Книга - Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

Ел Шо?ы. Бесiндi. III кiтап
?анат Жой?ынбектегi


Б?л кiтап тектiнi? ?рпа?ы, Шо? Тел?озы?лыны? ?мiрде ?алдыр?ан iзгiлiк, ?мiрi жайлы. Жазушы ?анат Жой?ынбектегi «Ел Шо?ы» деп атал?ан к?п томды? романында Шо? Тел?озы?лы туралы ел аузында са?талып ж?рген естелiктер негiзiнде осы кiтапты жазып отыр.Мазм?ны тартымды кiтап ?алын о?ырман ?ауым?а арналады.Б?л е?бегiмдi осы кiтаптарда аты атал?ан аруа?тарды? рухына ба?ыштадым. – Автор





Ел Шо?ы. Бесiндi

III кiтап



?анат Жой?ынбектегi


Елу жыл ел билеген,

?арпы?ты? мырза данасы.

Орыс пен Т?ре беттемей,

А?ыл?а толы шарасы…

    (Шо?ны? замандасы Майма? Ташек?лыны? Шо?ды жо?тап шы?ар?ан ?ле?iнен ?зiндi)


Дизайнер обложки Анна Семенова



© ?анат Жой?ынбектегi, 2021

© Анна Семенова, дизайн обложки, 2021



ISBN 978-5-0055-4949-5 (т. 3)

ISBN 978-5-0055-4948-8

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero




Ар?адан – Алатау?а


Шо?ны? А?моладан келiп отыр?анына ?ш к?н ?ана ?ткенде, ?асында жетi-сегiз болысы бар, Карбышев келе ?алды. Шо? б?л келiстi? себебiн бiлмедi. С?ра?ан да жо?. Бар айт?аны:

– Жолдары?ыз болсын! – дедi.

– Бiз о?т?стiкке ж?рiп барамыз, Верный?а. Сонда Т?ркiстан генерал—губернаторы бiр жиналыс ?ткiзетiн к?рiнедi. Со?ан барамыз. Шо? Тел?озинович, сiз де бiзбен бiрге ж?ресiз, – дедi Карбышев. Б?дан бас?а т?к айт?ан жо?. Содан сол к?нi Шо? ?йiне ?онып, ерте?iне Шо?ды ертiп, олар ?рi ?арай ж?рiп кеткен.

Б?рi салт атты болатын. Шо? да бiр ж?йрiк, жор?а атына мiнген едi. Былай шы??ан со? Шо? Карбышевтi? не шаруамен бара жат?анын бас?а болыстардан о?ашалап с?ра?ан едi. Ол айт?ан, Омбыдан генерал-губер- натор Хриситан Густавичтен хат келдi. «Ол жа??а мен де баруым керек едi, денсаулы?ыма байланысты бара алмайтын. Верный?а Т?ркiстан генерал-губернаторы Кауфман келедi. Сонымен жолы?асы? дедi. Со?ан жетi-сегiз та?даулы болыстарды ертiп алып бар» деп ?ана жазыпты. Мен мыналар?а айт?ам жо?, бiра? са?ан айтайын, Жетiсу?а к?шiп бар?ан казактар?а ж?йрiк аттар керек к?рiнедi. К?п болып соны жинап берi?дер дейдi. Мыналар естiмей-а? ?ойсын. Бар?ан со? генерал-губернаторды? ?з аузынан естiсiн, са?ан ?ана айтып т?рмын. Шо?ны? есiнде, бая?ыда бес-алты жаста?ы бала кезiнде бiр топ казак-орыс ?скерлерi шы?ып, Н?ра бойында т?р?ан елден, ж?йрiк аттарын тартып ал?ан едi. Ол есте ?алыпты. Ендi мынадай жаса?алы отыр. К?ш к?рсетпей, ?здерiнен с?рап алма?шы. Шо? б??ан ?уанып ?алды. Патша саясатында ?аза?тар?а деген бiр ?згерiс бол?анын бiлгендей болды.

Мына оязды? айтуына ?ара?анда, к?шпен емес, болыстармен а?ылдасып с?рап отыр?анын бiлгенде, Шо? к??iлiнде б??ан бiр ризалы? пайда болды. Б?рiбiр алады екен, елдi д?рлiктiрiп ж?ргенше осынысы д?рыс деп бiлген. Патшаны? айтуымен, генерал-губернатор тiлек еттi дейдi. М?нысы ?аза?тармен де санаса баста?аны екен деп т?сiнген.

Олар ?араа?аштан шы??аннан кейiн А?тау ма?айында отыр?ан Сайдалылардан бiр тама?танып алып ?рi ?арай ж?рiп кеткен едi. К?н бесiндiктен асып бара жат?ан ша? болатын. О?т?стiктен ?йiрiлiп келiп, катты жауын ??йып кеттi. Б?ларды бастап келе жат?ан казак-орыстан Карбышев алда ?андай ауыл бар екенiн с?ра?ан едi. Ол б?л жа?ты? жолын жа?сы бiледi екен: «Б?л ма?да ел аз отырады. Алдымызда тек киргиздарды? Ш?быртпалы деген рулары ?ана т?рады». Ш?быртпалылы?тар атын естiгенде Карбышев еле? ете ?алды: «Олар ?лгi А?ыбайды? туыс?андары емес пе?»

– Д?л ?зi! – дедi казак.

– Олар бiздi? на?ыз жау ?ой, – дедi Карбышев. А?ыбайды екi баласын т?т?ындатып Сiбiрге айдатып жiбергенi есiне т?скен болуы керек, – ендеше осы бойымызбен ж?ре берейiк, – дедi.

Шо? алдында ?ояншы-Та?айды? болысы Аянны? тiлегi бойынша Омбыда?ы генерал-губернатор?а хат жазып, одан еш?андай жауап болма?ан со?, ?ой?ан едi. Содан кейiн Санкт-Петербургтен келген Карповты? досы Лавров?а А?ыбай балаларын т?т?ындап алып кеткенiн, оны? екi халы? арасында ренiш ту?ызудан бас?а еш?андай пайдасы жо? екенiн айт?ан. Ол адам талап ?ылып к?ремiн деп у?де етiп кеткен. А?ыбайды? екi баласы сол Лавровты? ар?асында босан?анын Шо?ны? iшi сезетiн. Алайда, б?л iске Лавровты? аралас?анын Карбышев бiлмейтiн. А?ыбай балалары босатылып келгенде ояз та? ?ал?ан едi. Карбышев губернаторды? емес, патша ма?айында?ыларды? н?с?ауымен босан?анын естiгенде, т?к жасай алмай ?ой?ан. ?азiр Ш?быртпалылар аулы дегенде ?атты ?ор?ып кеттi.

– Мен Ш?быртпалылар аулына ?онбаймын. Олар ма?ан бiр ?астанды? жасауы м?мiкiн. ?рi ?арай ж?ре берейiк, – дедi ояз.

?асында?ы жол бастап келе жат?ан казак-орыс айтты: «Анау Бал?аш?а дейiн т?ратын осы Ш?быртпалылар, соларды? бiрiнi? ?йiне ?ону керек. Мына ?атты жауында б?лай ж?ре беруге болмайды». Казак-орысты? с?зiне ?осылып Шо? айт?ан:

– Семен Иванович, А?ыбай балаларыны? ?йiне ?онбаймыз. Ш?быртпалылар ?лкен ел. Солдарды? бiрiнiкiне барып ?онамыз. – Мына с?зден кейiн Карбышев тыныштал?андай болды.

Ымырт жабыл?алы ?лде?ашан. Жауын тiптен к?шейе т?скен едi. ?арсыдан ?арауытып к?рiнген киiз ?й ?асына келiп то?тады б?лар. Б?рi ?йге кiрдi. Б?л А?ыбайды? ?лкен баласы Аманжолды? ?йi екен. Шо?ды к?рiп орнынан ?шып т?рып келiп, ?олын бердi. ?ткен жолы ?ояншы-Та?айларды? болысымен келгенде Шо?мен танысып ?ал?ан. Сол танысты?ын к?рсетiп, ?олын берiп т?р едi.

Б?рын А?тау болысында iстеген казак-орыс Аманжолды танып Карбышевке айт?ан едi сол арада. Ол б?ны естiп ?атты ашуланды. ?лгi амандасуынан кейiн Шо? ?дейi ?кеп отыр?андай к?рдi. Карбышев орысшалап айт?ан:

– Мен б?л ?йде жата алмаймын. Бас?а ?йге барып жатайы?.

– Осы ма?айда?ы ауылды? б?рi А?ыбайды? туыстары. Т?н iшiнде ?айда барамыз, – дедi Шо?. – Б?рiбiр бiлдi. Осы ?йге жатайы?.

– Ендеше, А?ыбай баласын т?т?ындап барып жатамын.

Мына с?здi естiп Шо? сасып ?алды.

– Семен Иванович, ?й йессiн т?т?ындап ?йiнде ?алай жатамыз?

– Менi ?лтiрiп тастаса, сен жауап бересi? бе, Шо? Тел?озинович?..

– ?андай д?шпан болса да ?йiне келiп ?он?ан адам?а ?аза? еш?ашан ?астанды? жасамайды. ?анына сi?ген т?ртiп бар сондай.

Карбышев отырып Шо??а айт?ан:

– Ендеше, сен б?лар?а менi? А?мола уезiнi? басты?ы екенiмдi айтпа!

Шо? б??ан келiскен едi. А?ыбайды? балалары ?кесiне тарт?ан тентек екенiн бiлетiн. Б?л ояз?а бiрде?е жасап ?оя ма деп, ?зi де ?ауiптенiп отыр едi. Бiра? Шо? ол к?йiн сездiрген жо?. Карбышевтi ?асына алып, т?рге отырды.

Аманжол ?йiнi? адамдары жандары ?алмай к?ттi. Тама?тарын бердi. Карбышев жат?анда ?асына Шо?ды, бiр жа?ынан жол бастаушы казакты, ая? жа?ынан бiр солдатты жат?ыз?ан едi. Есiкке екi ?скери адамнан к?зет ?ойып ?йы?та?ан. А?ыбай баласы к?ршi ?йде жат?ан. Еш?андай Карбышев ойла?андай жа?дай бол?ан жо?. Шо?дар та?ерте? т?р?анда Аманжол Шо??а айт?ан:

– Мен т?т?ында бол?анда бiраз орысша ?йрендiм. Кеше сiзбен мына адамны? с?зiнен А?мола уезiнi? басты?ы екенiн бiлдiм. Б?л бая?ы Кенесарыны? ?олынан ?лген есаулды? баласы ?ой. Б?л сол ?шiн iнiм екеумiздi Сiбiрге айдатып жiбердi. Со?ысса ?келерiм со?ысты. Бiз ?кемiз со?ыс?а аттанар алдында ?ана ту?анбыз. Бiздi? ?андай кiн?мiз бар?

Мына с?здi естiп, Карбышев не айтарын бiлмей ?алды. Кiн?сiн мойында?андай, ?нсiз отырып ?ал?ан.

– Аманжол, сен б?рiн ?мыт. Б?л кiсi де ?дейi сендердi Сiбiрге жiберген жо?. Сол кезде т?ртiп солай бол?ан. Сен оны к??iлi?е алма. – Содан кейiн Шо? с?зiн Карбышевке арнап с?йледi. – Семен Иванович, сiз де ?ткендi ?мыты?ыз. Сiздi? ?ке?iз бен А?ыбай бiр-бiрiне жау бол?ан жо?. Оларды жау еткен сол кездегi жа?дай, саясат. ?ткен шаруаны ?оздыра беру ?ажет емес. Оны? екеуi?iзге де пайдасы жо?. ?олдары?ызды алы?ыздар дедi.

Шо? айтып отыр?ан со? Аманжол ?олын ?сынды. Карбышев те алды. Бiр с?т екеуi де ?ткендi ?мыт?андай болды. Шо? Аманжол?а айт?ан: «?ке?нi? басына ??ран о?у?а мына болыстар атты? басын ?дейi б?рды». Б?л кезде болыстар бас?а ?йде жат?ан едi.

Аманжол мына с?зден кейiн басыл?андай болды. Содан со? айт?ан, Шо?ке ?ткен жол?ы берген а?ылы?ыз д?рыс болды, Т?ркiстан?а апар?анда к?птiн бiрi болып жататын едi ?кемiз. ?азiр ерсiлi-?арсылы ?ткендер ?кемнi? басына то?тамай, ??ран о?ымай кетпейдi.

Карбышев отырып с?ра?ан едi Шо?нан.

– Сен Шо? Тел?озинович, б?рын осында бол?анда сондай а?ыл-кенес бердi? бе?

– Бердiм. Оным ?ате ме?

