак-орыстар ?залдына заемка болып ?ала ма?ына ?оныстан?ан. Шо? орыстарды? к?шiп келуi жиiлей баста?анынан ?ор?атын. Т?бiнде ?аза?тан орыс к?бейiп кетсе, онда ?аза?тарды? к?п н?рседен ?тылатынын iшi сезетiн.

Жа?а ?ана дуанды бас?ар?ан Ыбырай?а б?л шаруа о?ай тимедi. Бiра? ол барлы? жауапкершiлiктi бас?а адамдар?а ж?ктеуге ?бден шеберленiп ал?ан болатын. ?здерi iстемей бас?а?а ж?ктеу т?релердi? ?анында бар едi. Шо? т?рiздi адамдар?а арта салатын. Ыбырай ауырды? ?стiнен, же?iлдi? астымен ж?рiп жатты. Орыстарды? к?шiп келуi к?бейгелi жо?ары жа?тан тексерулер де жиiледi. Ыбырай б?ндай тексерулермен бармайтын. К?бiне Шо?ды ж?мсайтын едi. Уа?ыт ?ткен сайын ?аза? пен орыстарды? арасында?ы бiтпейтiн дау к?бейе т?стi. Тексеру к??iлдерiнен шы?паса орысы да, ?аза?ы да жо?ары жа??а жазып жiберетiн.

Ондайдан Ыбырай жаман ?ор?атын. М?ндай даулардан сырт ?алу?а тырысатын. ?андай дау болмасын Шо?ны? ?з орнымен шешетiнiне к?зi жете баста?ан едi. Сонды?тан к?бiне соны жiберетiн.

Шо? бармаймын деп айта алмайды. ?уелiндегi Ыбыраймен келiсiмi солай. Шо? т?бiнде бас?а дуандар т?рiздi б?нда орыс келетiнiн бiлетiн. Ал, ?азiргi басты? Ыбырай, онымен а?ылдаспай шешуге болмайды. Сонды?тан да дуан басы к??iлiнен шы?у?а тырысатын. Бас?а амал жо? едi. Шо? осылай екi отты? арасында ?ал?андай. Арманы Омбы?а барып о?у?а т?су едi. Бiра? Ыбырай ?а?азынсыз онда ?абылдамайтынын бiлетiн. Ж?не т?скен к?нде артынан жамандап ?а?аз жазып жiберуi м?мкiн. Сонды?тан оны? айт?андарын орындау керектiгiн т?сiнетiн.

Шо? ?кiлдерiнi? к??iлiнен шы?ты

А?мола ?аласына жа?ын Н?ра бойына екi заемка казак-орыстар ?оныстан?алы дау да, жанжал да к?бейiп кеттi. Б?лар А?мола?а жа?ын жерге ал?аш?ы к?шiп келген ?оныстанушыларды? бiрi болатын. Олар жа?ын жат?ан Темештермен жанжалдаса беретiн. К?шiп келгендердi? бiразы Кенесары к?терiлiсiн басу?а ?атыс?ан казактар болатын. Сонды?тан олар дуан басшылары бiздi ты?дау?а тиiс деп есептейтiн. Жо?арыда отыр?ан басшылар оларды?атты ??рметтейтiн. Олар ?ала?а жа?ын осы араны та?дап ал?ан. Патша?а шын берiлген адамдар едi. Орыс жерiнде отыр?ан помещиктермен к??iлдерi онша жа?сы болмай, осылай ?арай с?ран?ан со? жiберген. Оларды ?ала?а жа?ын жерге орналас?анын Омбыда ??пта?ан едi. Жо?ары жа?ты? ойлары мен б?ларды? ма?саттары бiр жерден шы??андай бол?ан. Ерте?гi к?нi Кенесары т?рiздiлерi к?терiлiс жасаса А?мола ?аласын ?ор?айтын осылар болатынына жо?ары жа? сенiмдi едi.

?скери ?ызметтi ат?ар?аннан кейiн орыс казактары ?ала?а жуымайтын. Олар орыстардан б?лек ?з алдына заемке болып отыруды ?нататын. Б?л ?асиет оларды? ?анында бар едi. Осылай ?ала т?бiнде Романовка, Рождественка заемкалары пайда бол?ан. Казак-орыстарды? ?здерiн ?скери т?ртiппен ?стайтыны ?анда бар едi.





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=66616254) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.