– Д?рыс жаса?ансы?. Сен б?л жа??а менiмен а?ылдаспай ?алай келiп ж?рсi?. Соны бiлгiм келiп отыр?

– А?ыбайды? жылына ша?ыр?ан. Оны сiзге айтуды мiндет деп ойламадым.

– Шо? Тел?озинович, б?рiбiр сен ма?ан ??нi б?рын айтуы? керек едi.

– Семен Иванович, кейде ?аза? пен орыстарды? талап-тiлектерi жанаспай кетедi. Сонда А?ыбайды? жылына бармасам, ша?ырып отыр?ан адамдарды? ренжиiтiнiн бiлдiм. Ал ?азiр сiз ренжiп отырсыз. Сонды?тан менiкi ?ате десе?iз, а?атты? болса, кешiрiм с?раймын.

– Сен ?у адамсы?, Тел?озин. ?андай жа?дайда болсын ретiн тауып кетесi?. – Б?л кезде бас?а ?йдегi болыстар да келiп кiрдi. Б?л екеуiнi? арасында?ы ??гiменi? б?рi ?айыра орысша?а ауысып кеттi. Карбышев болыстарды? естiгенiн ?аламай отыр едi. Келген болыстарды? ешн?рседен хабары жо? едi. Шо? оязды? к??iл-к?йi берi ?ара?анын т?сiнiп айт?ан болыстар?а:

– ?азiр барып, жолай А?ыбай басына ??ран о?ып кетемiз.

Болыстар мынадай с?з айтып отыр?ан Шо??а ж?не ояз?а ?арады. Карбышев айт?ан:

– Егер сендер де ?алап отырса?дар, барып ??ран о?ы?дар. Темеш болысы отырып айт?ан:

– Шо?ке?нi? м?нысы д?рыс.

Мына с?з Шо?ннан шы?ып отыр?анын ояз Темеш болысыны? с?з саптауынан бiле ?алды. Бiр жайсыз к?йге т?сiп ?ал?андай болды. Шо? оны бiле ?алып Карбышевке айт?ан:

– ?аза?тар п?лен ша?ырым жерден ??ран о?у ?шiн келедi. Семен Иванович, анау губернатор?а болыстар к??iлдi барады. Содан кейiн айтып отырмын. – Б?л с?зiн орысша айт?ан едi. Карбышев Шо?ны? б?л с?зiнi? м?нiн т?сiне ?алды.

– Болыстар да сондай ойда болса барсын, – дедi. Карбышевты? мына с?зiне болыстар да ?уанып ?алды. Ояз отырып болыстардан с?рады:

– А?ыбай ?аза? па, ?лде т?ре ме?

– А?ыбай т?ре емес, на?ыз ?аза?, – дедi Шо?.

Шо? Карбышевтi? т?релердi жек к?ретiнiн бiлетiн. Шо?ны? мына с?зiнен кейiн:

– Ендеше, барып ??ран о?ып ?айты?дар. Мына жерлестерi риза болсын! – дедi. Карбышев Кенесары к?терiлiсiн ?йымдастырып ж?рген т?релер деп бiлетiн. Шо?ны? ?лгi с?зiнен кейiн А?ыбай?а, оны? балаларына деген ашуы басылып ?алды. Карбышев отырып с?рады:

– Екiншi баласы ?айда?

– Ол Б?хар базарына сауда жасау?а кеткен.

– Сендер А?мола базарына да келiп малдары?ды сатып т?рындар.

Шо? отырып ойлады. Оязды? к?з?арасы А?ыбай балаларына ?лгi т?ре емес с?зiнен кейiн ?згере баста?анын бiлдi. Аманжол т?рып айт?ан о?ашада:

– Мынау бiздi та?ы да т?т?ындап ж?рмей ме?

– Ендi тиiспейдi. ?здерi? де жай ж?рi?дер. ?йткенi, орыстар?а бiздi? шамамыз келмейдi.

Шо? Карбышевтi? ?лгi с?зiнен к?п жайды ???андай болды. Со??ы кезде Омбыдан келген басты?тарды? с?зiне ?арап патшаны? ?аза?тар?а саясаты ?згере баста?анын Шо? бай?ап ж?ретiн. Есiк алдында ат?а мiнiп, шо?ырланып т?р?ан болыстар Шо??а келiп айтты. Аманжол ?кесiнi? бейiтiнi? басына ертiп апарды. Батыр басына ?ой?ан белгiнi де ?демiлеп сал?ан екен. Б?лар ??ран о?ып жат?анда Карбышев баста?ан орыстар анадай жерде о?шауланып, ат ?стiнде б?лек т?р?ан болатын. ??ран о?ыл?аннан кейiн Аманжолмен ?оштасып, ?рi ?арай ж?рiп кеттi. Былай шы??ан со? Карбышев айт?ан:

– ?аза?тарды ?арашы, ??кей болыстар жиналып келiп А?ыбай басына ??ран о?ыды. Ал ана Омбыдан келген басты?тарды? бiрi менi? ?кемнi? басына бармайды. Менi? ?кем орыстар ?шiн ?анша ?ызмет ат?арды. ?аза?тарды? орыстар?а ба?ынуы ?шiн жанын бердi. Бiреуi де менi? ?кемнi? е?бегiн бiлмейдi. Сол есiме т?скенде ызадан жарылып кете жаздаймын. Ма?ан бiр ой келiп т?р, Алатау жа?тан келген со? мына А?ыбай басында?ы белгiнi ал?ызып тастаймын.

– Семен Иванович, сiз одан т?к ?тпайсыз. А?ыбай мен сiздi? ?ке?iз бiрiне-бiрi жау бол?ан емес, оларды жау еткен саясат екенiн алдында айттым ?ой. Олар соны? ??рбаны болды. Сiз айт?аны?ызды жасаса?ыз, сiзге де, б?лар?а да жа?сы болмайды. Онда ая?ы айтып болмас ?лкен жанжал?а айналып кетедi. Сiз жауы?ызды тiптен к?бейтiп аласыз. ?аза?ты? т?ртiбiнде ?лген адамны? басына барып ??ран о?у атамзаманнан келе жат?ан т?ртiп. Ал орыста ондай салт жо?. Ана Омбыдан келген адамдар содан кейiн бармайды ?ой.

Б?дан кейiн Карбышев ?ндеген жо?. ?айта айналып ескертiш туралы еште?е айтпады.

А?ыбай аулынан шы??ан со? олар Бал?аш к?лiнi? батыс жа?ынан айналып, содан еш жерге то?тамастан кешке дейiн ж?рдi. К?н бата бiр ауыл?а келiп то?тады. Б?лар Албандар екен. Олар Орта ж?здi? болыстарын куана ?арсы алды. Орта ж?здi? ?аза?тары екенсiздер ?ой деп, на?ыз туыс?ан екендiктерiн айтып, iшкi к??iлк?йлерiн сырт?а шы?арып бiлдiрiп жатты.

Ерте?iне ?й?ыларын ?андырып ?рi ?арай ж?рiп кеткен. Жол бойы желе жортып келе жатты. Жол бастап келе жат?ан орыс айт?ан, аманды? болса екi к?ннен кейiн Верный?а жетемiз деп. Мына болыстар келгенше сол болып ?алды. Бiз, жалпы, кешiгiп шы?ты?. Кешке Верныйда болуымыз керек едi. Генерал-губернатор бiзден б?рын келсе ренжiп жат?ан болар. Содан то?таусыз ж?рiп, тек екi жерде ?ана санаулы минут то?тап, ш?лдерiн ?андыру?а Албандар ?йлерiнен ?ымыз iшкендерi болмаса, тез ж?рiспен ж?рiп келе жатты. Тек ымырт жабылып, ?бден т?н бол?анда кешегiдей бiр Албандарды? ?йiне келiп атты? басын тарт?ан едi. Шо?ны? бай?а?аны б?л жа?ты? ?аза?тары ?лде?айда бауырмал екен. Жандары ?алмай б?лар да ??лай к?ттi. Арада екi к?н ?ттi. Келесi к?нi та?ы ерте т?рып с?л ж?рген со? т?с ауа Алатау м?нартып к?рiне бастады. Жа?ында?ан сайын тiптен алыстай бердi. Тау басы аппа? ?ар екенiне к?здерi жеттi. Тау басында шiлде айында жат?ан ?арды к?рген орта ж?з ?аза?тары та? ?алып келедi. Тау?а ?рлей ж?рiп а?ыры бесiндiктен ас?ан ша?та б?лар а?аштан салын?ан ?демi ?йдi? ?асына келiп то?тады.

Есiк алдында бiр топ казак-орыстар, бiр генерал т?р екен. Карбышев елден б?рын аттан т?сiп, тез барып генерал?а ?ол берiп амандасты. Екеуi бiраз с?йлесiп ?алды. Болыстар анадай жерде олардан бiр с?з к?ткендей болып ат ?стiнде шо?ырланып аула?тау т?р?ан. Бiраздан со? Карбышев болыстар ?асына келiп с?з баста?ан едi:

– Неге т?рсы?дар. Аттан т?сi?дер! – дедi.

Б?рi аттан т?скен едi. Болыстар барып, Карбышевтi? айтуымен, генерал?а с?лем бердi. Шо? генралды? т?каппарлау екенiн бай?ап ?ал?ан. Шо? орысша с?йлеп с?лем бердi. Ол Шо?ны? орысша с?йлегенiне та? ?ал?андай ?олын алды. Содан кейiн с?р?ан:

– Сiз т?ресiз бе, ?лде татарсыз ба?

– Жо?, мен ?аза?пын!

– Сiз ?алай, ?аза? боласыз, т?рi?iз ?аза??а ??самайды ?ой.

– Бiздi? жа?та т?ратындарды? б?рiнi? т?рi ма?ан ??сас. Олар ?здерiн ?аза?пыз дейдi.

– Олары?ыз ?ызы? екен. На?ыз казак мына т?р?ан кiсi. – ?асында т?р?ан казак-орысты к?рсеттi.

Шо? б?л жа?та да саясатта да еш?андай ?згерiс жо? екенiн, м?нда жергiлiктi халы?ты киргиз деп атайтынына к?зi жеттi. Шо? ?дейi с?ра? бердi.

– Сонда бiздi ?алай атайсыз?

– Сiздер киргизсыздар!

– Ал Алатауды? о?т?стiгiнде жат?ан халы?ты ?алай атайсыздар?

– Олар да киргиздар, сiздер де киргизсыздар!

Шо? орыстарды? ?здерiнен ат с?рап жат?анын бiлiп, жолай Карбышевтi? А?ыбай балаларыны? ?йiне ?он?аннан кейiн, оязды? с?здерiнен со?, ?зiнде бiр сенiм пайда бол?ан. Орыстарды? ?аза?тар?а к?з?арасы ?згере баста?анын бiлген. Сол бойына жiгер бердi. Шо? ?зiн еркiн сезiнiп, с?ра?ан едi.

– Рас, оларды ?ыр?ыздар дейдi. Бiз ?аза?тармыз. Содан кейiн Кенесары олармен со?ысты ?ой. Бiр халы? болса неге со?ысады!

– Б?л арада ол адам туралы айтпа?ыз. Ол – т?ре, Шы??ысхан т??ымы. Сiздер киргиздарсыздар, бiздi? о?ымыстылар солай дейдi. Оны ?ылым жолымен д?лелдеген.

– Сiзгерге ?алымдар д?рыс м?лiмет бермеген болуы керек, Алатауды? терiскейiнде жат?ан халы?ты атам заманнан ?аза?тар дейдi.

Генерал Шо?ны? б?л с?зiн жа?тырмай, шамданып ?ал?ан сия?ты:

– Сiздердi терiстiк киргиздары, ал оларды о?т?стiк киргиздары дейдi.

Мен сол туралы айтып отырмын ?ой. На?ыз казактар осында к?шiп келiп жат?ан казактар. Олар бiр кезде бiр жа?дайлар?а байланысты б?л арадан кетiп ?ал?ан. Олар ендi аталарыны? ?скен, ?нген жерiне ?айтып келiп жатыр. Тарихта б?л бая?ыда д?лелденген. Бiздi? тарихшыларды? ол айт?анын ?ате демеймiз.

Шо? мына адам сауатсыз ба, ?лде ?дейi ?дейi айтып т?р ма бiлмедi. Б?л арада кейiн шегiншектеудi? орынсыз екенiн бiлiп:

– Орыс тарихшылары ?ткенге жа?сылап ??iлмеген. Сонды?тан осындай ?ателiктер жiберiп отыр.

– Сiз бiлесiз де, бiр кезде сiздердi ?ыпша? деп ата?ан. ?ыпша?ты? жерi ?ай жер екенiн бiлесiз бе? Оларды? жерi Бай?ал жа?та бол?ан. Ал б?л жер казактардiкi…

Шо? мына генералды? тарихтан сауаты жо? екенiн, бiра? ?лгi шатасуды ?дейi жасап отыр?анын бiлдi. Содан кейiн айт?ан:

– Бай?ал бойы да, б?л ара да ?аза?тардiкi. Сiздер ?здерi?iздi к?ршi жат?ан казактар?а ?арап ?аза?пыз деп ж?рсiздер. Бiздi? халы?ты? аты ?ш-т?рт рет ?згерген. Сiз айт?ан ?ыпша? кейiн ?аза? атан?ан. Бертiнде ?аза? с?зiн б?л кiсiлер бiзден ал?ан болуы керек. – Шо? алдында?ы с?здi генерал саясат?а берiлiп айтып т?р?анын бiлдi, содан кейiн осылай айтып т?р едi. М?нымен оны же?е алмайтынын Шо? т?сiнiп, – мен сiзбен дауласпаймын. Т?бiнде тарихшылар ?айта зерттеп айтар, – дедi.

– Д?рыс айтасыз, тарихшылар д?лелдейдi. Мен сiзге та?ы бiр с?ра? бергiм келiп т?р. Сiз б?л араны киргиздар жерi деп отырсыз. Олар ?за? уа?ыт осы арада т?рса мына тау басында неге ?ар жатыр бiлесiз бе? Ал бiздi? казактар бiледi. Оны? себебi неде деп ойлайсыз? – деп, Шо??а с?ра? ?ой?ан. Б?л Колпаковский жергiлiктi халы?ты? ?аншалы?ты сауаты барын бiлу ?шiн, б?л жердi? казактар жерi екенiн мойындату ?шiн осындай с?ра? ?оятын.

– Генерал мырза, б?л тауды? басында ?ар жататын себебi, онда ауа жо?. Болса да аз, ?ар ауа ар?ылы еридi. Ауа аз бол?ан со? ерiмей жатыр.

Мына адамны? бiрден жауап бергенiне генерал та? ?алды. Содан кейiн с?ра?ан едi:

– Сiз б?л жа?алы?ты ?ай орысты? кiтабынан о?ыды?ыз?

Орысша бiлiп т?р?анына ?ара?анда орыс кiтабынан о?ыды ?ой деп ойла?ан едi генерал. Онда айтар с?здерi бар едi. Шо? бас?аша с?йледi:

– Жо?, мен б?л жа?алы?ты шы?ысты? ?алымы Дулати деген адамны? кiтабынан о?ыдым.

Ал шынды?ында о?т?стiкте тау басында ?ар жататыныны? себебiн сонау бала кезiнде бабасы Жанкелдiнi? аузынан естiген едi. Ол кiсi Б?хар, Хиуа базарларына барып ж?ргенде, жаз айларында тау басында жат?ан ?ар?а ?атты м?н берген болуы керек, сол жа?ты? бiлетiндерiнен с?ра?ан екен. Шо?ны? айтып т?р?аны сол едi. ?дейi мына генерал алдында т?рiк тiлдес ?алымдарды? беделiн т?сiрмеу ?шiн Дулати есiмiн ата?ан болатын.

Генерал та? ?алып, шы?ыс ?алымдары да осындай жа?дайды бiледi екен-ау деп ойланып ?алды. Ендi ?лгiндей с?ра? бергенiне ?кiнiп ?ал?андай болды. ?з беделiн ?зi т?сiрiп ал?андай к?рiндi о?ан.

– Кыпша?тар болы?ыздар, ендi казак дегендi ?ойы?ыз, – дедi Колпаковский с?зiн сонда да та?ы ?айталап.

Шо? п?лен ?асырдан ?аза? атанып келiп, ендi кыпша??а к?шу о?ай болмайтынын айтып едi, о?ан м?н бермегендей Колпаковский казак мынау деп, ?асында т?р?ан казакты ?айыра к?рсеттi.

– На?ыз казак мынау. Мiне, б?лар ?з жерiне к?шiп келiп жатыр. Сiз ендi ?згелердi казак дегендi ?ойы?ыз. Онда за? алдында жауап бересiз.

– Орыс за?ында казак туралы за? жо? ?ой…

– Болмаса, ?ажет етсе?дер, болады. Сонда сiздер казактарды? м?нда к?шiп келгенiн ?натпайсыздар ма?

Шо? генералды? ?зiн кiн?ла?ысы келiп т?р?анын бiле ?алды да:

– Патша жiберiп т?рса, неге ?арсы боламыз…

– Д?рыс айтасыз, екi жа? та бiрiн-бiрi сыйлап, тату т?руы керек. – Халы? атын атау ?шiн таласуды? ?ажетi жо?. Казактар казак болып ?ала берсiн. Ал сiздер орыс ?алымдары айт?ан киргиз болып ?ала берi?iздер.

Шо? б?л арада генералмен дауласуды? ретсiз екенiн т?сiнiп айт?ан болатын:

– Мен ?оямын ?ой. Халы? ?ойса болады ?ой…

– Халы? та бiртiндеп ?ояды. Сiз сауатты адам сия?тысыз, сонды?тан казак туралы насихатта?ыз. Сонда ел бiртiндеп жа?а атау?а ?йренедi. Солай емес пе?! Бiз киргиздарды? ?сiп-?ркендеуiне ?олдан келгенше к?мек жасаймыз. Ал ?азiр, мына тауды? жо?ары жа?ында сiздердi? туыс?андары?ыз, киргиздар т?рады. Б?гiн сонда барып ?онасыздар. Сiздерге бiз т?р?ан б?л арада жататын орын аз. Тарлы? жасайды. Ерте? Кауфман мырзамен жолы?асыздар. М?нда нендей шаруамен ша?ыр?анын сол кiсi айтады. Мен бiлмеймiн, – дедi генерал.

Шо? оны? жал?ан с?йлеп т?р?анын бiлдi. Бiра? ?арсы еште?е айт?ан жо?. Карбышев т?рып:

– Герасим Алексевич, Шо? Тел?озин осында ?алса ?айтедi?

– Б?л кiсi ?алса ?алсын, – дедi Колпаковский.

Шо? мына кiсiмен ?алса та?ы да казак атауы туралы басын ?атыратынын бiлдi ж?не бiрге ерiп келген болыстар?а ренiш ту?ызатынын сездi де:

– Семен Иванович, мен болыстармен бiрге барайын, олар ренжiп ж?рер, – дедi.

– Оларды? ренжуге ???ы жо?. Мен айтып т?рмын ?ой. – Карбышев б?л арада ?зiнi? к?шiн к?рсетiп т?р?анын Шо? сезе ?алды.

– Олай жасаса? сiз де, мен де ?ателесемiз.

Карбышев к?кейiнде казактар с?рап отыр?ан аттар т?р едi, содан кейiн б??ан ?арсы с?з айт?ан жо?. Шо? болыстармен бiрге кеткен. ?астарына орыс-казагы мен татар тiлмаш бар, олар тау?а ?арай ?рмелей ж?рiп кеткен. ?лгiнде Шо?ны? орысша бiлетiнiн бiлiп ал?ан казак-орыс Шо??а ?ана назар аударып:

– Мына тау ?ойнауында бiр бай киргиз т?рады. Соны? ?йiне алып барамыз. – Алдында генерал?а Шо?ны? бiз ?аза?пыз деген с?зiне намыстанып, казак-орыс кеуделi с?йлеп кете жатты. Казак-орыстарды? мiнезiн бiлетiн Шо? о?ан онша м?н бермедi.

Бiраздан со? а?аш арасынан екi ?аза? ?арсы жолы?ты. Олар?а ай-шай жо?, татар тiлмаш ?рса бастады:

– Сiздерге айтылды ?ой, неге келiп мына туыс?андарды ?арсы алмайсыздар? – О?ы? мына с?зiне ?лгi екi ?аза? сасып ?ал?андай.

– Сен кеше ?зi? ж?ндеп айтпады? ?ой. Бiз ?она?тар ?ашан келетiнiн бiлгенде ертерек келетiн едiк. Ж?не ?аза?тар деген жо?сы?, киргиздар дедi?дер. Т?сiнбей ?алды?.

– Сендер ?ашан казак болып едi?дер. Казак мынау. – ?асында?ы казак-орысты к?рсеттi.

Шо? б?л жа?та?ы ?аза?тарды? жа?дайы ?здерiнен де жаман екенiн бiлдi. Сол арада ?лгi татар Ар?ада?ы орыстар т?рiздi мыналарды да орысшалап бо?тап жiбердi. Шо? татарда мына ?аза?тарды бiр басыну бар екенiн сезе ?алды. Шо? даусын к?тере татарша с?йледi:

– ?й, татар, сен мына кiсiлерге не айтып т?рсы?? Б?ларды? жасы сенен ?лкен. Сен ?зi? кiмсi??

– Мен православпын.

– Жо?, сенi? ар?ы тегi? м?сылман. М?сылман ?лкен адамдарды бо?тай ма екен?

– Мен бала к?нiмнен православ бол?амын.

– Сенi зорлап кiргiздi ме, ?лде ?зi? кiрдi? бе?

– Менi ешкiм зорла?ан жо?. ?зiм кiрдiм. ?йткенi, орыс дiнiнi? м?сылман дiнiнен арты?шылы?ы к?п.

– Дiннен дiннi? арты?шылы?ы жо?. Олай дейтiнiм, ??дай бiреу. – Шо? о?ан сен дiндi ?ана емес, хал?ы?ды да сатып отырсы? деп айтпа?шы болды да, бiра? айтпады. Оны айтса ол губернатор ??ла?ына жеткiзiп, оны? арты ?лкен ??гiме болатынын бiлiп келе жатыр едi. Татар Шо?ны? ?лгi с?зiн жа?тырмай, дiн туралы бiраз ??гiме туындат?ысы келiп едi, алайда Шо? о?ан бас?аша с?ра? койды:

– Сен ?ке-шеше?дi жа?сы к?ресi? бе?

– Неге жа?сы к?рмеймiн? Олар менi осы д?ниеге ?келдi ?ой.

– Олар православ па, ?лде м?сылман ба?

– Мен орыстан ?йел алдым да, соларды? дiнiне кiрдiм.

– Ендеше ойлан, – дедi. Б?л с?здi? б?рiн ?асында?ы казак-орыс бiлмесiн деген оймен татарша айтып келе жат?ан болатын.

Татар Шо?ны? б?л с?зiне жауап берген жо?. Шо? о?ан айт?ан, «??дай бiреу екенiн айтып отырмын ?ой, бiр дiннен екiншiсiне ауысып кеткен адамды ??дай да жа?тырмайды».

Татар ашуланып ?алды да:

– Сен немене, ??даймен с?йлесiп к?рдi? бе?

– Дiн кiтаптарында солай жазыл?ан. ?рбiр адам ?ке-шешесiнi? дiнiне берiк болуы керек к?рiнедi.

– Бiлмейсi?, мiне, орыстар келiп жатыр, ?ай дiнде болатыны?ды к?ремiз ?лi.

Шо??а мынаны? с?зiнде бiр шынды? жат?андай к?рiндi. Содан аузына с?з т?спей ?ал?ан. С?лден со? айт?ан:

– Сен орыстар мен ?аза?тар арасына д?некер болып ж?рсi?. Бiра? сенi? ?лгi мына адамдар?а тiл тигiзгенi? ма?ан ?намайды.

– Б?лар казактар емес, киргиздар. Ешн?рсеге т?сiнбейдi.

– Сенi? б?л адамдардан бiр-а? арты?шылы?ы? бар, ол орыс тiлiн бiлетiндiгi?. Орыстар да сенi соны? ?шiн ба?алайды. Киргиз бен татарды? негiзi бiр, сонды?тан сен жергiлiктi халы?тарды? салт-д?ст?рiн ?йрене бер. ?лгiндей с?здi айтпа!

– Сен ма?ан а?ыл айтпа!

– Менi? жасым сенен ?лде?айда ?лкен. Сонды?тан менiмен сiз деп с?йлес. Ба?анадан берi сен деп келесi?!

– Жергiлiктi халы?тармен ы??ай солай с?йлесiп, тiлiм осылай ?алыптасып кетiптi. Онда т?р?ан еште?е жо?.

Мынау дiннен ?ана емес, жалпы, рухани жа?ынан азып кеткен адам екенiн бiлдi Шо?. Сонда да к??iлiнде т?р?ан с?здi айт?ан:

– Сен келiп жат?ан казак-орыстармен жергiлiктi халы? арасында?ы д?некер екенi?дi айтып отырмын ?ой, оларды? бiр-бiрiне ?атынасы д?рыс болуы ?шiн к?мектесуi? керек. Ал сен керiсiнше жасап, киргиздарды бо?тап келесi?. Заман б?л ?алыпты т?рмайды. ?аза?тар кейiн орыс тiлiн ?йренiп ал?ан со? сенi? ?лгi с?зi? ?шiн жа?сылап ?рып алады. ?аза? ?кесiн бо?та?анды ?натпайды.

– Мен орыс хал?ына е?бек етiп ж?рмiн. Сонды?тан еш?андай киргиз ма?ан тиiсе алмайды.

Мына татарды? ?бден к?шейiп т?р?анын бiлдi Шо?. С?з т?сiнбейтiн адам бол?ан со?, с?зiн ?ой?ан. Б?лар тау баурайында орналас?ан киiз ?йлердi? ?асына келiп то?тады. Казак-орыс татар тiлмаш ар?ылы ?аза?тар?а айт?ан:

– Ерте?ге дейiн ?она? етi?дер. Бiз та?ерте? келiп алып кетемiз, – дедi де ?лгi татар мен орыс ?айтып кетiп ?алды.

Б?лар аттан т?скен со? ?лгi ?асына ерiп келген, алыстан ?она?тар келе жатыр деген со? ?арсы алу?а бар?ан жасы ?лкен шал Шо??а назар аударып:

– Шыра?ым, сен татарсы? ба?

– Мен немене, татар?а ??саймын ба?

– Т?рi? на?ыз ?аза?. Осында орыстар келгелi орысша бiлетiн бiр ?аза?ты к?ргемiз жо?. ?лi татар?а д?рыс айтты?…

– Бiздi? Ар?а?а орыстар ертерек келiп, орысша ?йрендiм. Тiршiлiктi? ?зi соны талап етiп отыр.

Шал ?ялып ?алды да:

– Бауырым, оны? рас. Бiз осы жа?та орыс с?зiн аударып ж?рген бiр ?аза? тiлмашын к?ргемiз жо?. Содан кейiн айтып ?алдым.

Есiк алдында т?р?ан ?аза?тар б?лар?а ?лi жа?ындамай т?р?ан. Шо? оларды? б?л ?ылы?ын жа?тырмай, содан кейiн ?зiл араластырып с?з бастады:

– Бiз сiздердi осы жа?та туыстарымыз бар деп, сонау Ар?адан ?дейi iздеп келдiк.

?лi адамдарды? бiреуi ал?а шы?ып:

– Осында орыстар ?ыр?ыздар келедi деп айт?ан со?, анау Алатауды? ар жа?ында?ы ?ыр?ыздар ма екен деп ?алды?. Ар?ынбыз деп айтпайсы? ба?

– Мен сiздер ?аза? деген с?здi бiлетiн шы?ар деп айтып т?рмын. Сiздер ?аза?ты ?ана емес, Ар?ынды да бiледi екенсiздер ?ой. – Шо? б?л с?здi та?ы да ?зiл ретiнде айт?ан.

– Осында бiздi ?аза?пыз десек, ана орыстар жа?тырмайды. Содан ?ор?амыз. Бiр адам ал?а шы?ып, ?олын ?сынды.

– Іздеп келгендерi?iзге ризамыз. Осы ауылды? иесi менмiн, атым – Медеу, Жалайыр боламын. Мына кiсiлер Албан болады. Бiзге ана татар алдык?нi келiп, бiр топ киргиздар келедi дедi. Бiз Алатауды? ар жа?ында?ы кыр?ыздар екен деп ойлады?. ?йтпесе, б?рiмiз барып ?арсы алатын едiк. Сiздер Ар?аны? ?ай жерiнен боласыздар?

– Ар?ада Н?ра атты ?зен бар. Соны? ма?ында т?ратын Ар?ын боламыз.

Ендi Медеу ??ша?тап амандасты да:

– Б?рiмiздi шатастырып ж?рген анау татар ?ой, – дедi.

– Ол шо?ын?ан татар к?рiнедi. На?ыз татарлардан оны? ауылы алыс жатыр. Бiра? кездескен сайын олар?а бiз ?аза?пыз деп ??ла?тарына ??я берi?iздер. ?йтпесе?iздер, ?ыр?ыз атанып кетесiздер, – дедi Шо?.

– Бауырым, сен солай дейсi?. Осында?ы орыстарды? б?рi бiздi киргиздар дейдi. Соны? ?зiне ?яламыз. ?ыр?ыздар Кенесарыны ?лтiрдi ?ой, сол ?шiн де оларды жек к?ремiз.

– Олар сiздердi шатастыру ?шiн жасайды. ?ыр?ыздар Кенесарыны орыстардан ?оры??анынан ?лтiрдi ?ой.

– Бiз де солай ойлаймыз. Бiра? айтар?а ауыз жо?, ?ор?амыз. Таяуда ?асында ?лгi татар бар, бiр орыс келiп ?ор?ытып кеттi. Сендер, ?иргиздар, анау киргиздардан аула? ж?рi?дер дейдi.

– Оларды? амалы сiздердi киргиздармен жанжалдастыру. Орыстар шамасы келсе ?аза?ты? ?кесi мен баласын араздастыр?ысы келедi. Мен оны ана татарды? с?зiнен бай?адым. Бiздi? ?ыр?ыздармен кегiмiз бiр. Сонды?тан екi халы?ты араздастырып ?ста?ысы келедi. Сiздер олар?а жа?ындай берi?iздер. Елдi? б?рi Кенесары мен Орман манап емес. Т?бiнде ?аза? пен ?ыр?ыз бiрiн бiрi т?сiнiп, кешiредi.

– Шыра?ым, айт?аны? келсiн! Бiз ?уелден ?ыр?ыз, ?аза? ??дандалы ел едiк. ?аза? пен ?ыр?ызды? со?ысуы бетке ?лкен мiн болды. К?п уа?ыт ?тсе де ?мыта алмай ж?рмiз. ?здерi? орта ж?здi? ?айсысы боласыздар?

– Бiз Орта ж?здегi Ар?ын боламыз дедiм ?ой. Бер жа?ын айт?анда, ?уанды? боламыз. ?лы ж?з ?аза?тарын а?а т?тамыз. ?аза? екенiмiздi, ар?ы тегiмдi ?мытпайы?, оны ?мытса? ел болудан ?аламыз.

– О, бауырым, а?а т?т?аны?нан айналайын. Куанды? iшiнде ?айсы боласыздар!

– ?уанды? Мейрамсопыдан тара?ан ?ой, осы отыр?ан адамдар ?андас боламыз. Ендi одан берi ?арай таратуды мына кiсiлер ?з руын ?здерi айта жатар.

– Бiз Ар?ындармен ?ыз алысып, ?ыз берiскен ??дандалы халы? болды? ?ой, кезiнде. Ел арасы алыс бол?анды?тан, бара алмай жатырмыз. ?йтпесе, ?лкендiгiмiздi танытып, бiрiншi бiз барып ?айтумыз керек едi. Бая?ыда сiздер мына Сыр бойынан Н?ра ?зенi жа??а к?шiп кеттi?iздер. Б?рын ?келерiмiз барып т?рамыз деушi едi. Ендi бiр шы?ан?а шы?ып кеттiндер.

– ?аза?ты? малсыз жа?дайы жо?, сол мал ?амымен шы?ып кеттiк ?ой. Кiшi ж?з бен сiздерге жер к?п болсын дедiк. Бiз отыр?ан жа? ежелден жайлауымыз болатын.

– Бiз оны бiлемiз, ?келерiмiз айтып отыратын Ар?ындар Ар?ада?ы жайлауына к?шiп кеттi дейтiн. Бiзде де, сiздер де аз уа?ыт болса да адасып ?алды?.

– Ат мiнген ?аза??а жердi? алысты?ы жо?. Жал?аулы?ымыз бар. Соны мойындаумыз керек. Сонау киян шеттен мына орыстар да келдi. Бiздi алып келген солар. Бая?ыда менi? бабам Жанкелдi деген кiсi айтатын, туысты?ымыз кетпесiн деп отыратын ?немi. Ендi сол туысты?ымызды тiптен мы?тап са?тау ?ажет. Орыс ?аптап келедi. ?айдан келiп, кайдан шы??анымызды ?мытса?, анау татарлар т?рiздi быт-шыт болып кетемiз.

– Шыра?ым, д?рыс айтасы?, сiздер жа?та да орыстар к?п пе?

– А?асы, ?азiр орыс барма?ан жер ?алмады ?ой.

С?зге Темеш болысы араласып:

– Осы жа?та отыр?андарды? б?рi негiзi Албан болуы керек. Бая?ыда ?лкен ?кем айтып отырушы едi, ?лкен шешемiз Албанны? ?ызы дейтiн.

Б?л жа?та Албан да, Шапырашты да, Дулат та, Жалайыр да бар. ?лгi б?ларды ?арсы алу?а бар?ан шал елпiлдей ?алды:

– Сонда ?лкен шеше? ?айсысынан?

– С?йем деп атайды. Оны? iшiнде Мамырбай.

Сол-а? екен, ?лгi кiсi Темештi ??ша?тай алды: «Мен са?ан на?ашы боламын!» Содан естерi ?алмай, бiрiмен бiрi танысып, ананы-мынаны с?рап ?уанысып жатты.

– Медеу, мен жиенiмдi тауып алдым. Ендi ?лкен той бiздi? ?йде бол?алы т?р. – ?лгi адам ?йiне жиенiн алып кетпекшi болып едi, Шо? алдында орыс-казакты? айт?анын естерiне салды.

– ?лгiнде ана орыс айтып кеттi ?ой. Сiздер та?ерте? осы арадан табылы?дар деп.

Бауырымдап т?р?ан ?аза? ты?да?ан жо?. Бiраз отырып, ?ымыз iшкен со?, ?асына ?ш адамды ?осып жиенiн ертiп ?кеттi. Олар кеткен со? да танысу одан ?рi жал?аса бердi. ?й иесi Медеу орта ж?з ?аза?тарын бастап келген Шо? екенiн т?сiне ?алды да:

– Шо?ке, сiздi? на?ашы ж?ртыныз кiм?

– Менi? шешемнi? т?ркiнi ж?рты Найманны? Садыр т??ымынан тарайды, анау ?алма?тарды? шап?ыншылы?ы кезiнде аталары Іле бойынан к?шiп келiптi. Шешем Жамал – соларды? ?ызы. Содан менi? ?келерiм ??да т?сiп, шешемдi келiн етiп т?сiрген. Бiздi? жа?та сол Садырды? бiраз ?рпа?тары бар.

– Сол Садырды?, ?лкен шешемнi? шешесi менi? ?келерiмнi? аналары. Сонда екеуiмiз туыс болды?, – дедi Медеу.

Содан ру м?селесiне зерек Шо? б?рiн таратып, орын-орнына ?ойып берген. Оларды? шешелерi т?рт-бес атадан ?осылатынын аны?тап бердi. Б?лар бiраз ??гiмеге берiлiп отыр?анда семiз тайды? етi келдi. ??гiмемен, ет жеумен бiраз уа?ытты? ?ткенiн олар бiлмей ?алды. Т?н бол?алы ?ашан? Аспаннан ай жары?ы т?гiлiп т?р. Л?п еткен жел жо?. Жиi со?атын Ар?аны? желi б?ларда атымен жо? екен. Шо? отырып ойла?ан, мына ара жер жаннаты, орыстар да м?ны бiлiп келiп отыр екен ?ой деген ?й?арым?а келген. Онымен ?оймай казактарды? жерi дейдi. Алдында генерал?а айтар с?зi iшiнде ?алып сол мазалап отыр?ан. К?здi ба?ырайтып ?ойып, б?л ара казактарды? жерi дегенiне iшi ауырып отыр едi. Содан кейiн Медеуге с?ра? бердi.

– Ана орыстар отыр?ан жер б?рын кiмнi? жерi бол?ан?

– Ол жер де, б?л жер де менi? жетi атамнан келе жат?ан жайлауым едi. Осы екi ара алыс емес, бiра? мына ара жазда да суы?тау болады. Орыстар келдi де сол жерге ?оныстанып алды. Менi осылай ?арай сыр?ытты. Жаз айларында б?л аралар мал?а таптырмайтын жер. Ш?бi ?алы? болып ?седi. Маса жо?. Ал менi? т?менде, орыстарды? ар жа?ында ?ыстауым бар. Жаз ортасы болмай, ысты?тан барлы? ш?бi к?йiп кетедi. Малды к?бейтемiн деген ойыммен сол орыстар отыр?ан жерге ?ыста да отыра беретiн едiм, орыс-казак келдi де ол ?онысымды алып ?ойды. ?азiр Алатау ?ойнауында?ы барлы? т?уiр жердi солар алып жатыр. Осы ма?айды? рулары жайлаудан да, шабынды?тан да тапшылы? к?рiп отыр. Орысша бiлетiн к?рiнесi?. Ана басты?тарына бiз туралы д?рыстап айтсайшы.

– Медеке, олар менi? тiлiмдi алмайды. Ол жердi ал?ызып отыр?ан патша. Оны? саясатына ешкiм ?арсы келе алмайды. Бiздi? жа?та да ?зен бойларында?ы т?уiр жерлердi? б?рiн орыстар алып жатыр.

– Б?л ара?а ?лкен бекiнiс саламыз, сiздердi ?ытайдан ?ор?аймыз дейдi. Осы жерде т?р?алы талай ш?ршiт келiп, сауда жасап ж?р. Бiрi ?оныстан?ан жо?. Ал мына орыстар келiп ?оныстанып алды. ?здерiн ?азакпыз дейдi. Не тiлi, не дiнi келмейдi. ?андай ?аза? екенiн бiлмеймiн.

– Оларды? ?ш ?айнаса бiздi? ?аза??а сорпасы ?осылмайды. ?аза? емес, б?ларды ?зi? бiлiп отырсы?, казак-орыс дейдi. Олар ол с?здi саясатпен айтып ж?р ?ой. – Содан Шо? ?азак-орыс жайына б?лар?а да бiраз ??гiме айтып берген едi.

– Сонда б?лар?а не жасау?а болады, – деп с?рады Медеу.

Шо? жерiн алып ?ой?ан?а Медеудi? ?атты ?амы?ып отыр?анын бiлдi. Мына адам?а айтар с?зi жо?тай к?рiнген едi. Сонда да бiрде?е айту керек екенiн т?сiнiп, ?зiнi? ?деттегi, к?п айтатын, заман с?зiнен басады:

– Заман бiр ?алыпта т?рмайды. ?уелде казiргi ?ыр?ыз, ?аракалпа?, Татар, Т?рiкмен, ?й?ыр, ?аза? бiр кезде ?лкен ел болды?. Ел бас?арушыларды? а?ылсызды?ынан б?лiнiп кеттiк. ?ара?ызшы, кеше ?аза?ты? сы?арындай болып отыр?ан ?збектер ?асым т?ренi? екi баласы Есенкелдi мен Саржанды ?лтiрдi. Ауыз бiрлiгi болма?анды?тан, халы??а ел билеген адамдары ?з ойларына келгенiн жасайды. ?р?айсысы ?з алдына ел болып кеттi. Ал мына орыстар казактарды ?здерiне ?йiрiп алды. Б?л казактарда неше т?рлi ?лттарды? ?аны бар. ?азiр б?рi де ?здерiн казак-орыспыз дедi. Мiне, орыс патшасыны? саясатыны? к?штiлiгi осындай. Бiз б?лiнiп жат?анда, б?лар жат ж?ртты да ?здерiне ?осып алды. Келешек не болады? Кiм бiлген… – Шо? елдегi адамдар?а айтатын с?зiн б?лар?а да айт?ан. – Шамалары?ыз келсе, елу-алпыс ?йден ?лкен ауыл болып отыры?ыздар.

Мiне, бiз д?ниенi? жартысын жаулап ал?ан ?ыпша? елiнен, мосыны? ?ш б?тындай болып ?ш ж?з ?алып едiк. Орыс келiп оларды да б?ле бастады. ?бiл?айыр ?з алдына хан болып кеттi. Ана патша ?йел Абылай ханды орта ж?здi? ?ана ханы болсын дедi. Ендi орыстар ?лы ж?здi? жерiне казак-орыстарды к?шiрiп ?келiп жатыр. Б?л алыс?а кеткен жоспар, алыс?а кеткен саясат. Оша?ты? ?ш б?тыны? бiреуi сынса не болар едi. Ол оша? болмас едi. Алайда, ?кiнiп, уайымдай берудi? ?ажетi жо?. ?р уа?ытта сол ?шеуiнi? аманды?ын ойлайы?. Егер олар сол досты?ын, бауырмалды?ын са?таса т?бiнде ?аза? билiктi ?з ?олына алады. Екi ж?з жыл ?аза?пен со?ыс?ан ана ?алма?тар да жо?алды ?ой. Бiр елдi? екiншiсiне жаса?ан иттiгi жай кетпейдi. Б?рiн ??дай к?рiп отыр. Б?лар да жазасын алар. ?зiрге айтарым осы. Бiздi? ?олдан келетiн бас?а т?к жо?. ?зiрге соларды? дегенiн жасау керек. Тек ру аралы? байланысты? б?зылмауын, дiндi са?тай бiлу керек. ?аза?тын негiзгi к?шi осы екеуiнде жатыр ?зiрге. – Шо? отыр?андарды орыстарды? iсi жайлы бiраз жа?дайдан хабардар еттi. Мына адамны? бiлгiрлiгiне ?й иесi Медеу де, бас?алар да та? ?ал?андай болып отыр.

Б?л уа?ытта т?ннi? бiразы ?ткен едi. Содан жатар кез болды. Медеу айт?ан:

– Б?л жердi? т?нi суы?, киiз ?йдi? iшiне жаты?ыздар, – дедi Медеу.

Мына с?зден ?ор?ып, ?она?тар киiз ?й iшiне кiрген едi. Шо? айт?ан Медеуге:

– Медеу б?ле, мен дала?а жат?ым келiп т?р. Т?сектi сырт?а салып берсе?дер ма?ан.

Шо? ?й иесiнi? ?анша айт?анына болмай, тыс?а жат?ан едi. ?лден уа?ытта ай ?ор?алап, тауды? ар жа?ына ай батты. Шо?ны? ?й?ысы келмей жатыр, неше т?рлi ойлар?а берiлген… Таби?атты? мына ?демiлiгiне ?ызы?ып жатыр. Ауасы да б?лек екен. Ілуде-шалуда ауыра беретiн басы да б?л т?нi сыр берген жо?. М?ны? б?рi таби?атты? ?серi екенiн Шо? бiлiп жатыр.

Т?ннi? к?п уа?ыты ?ткенде Шо?ны? к?зi iлiнiп кеткен екен. Кенет оянып кеткен едi. Ма?айды бiр ?ара??ылы? б?ркеп т?р. Аспан?а ?арады. Б?л жа?ты? ж?лдыздары Ар?анiкiнен ?лде?айда к?п, ?рi ?лкендей к?рiндi о?ан. Содан кейiн аспанда?ы ж?лдыздар?а, т?н жамыл?ан айнала?а ?ызы?тай ?арап, ?айта т?сегiне жат?ан. Шо? ерте?гiсiн ?зiнi? ?деттегi уа?ытында т?рмай, ?йы?тап ?ал?ан. ?она?тар да, ауылды? адамдары да ерте т?рып кеткен едi. Кешегi ??гiмесiнен кейiн Шо??а ?й иесiнi? к??iлi тiптен т?сiп ?ал?ан. Шо?ды оятпа?ан. ?й?ысы ?ансын деп ойла?ан едi. Б?л кезде к?н к?терiлiп, тура Шо?ны? ма?дайын ысты? с?уле ?ыздырды. Соны сезiп Шо? басын к?терiп алды. ?асына келген Медеуге айтты:

– Б?ле, ?мiрiмде б?лай жа?сылап ?йы?та?ан жо? шы?армын. – Расында, Шо?ны? ?здi ?зi болып к?птен берi рахаттанып ?йы?та?аны осы болды. Айтып т?р?аны шынды? едi. Б?гiн керемет ?зiн жа?сы сезiнiп т?р.

Б?рi та?ерте?гi ас?а отырды. Б?ларды? неге ша?ыр?анын т?сiнбей отыр?ан бiр болыс:

– Бая?ыда ?алма?тар ?аза?тарды ?ытай?а сатып байыды деушi едi. Бiзге де орыстар соны жаса?ысы келiп отыр?ан жо? па?

– Б?лардын неге ша?ыр?анын бiлiп отырмын, – дедi Медеу. – Б?лар бiздi? жа?та?ы ы??ай ж?йрiктi алып едi, сiздерге де соны жаса?алы отыр?ан шы?ар. Анау ?асына ерiп келген адамдарды генерал-губернатор неге ша?ырып алды дейсi?дер. Олар?а ат керек. Бас?а д?ниелердi? б?рi ?здерiнде бар.

– Онда бiздi м?нда ?келмей-а? ала бермей ме? – дедi бiр болыс отырып.

– Сiздер бiлмейсiздер, бая?ыда б?лар Орта ж?здi? ?аза?тарынан ж?йрiктер аламыз деп, екi жа? ?ырылып ?ала жазда?ан. Керемет ай?ай-шу болды. К?п ?аза?тар орыстарды? сондай ?ылы?ы ?шiн кейiн Кенесары?а ?осылып кеттi ?ой. Сол жа?дай олар?а саба? бол?ан т?рiздi. Ендi бiзден ?з еркiмiзбен ал?ысы келiп отыр?ан сия?ты, – дедi Шо?.

– Сонда ж?йрiктi ?айтедi? – дедi Ар?адан келген болыс.

– Орыстар ?ытайдан сендердi ?ор?аймыз деп бiзден де алды. Б?рi жал?ан. Бiздi шырылдатып тартып ал?ан аттарымызды осында б?лар?а ерегiскен ?збек, ана Кенесарынын баласы Сызды? бар ?ой, солар тау арасынан келiп т?нде айдап ?кетiп жатыр. ?анша со?ынан т?ссе де ?стай алмай ж?р. Мылты?тары бар к?рiнедi. Адамдары да к?п дейдi оларды?. Б?лар ж?здеген адамды к?зетке ?ойды. ?арсыласса ебiн тауып ?ырып жатыр. Б?лардан ?рла?ан жыл?ыларда шек жо?. Ар жа?ында?ы Ау?андар?а, Арабтар?а, Парсылар?а апарып сатады дейдi. Кiм бiлген? Орыстар ?анша д?за? ??рса да, т?сiре алмай ?ойды. Т?н ?арасында келiп, айдап ?кететiн к?рiнедi. ?лгi казактарыны? к?пшiлiгi атсыз ?алды. Сонды?тан сiздерден ж?йрiк ат с?рама?шы болып отыр ?ой деймiн.

– Меке?нi? айт?анында шынды? бар, – дедi Шо?.

– Бiз онда бермеуiмiз керек екен, – дедi бiр болыс.

– Бермесек, бая?ыдай тартып алады. Оны? бiзге пайдасы жо?. Орыстармен жанжалдасып ж?ргенше, ?з еркiмiзбен берген д?рыс, – дедi Шо?.

?аза?тарды? ?здерiне аттарын жинатып бергiзiп, орыстар ?здерi сырт ?ал?ысы келiп отыр?анын сездi Шо?. Б?л бiр з?лiм саясат екенiн т?сiнген едi ол да. Та?ерте?гi астарын iшiп бола бергенде кешегi орыс жетiп келдi. ?асында татар жо?. Ол айтты Шо??а: «Сiздi? орысша бiлетiнi?iздi бiлiп, ол мылжы?ды ертпедiм. Сiздердi генерал-губернатор тосып отыр». Кеше ?олдан сана?андай етiп жiберген ?аза?тарды? бiразы жо? екенiн бiлiп:

– Олар ?айда? – дедi казак.

Шо? ?улы? жаса?ан. «Олар б?л ?йге симай, бас?а ауыл?а ?ону?а кеттi». ?лгi ?скери адам сенерiн, не сенбесiн бiлмей т?рып, а?ыры сенген. Орыс болыстарды асы?тыра бастады. ??гiме ?абыны? аузы ашылса бар д?ниенi ?мытып кететiн ?аза?тарды? мiнезiн бiлетiн Шо? генерал-губернатор к?тiп отырса ж?рейiк дедi. Б?ларды? с?зiн ?нсiз ты?дап отыр?ан казак-орыс айтты:

– Расында, тезiрек ж?рейiк. Генерал-губернатор Санкт-Петербургке ж?руге асы?ып отыр.

Б?рi орнынан т?р?ан. Казак-орыс айтты: «?азiр мен барып ана кетiп ?ал?ан киргиздарды айдап ?келемiн. Сендер осы жерде к?те т?ры?дар. Орысша бiлетiн киргиз, менiмен бiрге ж?ресi?» – дедi.

Мына казак-орысты? ?аза? жерiне келiп к?ш к?рсетiп т?р?анына Шо?ны? ызасы келдi, алайда, о?ан ?арсы айтар с?зi жо? едi. ?йткенi к?ш, билiк соны? ?олында болып т?р. Сонысын к?рсетiп т?р?анын бiлдi. Содан кейiн айт?ан:

– Олар ?здерi келедi. Бармай-а? ?ой, бiз ж?ре берейiк, – дедi. Мына с?зден кейiн казак-орыс ойланып ?алды.

Сол екi ортада Темеш баста?ан ?аза?тар жетiп келдi. Жетектерiнде бiр-бiр к?мiс ерто?ымды аттары бар. Казак-орыс аттарды к?рiп, б?лар ж?йрiк пе де с?рады. Б?рi ?шiн Шо? жауап бердi:

– Киргиздар жыл?ыны? ж?йрiктiгiне ?арамайды, ала бередi. Алыстан келген ?она?тар?а ж?йрiктiне ?арамай, ат мiнгiзедi. Бiзде сондай т?ртiп бар. Жергiлiктi т?р?ындар соны б?з?ысы келмей, жасап отыр.

Шо? с?зiне ?осып Медеу айт?ан, сендер барлы? ж?йрiктi жинап алды?дар. Бiзде ?андай ж?йрiк болады. ?зiмiздi? мiнiп ж?руiмiзге де ж?йрiк ?алдырмады?дар. Шо? Медеу с?зiн аударып берген. Содан кейiн казак-орыс т?рып:

– Олай болса бiзге ер-то?ымдарын берi?дер, – дедi. Б?лар амалсыздан айт?анын жаса?ан едi. Казак-орыс аттарды? ?стiндегi барлы? ерто?ымадарды т?сiрiп алып, генелар-губернатор алдына баратын адамдарды? аттарыны? артына байлат?ан едi. Содан кейiн Албандар берген аттарды Медеу ?йiнде ?алдырып ж?рiп кеткен.

Б?лар келгенде есiк алдында топталып Колпаковский, Т?ркiстан генерал-губернаторы т?р екен. ?ш ат тройка жегiлiп ?ойыпты. Кауфман с?з бастады:

– Мына тауды? ар жа?ында ?ытайлар т?рады. – Алатау жа?ты сiлтеген едi. Патша солардан сiздердi ?ор?ау ?шiн осында сонау Волга бойынан бiраз казактарды к?шiрiп ?келдi. Олар?а жетiспей т?р?аны – ж?йрiк аттар. Сiздерге бiр тiлек, ?з болыстары?нан, ма?айлары?да?ы болыстардан солар?а ж?йрiк аттар жинап берi?iздер. Б?л казактарды? ?ана емес, ІІІ Александр императорды? тiлегi.

Содан кейiн Шо? с?ра?ан едi.

– Сонда ?анша ат с?рап отыр казактар? – Шо? бiлетiн, кейбiр казактар орыс деген с?здi ?осып айт?анды ?натпайтын. Сонды?тан жеке казактар атын ?ана атады.

– Ол жа?ын Колпаковскиймен а?ылдасып шешi?iздер, – дедi генерал-губернатор. Осымен с?зiн бiтiрген едi. Одан кейiн Карбышев с?йледi:

– Б?л тапсырма сендерге ?ана берiлiп отыр?ан жо?. Бiздi? ояз?а ?арайтын барлы? болыстар?а берiлiп отыр. Мен Колпаковский мырза?а уезде ?анша болыс барыны? санын бердiм. ?ай болыстан ?анша жыл?ы жинайтынын ?здерi? бiлесi?дер. Жалпы, санын Герасим Алексеевичтi? ?зi айтады. Мен бiздi? Омбыда?ы генерал-губернатордан р??сат аламын. ?азiр Кауфман мырзамен Санкт-Петербургке ж?рiп бара жатырмын. Сiздер патша тапсырмасын екi етпей орындайды ?ой деп ойлаймын. ?анша жыл?ы керегiн Герасим Алексеевич айтады. – Б?л с?здi екiншi рет ?айталап айт?ан, сiздер соны толы? жинап беруге басшылы? жасайсыздар. Оны орындама?андармен мен келген со? ??гiме бас?аша болады. Генерал-губернатор да сiздерге сенiм к?рсетiп отыр. – Б?л с?здi? б?рiн Карбышев ?аза?ша айт?ан болатын. С?зiнi? со?ында Колпаковскийге арна?андай етiп айт?ан, – Герасим Алексеевич, мына болыстар?а ?з тiлiнде б?рiн т?сiндiрiп айттым. Сiздi? айт?аны?ызды орындайды, – дедi.

Шо? Карбышевтi? м?нысы ?улы? екенiн, барлы? жауапкершiлiктi болыстар?а артып ?ойып, ?зi сырт ?алуды ойлап отыр?анын бiлдi. Ояз Шо?ды о?аша шы?арып алып айт?ан: «Менi? Санкт-Петербургке кеткенiмдi ?алимаш?а жеткiз. Балаларды? жа?дайын бiлуге кеттi де. Сен кейiнге созбай елi?е келiсiмен, барып айт. Мына генерал-губернатор Кауфман патша алдында беделi бар адам. Менi? бiр шаруама к?мектесетiн шы?ар. Мен ол жайында жолай жа?сылап айтамын. Сендер менi де, ?здерi?дi де ?ят?а ?алдырма?дар. Ана ?асы?да?ы болыстар?а жа?сылап айт. Тапсырманы орындамаса, арты жа?сы болмайды».

Генерал-губератордан кейiн п?уескеге мiндi. Кауфман имиiп келген ары? кiсi екен. Бiрталай?а келiп ?ал?ан адам екенi ж?зiнен к?рiнiп т?р. К?рiлiктi мойындап ?ал?анын Шо? сезiп т?р. Сiр?, патша?а жа?ын немiстердi? бiрi болар деп жоры?ан едi. ?йткенi, патша ма?айында отыр?ан немiстер к?п екенiн Шо? тарихтан жа?сы бiлетiн. Со??ы кезде немiстердi? кадiрi т?се баста?ан едi. Орыстарды? ?лтшылдары мен еврейлер бой к?рсете баста?ан. Со?ан ?арамастан, б?л адамды генерал Черняевтi? орнына генерал-губернатор етiп ?ойып отыр. Сiр?, патша алдында беделi ?лi де бар адам болар деп ба?алап, Шо? iштей ?зiнше ?орытынды шы?арды.

Шо? бiлетiн, Карбышевты? арманы М?скеу т?бiндегi ?кесiнi? ?онысына барып т?ру, болмаса осы жылы жа??а ауысу болатын. І Петр патшаны? т?сында атасы к?зiне т?сiп, М?скеу т?бiнен ?оныс берген едi. ?кесi Иванды Санкт-Петербургтегi Сенат ала?ында?ы офицерлердi? к?терiлiсiне ?атыс?аны ?шiн Сiбiрге ?у?ан екен. Ендi б?л жа?та ?аза? жерiн жаулап алуда жа?сы iстерiмен к?зге т?сiп, кейiн есаул болып, А?мола бекетiнi? басты?ы бол?анын бiрде Шо??а Карбышевтi? ?зi айт?ан. Ендi сол ?келерiнен ?ал?ан ?онысты алу жоспары болатын. Сол ойын ж?зеге асыру ?шiн Санкт-Петербургке ж?рiп бара жат?анын бiлдi Шо?. Аса жауапты, даулы м?селенi ?здерiне тастап кетiп бара жат?анын ?натпады. ?арсы бiр ауыз с?з айт?ан жо?. Бар айт?аны ояз?а, «жол болсын» дедi. Олар ж?рiп кеткен со? Колпаковский с?з бастады.

– ?лгi кiсiлердi? с?зiне ?осып айтарым, б?л сiздерге императорды? берген тапсырмасы. Екi генерал-губернаторды? тiлегi бойынша сiздердi осында ша?ыртып алды?. Бiр жа?ы сiздерге серуен болсын дедiк. Екiншiден, бiзге ж?йрiк аттар жетiспей жатыр. Соны ІІІ Александрды? тiлегi бойынша сiздер бересiздер. Осында келген ?р болысты?, Карбышевтi? м?лiм етуi бойынша, ма?айында?ы болыстардан ж?з елуден ж?йрiк аттар жинап беретiнiн айтты ол кiсi.

Шо? Карбышевтi? ?лгiнде жыл?ы санын айтпай кетуi ?улы?ы екенiн ж?не бiлдi. Мына казактарды? к?зiнше дау жаса?ысы келмегенiн бiлдi. Мына генералды? аузынан естiсiн деп ?дейi жасап кеткенiн т?сiндi. Бiр болыс т?рып айт?ан:

– Бас?а уездерден неге жинамайды?

– Сiздер асы?па?ыздар, олардан да жиналады, ?уелi сiздер бастап, бас?алар?а ?лгi к?рсетi?iздер. ?ажет болса, бас?а уездерден де жинаймыз, -дедi Колпаковский.

Шо? а?ыл?а сала келiп, б?л айтып т?р?ан ж?йрiктердi? тым к?п екенiн бiлдi. Б?л арада бiрден айту керек екенiн т?сiнген едi ол. Байлар ай?ай-шусыз бермейтiнiн iшi сезiп т?р?ан. Содан кейiн мына ?лкен басты?тарды? алдында ойын айтып ?ал?ысы келдi.

– Бiз, киргиздар патша мен сiздердi? айт?андары?ызды орындаймыз, орындау?а тырысамыз. Бiра? ?р болысты? мойнына ж?ктеп отыр?ан ж?з елу ж?йрiк дегенi?iз тым к?п. ?аза?тар ж?йрiк аттарын ?асында жат?ан ?йелдерiнен жа?сы к?редi. М?ны? арты ай?ай-шу?а айналып кете ме деп ?ор?амыз. Сонау отызыншы жылды? орта кезiнде киргиздардан к?штеп жина?ан. Сонда ?лкен жанжал бол?ан. Орыстардан да, киргиздар жа?ынан да к?п адамдар ?лген. Егер мынаны азайтпаса?ыздар, ая?ы сондай болып кетуi м?мкiн. Ол ?шiн ат санын азайту керек.

Колпаковский де мына с?зден ?ор?ып ?ал?ан болуы керек:

– Сонда ?аншадан болсын дейсiздер?

– Елу аттан болса д?рыс болар едi. Сонда е? ж?йрiгiн та?дап берер едiк.

– Олай болмайды. Ендеше ж?з аттан кем болмасын!

Шо? т?сiне ?алды. Осы айт?андарын жасамаса тартып алатынын бiлдi. Мына генералды? елуге келiспейтiнiн т?сiндi. Ж?з ат?а то?тау ?шiн ?дейi осылай жасап отыр?анын, б?дан бiр ат?а кем т?спейтiнiн сезiп, ?асында отыр?андар?а генерал талабын айт?ан едi. ?асында?ы болыстарды? бiреуi Шо??а б?л да ?лi к?п екенiн ескертiп, сол жетпiске то?тайы? дедi. Шо? Колпаковскийге айтып едi, ол о?ан келiспедi.

Шо? айт?ан, «с?ра?ан жыл?ыларын бермесек, ?скер шы?арып тартып алады, одан еш?андай абырой алмайтынымызды ?здерi? бiлесiздер». Содан кейiн болыстар с?здi ?ой?ан.

Б?лар а?ылдасып бол?аннан кейiн Колпаковсий:

– Сiздер бiрнеше к?н осы жа?та ?она? боласыздар. ?анша жатса?дар да ?здерi? бiлесiздер. Баратын жерге менi? аудармашым мен мына казак алып барады деп, кешеден берi ?астарында ж?рген екеуiн к?рсеткен. Осыны айтты да, та?ы да аттар туралы с?з туындап кете ме деп ?оры??ан болуы керек, генерал iшке кiрiп кеттi. Содан кейiн б?лар генерал айт?ан жерге ж?рiп кеттi. Келе жат?анда Шо? казак-орыстан с?рады:

– Бiз сонда ?айда бара жатырмыз? – дедi.

Казак-орысты? бара жат?ан ауыл атауына тiлi келмей ?алды да:

– Сергей, бiздi? бара жат?ан аулымызды? аты ?алай едi?

– Ол мына о?т?стiк жа?та?ы Шапыраштыларды? ауылы. Сонда бiрнеше к?н болып серуендейсiздер. Сендер оларды бiлмейсi?дер?

– Неге бiлмеймiз, мен ол ауылда бол?ам жо?, рас, бiра? ру атын бiлемiн. Бiз Медеу аулында бiраз адаммен танысып едiк, сонда барса? ?айтедi, – дедi Шо? ?лгi татар?а.

– Онда да генерал р??сат етсе кейiн барасыздар. Колпаковский мына Шапыраштар болысымен б?рын ша?ырып алып келiсiп, тапсырып ?ой?ан. Олар дайындалып отыр. Бiздi? оны б?зу?а ха?ымыз жо?, – дедi ол.

Т?с ауа Шапыраштылар аулына келдi. Шо?ны? бiр бай?а?аны, б?л жа?ты? ?аза?тары Ар?а ?аза?тары т?рiздi емес, ауыл арасы жа?ын екен. К?нi б?рын айтып ?ой?ан со? олар алыстан келген ?она?тарды ?аза? т?ртiбiмен ?арсы алу?а дайындалып жатыр екен, ?азандар ?айнап, к?бiлер пiсiлiп жатыр.

К?н де жа?сы едi. Жауын жо?, бiр тамаша к?н болатын. Дастархан сыртта, киiз ?й ?асында жасалды. ?аза?тарды? ежелгi ?детi бойынша ?она?тар да, ?арсы алушылар да с?зге берiлiп кеттi. Ар?аны? ?ай руларынан екенiн с?рап жатты. ?ар?а тамырлы ?аза? ?ой, б?л жа?тан да туыстар табылып жатты. Талай ??гiменi? бетi ?айрылды.

Шо? отырып ??гiме т?ркiнiн Кенесары?а ауыстырды. Елде ж?ргенде естiген: ?лы ж?здi? рулары толы? ?олдамай, Кенесарыны? ?ыр?ыздардан же?iлуiнi? бiр сыры сонда жат?анын ?айтып келгендердi? аузынан естiген едi. Шо? Кенесары туралы с?з ?оз?а?аны сол едi, болыс отырып ренжи с?йледi:

– Ол туралы айтпа?ыздар. Орыс басты?тары естiсе, п?ле ?ылады!

Оны? с?зiн ?оста?андай етiп бiр би:

– Ол Абылай т??ымыны? бiзге жасама?аны жо?. Осында малдарымыз?а дейiн тартып алды. О?ан ?алай к?мектесемiз?!

Шо? Ар?а ?аза?тарына жаса?анын б?лар?а да жаса?ан екен ?ой деп ойлады. ??гiме ?з к??iлдегiсiндей жа?сы ??гiме болмайтынын т?сiнiп, содан кейiн та?ырыпты бас?а?а ауыстырып кетпекшi болып едi, Ар?адан келген бiр болыс:

– Бiз сонау жа?тан келдiк. А?аларымызды?, туыс?андарды? жат?ан жерiн к?рiп, топыра?ынан алып, ??лшылы? етуге болмай ма?

Шо? болысты? с?зiн ?оста?андай етiп, ауылды? бiр к?рi биiне арнап с?йледi:

– А?асы, оны? бiзге де жаса?аны аз емес. К?п ауылды? малдарын айдап ?кетiп, талайды? ша?ыра?ын ортасына т?сiрген. Талай адам ?лдi. Оны? басты ма?саты орыстарды ортамыз?а жiбермеу едi. Жалпы, бiздi? ма?сатымыз бiр едi, ?аза?ты? ?з алдына ел болуын ойлады ?ой ол. Бiр де бiрiмiз негiзгi ма?сатты т?сiнбей ?алды?. Содан кейiн ?лгiндей жай?а ?шырады?.

– Бауырым, б?л айт?аны? д?рыс ?ой. Бiра? ??сты? екi ?анатыны? бiрiндей болып отыр?ан ?ыр?ыздардан алыстап кеттiк. Сол Кенесары со?ысыны? кесiрiнен талай ?ыр?ыздар бiзге берген ?ыздарын алып кеттi. Екi халы? арасында аразды? салып кеттi.

– Сiздер ?ыр?ыздар?а жа?ын отырсыздар. Ара?а т?сiп екi жа??а делдал болмайсыздар ма? А?айын-туыс болып отырды? дейсiздер. ?ыр?ыздар?а орыстан ?аза? жа?ын. Соны естерiне салмады?дар ма? Б?л арада екi жа?тан да ?ателiк бар, соны ?мытпа?ыз. Соны? а?ыры со?ыс?а алып барды ?ыр?ыздармен. Ендi сол орыстарды жа?тап, оларды? жерiнде орыстар бекет салып жат?ан к?рiнедi. Бiз киген ?амытты олар да киедi, – дедi Шо?.

Оны т?сiнетiн де, т?сiнбейтiн де бар ?ыр?ыздар арасында, бiзге ?аза?тан г?рi орыс д?рыс деп ж?рген ?ыр?ыздар с?зiн естiп едiк, солар со?ысты? ашылуына себепкер болды дедi жергiлiктi би отырып.

– Оны? н?тижесiн кейiн к?редi. Орыс еш?ашан ?аза?ты? да, ?ыр?ызды? да ел болып отыр?анын ?аламайды.

Б?л ??гiме Шапыраштыларды? болыс, билерiмен о?аша бол?ан едi. Б?л ??гiменi орыс та, татар да естiмеген едi. Олар алып келген ара?тарын iшiп алып, етке тойып ?йы?тап жат?ан. Шо? отырып с?рады:

– ?азiр ?алай, ?ыр?ыздармен тату т?расыздар ма? – Б?л с?здi? ар жа?ында жасырын ой жатыр едi. Оларды? не дейтiнiн бiлгiсi келдi. Бiр Шапырашты айт?ан:

– Онда ж?мысы? болмасын. Б?рiн б?лдiрген сендер. Сондай елге жа?сылы?ы жо? адамды хан сайлай ма екен?

– А?асы, кателесiп отырсыз. Кенесарыны хан сайла?анда бiр ?ана Орта ж?з емес, ?лы, Кiшi ж?здi? де ?кiлдерi бол?ан. Ендеше, кiн? сiздерден де бар.

– Бiз оларды бiлмеймiз. Бiзбен а?ылдаспай бар?ан олар.

– А?асы, сiз б?кiл ?ш ж?з ?шiн жауап бере алмайсыз. Кенесарыны ?лытау баурайында ?ш ж?здi? ?кiлдерi а? киiзге салып хан к?терген, ендi оны еске алып, бiрiмiздi бiрiмiз кiн?ламайы?.

Б?ларды? с?зiн ты?дап отыр?ан, жас шамасы Шо?нан да кiшi Шапыраштарды? бiр болысы отырып айт?ан: «Бiзден де талай батырлар ?атысып, Кенесарыны? ?ылы?ына шыдай алмай, Сыпатай баста?ан батырлар сырт берiп кеттi ?ой. ?кем осы туралы айтып отыратын. Оны ?алай т?сiнуге болады?»

Б?л туралы Ар?а?а ?айтып келген адамдарды? аузынан Шо? естiген едi. Шо? к?зi к?рмесе де, мына с?зде бiр айтылма?ан шынды? жат?анын бiлдi. Кенесарыны? Орта ж?з ?аза?тарына жаса?анын б?лар да естiгенiн т?сiнiп отыр едi. Сол ардада Ар?адан келген бiр болыс отырып:

– Бiздi? ойымыз со?ыста ?лген Орта ж?з а?айындарымыз?а ??ран о?у ?ана. Кенесары шаруасында ж?мысымыз жо?. О?ан дауласпайы?, ??дай жолымен ??ран о?ып, с?йектерi жат?ан жердi к?рiп ?айтпа? ниетiмiз ?ана бар. Сiздер соны т?сiнi?iздер.

– Сiздердi сол туыс?андары?ызды? с?йегi ?ал?ан жерге татар мен казак-орыс жiбере ?оймас. Бiздер олардан асып бара алмаймыз. Б?лар ерегiссе ?азiр ?скер ша?ырып алып, сiздердi т?т?ындайды.

Шо? мына болысты? с?зiнде шынды? жат?анын бiлдi. Етке, ?ымыз?а, ара??а тойып алып ?йы?тап жат?ан татарды оятып алып айт?ан, сен анау серiгi?дi ?гiтте, бiз сендерге а?ша берейiк. Кенесары со?ыс?ан жерге барып ?айтайы?.

А?ша деген со? ол ойланып, иiле ?ал?андай. Досын оятып, ?лгi казак?а жеткiзген едi. Ол ойбай салды: «Ерте? Колпаковский бiлсе, екеумiздi де, мына киргиздармен ?осып т?рмеге жабады». Мына с?здi естiген кейбiр болыстар та ?ор?ып кеттi. С?здерi бiтiп ?ал?андай болды. ?лгi казак-орыс отырып:

– Сендердi т?гел Сiбiрге айдау керек екен… – дедi.

Мына с?зiне Шо? ыза болып айт?ан: «Оны патша да жасай алма?ан. Сен ?зi? не айтып отырсы??»

– Сендердi патша аяп ?алдыр?ан. ?йтпесе, т?гел киргиздарды Сiбiрге айдатып жiберетiн едi. Мен сендерге р??сат бермеймiн. Олай болса, Колпаковскийден барып ?здерi? р??сат алы?дар.

Осында келген ?рбiр то?ыз болысты? ?р?айсысыны? басына ж?з ж?йрiктен артып отыр. Сол Шо??а бiр сенiм бергендей едi. Ендеше, ?азiр генерал?а барамыз деген о?ан. Казак-орыс б??ан ?арсы келе алмады. Келiскендей ы??ай таныт?ан. Мына жа?тан татар отырып:

– Ол конакратты ?айтесi?дер! ?не, баласы да конакрат болып ж?р.

– Сен кисы? с?йлеп отырсы?. ?анша конакрат болса да, оны? со?ына ?ш ж?з мы? адам ерген, бiздi? жа?тан да к?п адам бол?ан. Бiз Кенесары ?шiн емес, туыс?андарымызды? ?андары т?гiлген жерге барып ??ран о?ып ?айтуымыз керек.

Татар казакпен а?ылдасты да жиналып отыр?андар?а айт?ан татарша:

– Бiзде ондай билiк жо?. Генералмен а?ылдасы?дар. Сол не айтса, сол болады.

Ерте?iне ?асында екi болыс бар Шо? Колпаковскийдi? ке?сесiне ж?рiп кеттi. Шо?дарды? ?асына тiлмаш татар мен орыс-казактар бiрге ерген едi. Шо? Шапыраштар аулында ?ал?ан болыстар?а айт?ан: «Егер бiздi т?т?ындаса, сендер ?ашып кетi?дер. Сонда генерал ойланады».

?асында татар мен казак бар, Шо?дар Колпаковскийдi? ке?сесiне келдi. Оларды ке?сеге кiргiзбедi.

– ?азiр мен ертiп шы?амын, – деп кеткен татар тiлмаш. Содан к?п кешiктi. Б?лар аттан т?сiп есiк алдында ?за? отырды.

Шо? терезеге ?арап отыр?ан. Бiр-екi рет терезенi? ар жа?ынан генералды? бейнесiн к?рiп ?алды. Мынасынан Колпаковскийдiн тол?аныста ж?ргенiн Шо? сездi. Генералмен жолы?у?а келген болыстарды? ендi с?здерi ?згере бастады. «Бiз осыны бекер жасады?. Айт?андарын жасап, бiраз ?она? болып кетуiмiз керек едi. Хан т??ымында не а?ымыз бар? Ана т?релер iздеп алсын!»

Шо?ны? б??ан ?арсы айтар с?зi бар едi, сiздер т?релер ?шiн емес, анау ту?ан жерден алыста ?ал?ан туыс?андарды? басына ??ран о?у?а келiп отырсыздар демекшi болды. Бiра? б?л туралы айтпады. Оны ?здерi де бiлiп отыр. Содан ?нсiз отыра бердi.

Генералды? осынша сырт?а шы?пай кешiгуiнен, Шо?ны? iшi бiр н?рсенi сезгендей болып едi. Шы?атынына ендi к?дiк келтiре баста?ан. Ана Шапыраштылар?а маза? бол?андарын ендi бiлдi. ?асында отыр?ан екi болысты? «ж?р, кетейiк» дегенiне болмай, генерал шы?паса ерте?ге дейiн отырамыз дедi. Т?бiнде генералды? шы?атынына сенiмдi едi, б?лардан талап етiп отыр?ан жыл?ылар ?шiн-а? шы?атынына к?зi жеткендей болып отыр. Б?лар бiр ой?а то?тай алмай отыр?анда, генерал а?ыры шы?ты. Кешiгiп шы?уына ?ара?анда татар, казак-орыстан бар жа?дайды естiп, бiр ?й?арым?а келiп шы??анын бiлдi. С?здi генералды? ?зi бастап, ол жа?тан не аласы?дар деп с?рады. Шо? кулы?пен с?йледi:

– Бiздi? Ар?а жа?тан к?п киргиздар Кенесары мен киргиздарды? со?ысына ?атысты. Халы? д?ст?рi бойынша сол жерге барып, олар ?лген жерге ??ран о?ып ?айту бiздi? жа?ты? киргиздарыны? т?ртiбiнде бар. Бiз осы жа??а ж?рерде Ар?ада?ы киргиздар осыны тапсырып жiберген. Оны жасама? ренжидi. Кейбiр туыс?андары ?лген байлар ат бермей ?оюы да м?мкiн.

Шо?ны? мына с?зiне ?лi де м?н бермегендей, генерал бас?аша с?йледi:

– Содан берi ?анша заман ?ттi. Б?дан к?п б?рын ?лген адамны? басына барып ??ран о?уды? ?ажетi ?анша? – Шо? генералды? мына с?зiнен жа?тырмай т?р?анын сездi.

– Ж?здеген жылдар ?тсе де ?лген адамдарды? с?йегi жат?ан жерге барып ??ран о?у бiздi? салтымызда бар. Бiз Кенесары ?шiн емес, сол со?ыста ?лген Орта ж?з ?аза?тарыны? жат?ан жерiне барып д??а о?уымыз керек, онсыз болмайды…

Генерал т?рып айт?ан: «?аза?тар деме?iз, ?иргиздар де?iз».

Шо? бiрден т?сiне ?алды. ?здерiнi? ?аза?тар с?зiн жа?тырмай т?р?анын ал?а?шы кездесуден-а? бiлген Шо?.

– Кешiрерсiз, киргиздар десе?iз солай-а? болсын. Бiз ?з жа?ымызда ж?рiп, аузымыз ?аза? с?зiне ?йренiп ?алыпты. Содан кейiн айтып отырмын. Олай болса, за? шы?ары?ыздар, – дедi Шо?.

?андай за? болса да б?л алдауды орыстарды? ?ой?ыза алмайтынын Шо? бiлiп т?р едi.

– Саспа?дар, ол за? да болады.

– Бiз аузымыз ?йренiп ?ал?аннан со? айтып отырмыз, – дедi Шо?.

Генерал б?л с?зге сенгендей. Ашуы с?л басыл?андай. Оны? да ойланып т?р?аны шын едi, ерте?гi к?нi ж?йрiк алу?а бар?анда ренжiп келсе, б?л болыстар айт?анымды орындамай, с?здерiнде т?рмауы м?мкiн. Т?кке т?рмайтын б?ларды? тiлегiн орындамаса мына сауатты киргиз жо?ары жа??а жазып, ана патша ма?ында?ылар ренжитiнiн бiлдi. Содан кейiн б?ларды? с?зiн ма??лда?андай етiп с?йледi.

– Олай болса болады, – дедi де ?асында т?р?ан орыс-казак пен татар тiлмашына, – сендер де бiрге барасы?дар, – дедi. Ана киргиздармен б?л киргиздар тiл табысып кете ме деп ойлап, ?ор?ып т?р?ан генерал. Б?л ?зiнше са?ты?ы едi.

Шо?ны? ойы оларды апармау едi. А?ыл айтып, iстерiне араласып отыратынын бiлiп ал?ан. Бiра? о?ан генерал к?нбейтiн т?р к?рсеттi. Содан кейiн ?арсы с?з айт?ан жо?. Б?рi ?айыра ?лгi Шапыраштылар аулына келдi. Келе жат?анда Шо? орыстан с?рады:

– Генерал орыс па, казак па?

– Герасим Алексеевич – казак. Бiздi бас?ару?а орыстарды? шамасы келмейдi.

Шо?ны? ендеше орыстар?а неге ба?ынып отырсыздар деп айт?ысы келiп едi, бiра? оны? арты ?лкен ??гiме болатынын бiлiп ?ндемей ?алды. Шапыраштар орыстарды? басты?ы б?лар?а р??сат бермейдi деп отыр?ан ?здерiнше. Ендi бас?аша с?йледi, ашы?ын айт?ан:

– Бiз сан ?асырдан берi ?ыр?ыздармен ??дандалы, туыс болып келе жат?ан адамдармыз. Бiздер сiздердi? б?лары?ызды ?аламаймыз. Бармай-а? ?ойы?ыздар. Оларды? ашуыны? ?стiне ашу ?осасы?дар, – дедi Шапыраштарды? ?лкенi.

– Бiз олармен жанжал шы?арып, дауласу?а бара жат?анымыз жо?. Керiсiнше, сiз бен оларды жа?ындастырып кетемiз, – дедi Шо?.

Ел а?са?алы б?л с?зге сенерiн, не сенбесiн бiлмедi. Содан кейiн айт?ан:

– Бiз бармаймыз, ?здерi? барып ?айты?дар.

Болыс та ?лгi а?са?алды? с?зiн ?оста?андай етiп с?йледi. Бiра? бiрнеше ?ой тегiн берген. «Бiз осы жа?та ?алатын адамдармыз, бiзге ана орыстар маза бермейдi. Сiздермен бара алмаймыз» – деп ашы? айт?ан.

Шо?дар со?ысты? бол?ан жерiн бiлмейтiн. Содан кейiн казак пен татар тiлмашынан с?рап едi, олар да шыны ма, ?лде ?тiрiгi ме, бiлмеймiз дедi. Шо? ендi сасайын дедi. Генерал?а бар?андарды? талабыны? б?рi бос?а кеткендей болды. Содан Кенесары со?ысы бол?ан жердi к?рсететiн адам табылмай т?р?анда, б?лар келгенде с?зге ?атысып отыр?ан жiгiт айт?ан:

– Ешкiм к?рсетпесе к?рсетпесiн, менi? ?кем к?рсетедi, – дедi.

– ?й, т?ре, сен жайы?а отыр. Б?лар ерте? кететiн адам, сен ?аласы?! -дедi болыс.

– Мен айдатып жiберсе?дер де к?рсетпеймiн, бiлмеймiн. ?кем бiледi. – Шо?дарды ауылды? шетiне таман т?р?ан ?йге ертiп апарды. Т?р алдында то?саннан ас?ан адам жатыр. Баласы ?йге кiрген со? оны? ??ла?ына аузын жа?ындатып дауыстап айт?ан едi.

Ол басын к?тердi де, а?ырын ая?ын басып орнынан т?рды. ?асына келген Шо?ды ??ша?тай алды. Жылап жiбердi. Ар?аны? ?аза?ын к?ретiн к?н де болады екен-ау… Бiраз жылап алып д?рыс с?зге к?штi.

– Сендер Ар?аны? ?ай жерiнен боласы?дар.

– А?мола дуанынан боламыз!

– Ар?аны? адамын да к?ретiн к?н болады екен-ау… – ?айыра к?з жасын т?гiп жiбердi.

– Бiз сiздi ?дейi iздеп келдiк. – Шо? ?улана с?йледi.

– Аманды?, неге т?рсы?? Мына туыс?андары?а мал сой.

– Мал сойылады ?ой. Мына адам асы?ып отырмыз дейдi, – дедi баласы.

– Неге асы?ады? Ар?аны? ?аза?тары менен бiр бас жеп кетуi керек ?ой.

– Бас та жермiз. Е? алдымен Кенесары со?ыс?ан жерге барып, сол арада ?лген Ар?а ?аза?тарына ??ран ба?ыштау ойымыз бар едi.

– Ендеше апарамын, – дедi. Шал есiкке ?арай беттедi. ?лi адам ж?ргенде те?селiп кеттi. Шо? оны? ?бден ?артайып бол?анын бiлдi. Апаратынына к?дiктендi. Содан кейiн Шо? айт?ан:

– Сiз шаршап т?р екенсiз. Бас?а апаратын бiреудi айты?ызшы?

– Шыра?ым, менiмен бiрге со?ыс?а ?атыс?ан адамдарды? к?бi ?лiп ?алды. Тiрi ?ал?андары Ар?а жа??а ?айтып кеткен. Ол жерге барып ?айту?а шамам жетедi. Ат арбалары? бар ма?

– Ат арба табылады. – Шал сырт киiмiн киiп тыс?а шы??ан. Есiк алдында т?р?ан арба?а жай?асты. Шо? одан с?ра?ан едi.

– ?мытып ?ал?ан жо?сыз ба?

Ат-арбаны? божысын ?ста?ан баласына:

– Кекiлiк тауын бетке алып тарт, – дедi. Баласы ?кесi айт?ан жа??а ?арай атты? басын б?рып ж?ре бергенде Шапыраштыларды? ?лкен шалы жiгiтке:

– Аманды?, б?лар ерте?гi к?нi кетедi. Сен осында ?аласы?, бай?а! – деп, болыс с?зiн ?айтала?андай етiп айт?ан.

Б?л с?здi? артында сыр бар едi, Колпаковский татар тiлмаш?а ол жа??а шамалары? келсе жiберме?дер деген. Ол болыс?а жеткiзген. ?лгi адамны? айтып т?р?аны содан едi.

– Сiз ?йтiп менi ?ор?ытпа?ыз. Онда осылармен бiрге кетемiн. ?кем к?птен берi туыс?андарыны? басына барып ??ран о?имын деп ж?р едi, жа?сы болды, – дедi баласы. Шапыраштыны? шалыны? с?зiн ты?дамай ж?рiп кеттi.

Арба?а отыр?ан со? шал ??гiмесiн бастап кеттi:

– Мен т?ре боламын. Бая?ыда Кенесары ?скерiмен бiрге келiп, осы жа?та ?йленiп ?ал?анмын. Содан берi елiм – К?кшетау?а жете алмай ж?рмiн. Оны? ?стiне осы ?лы ж?зден ?йел алдым. Жаратушы ?абiрiмдi осы жерден б?йырт?ан шы?ар…

Шо? ?бден к?рiлiктi мойындап ?ал?ан мына кiсiнi? м??лы с?зiне орта?тасып ?алды. Апарып к?рсететiнiне Шо?ны? к??iлiнде ?лi де к?дiк бар едi, шал жердi ?мытып ?ал?ан шы?ар деген ой да бар болатын. Шалды? ?асында Шо? жай?асып отыр?ан, о?ан ?зiн мазалап т?р?ан с?ра?ты ?ойды:

– Сiз ол жердi ?мытып ?ал?ан жо?сыз ба?

– Ол жерде менi? екi туыс?анымны? да с?йегi жатыр. Уа?ытында барып алып келейiн деп едiм, мына Шапыраштылар орыстардан ?ор?ып, жiбермедi ?ой. Б?рi де жадымда…

Шалды? ??ла?ы естiмейдi екен. Соны бiлген Шо? о?ан еш?андай с?ра? ?ой?ан жо?. Еркiне жiберiп, с?зiн ты?дап отыра берген. ?лгi адам К?кшетауда ?ткiзген жасты? ша?ы туралы айт?ан. Арасында т?релер туралы с?рады. ?о?ыр??лжа мен У?лиханды еске алды.

– Кенесарыны? же?iлуiне алдымен сол екеуi себепкер болды. Олар орыс?а берiлмегенде бiз же?iп шы?атын едiк.

Шо? ты?даушы, шал с?йлеушi. Шо? шын м?нiнде мына адам т?ремiн дегенде хан т??ымынан деп ?алды.

– Шы??ыс ханны? ?ай баласынан тарайсыз?

– Мен Шы??ысты? ?зiнен тара?ан ?рпа?пын. Бер жа?ын бiле жатарсы?дар. – Т?релер ?аза?тар?а Шы??ыс ханнан бастап, аталары туралы ?алт жiбермей айтып отыратын. Ал мына адам Шы??ыс хан, Жошыдан бас?асын бiлмейтiн болып шы?ты. Бас?а аталарымны? атын ?мытып ?алыппын дедi. Шо? сонысына к?дiк келтiрiп едi. Бiра? ?ндеген жо?.

Шал ендi с?зiн Шапыраштылар?а б?рды.

– Мына ?лы ж?з, оны? iшiнде Шапыраштылар о?байды. Кенесары?а к?мектеспедi ?ой. – Шапыраштарды бiраз жамандап алды. – Б?лар шеттерiнен ?ор?а?. Ана Сыпатай батырды? ?ашып кеткенiн бiлесi?дер ме?

– А?асы, Сыпатай батырды онша жамандама?ыз. Бiздi? жа?та да ондайлар болды ?ой. Кенесары елдi? б?рiн ауыз бiрлiгiне жеткiзе алмады. – Осы айт?анын ай?айлап, шалды? ??ла?ына зор?а жеткiздi.

Шал отырып ?лден уа?ытта Шо?нан с?рады:

– ?здерi? кiм боласы?дар?

Шо? шалды? к??iлi ?шiн айт?ан:

– Мен т?ре боламын…

Мына с?здi естiгенде шалды? есi шы?ып кеткендей болды. Шо?ды айналып, тол?анып жатты. К?п жылдан берi Ар?аны? т?релерiн к?рмеп едiм, сенi? с?зi?дi естiп, бiр жасап ?алдым ?ой. Аты? кiм?

– Шо?. – Мына с?здi естiгенде шал шал?асынан т?скендей болды.

– ?зi? менi алдап отыр?ан жо?пысы?? Шо? деген ?ыр?ыздарды? с?зi ?ой.

– А?са?ал, Шо? есiмi ?аза?тарда да, т?релер де бар. Сiз бiздi? жа?та ж?ргенде ?аржаста Шо? деген кiсi бар едi, оны бiлесiз бе?

– Естiгенiм бар. Ол да орыстар?а берiлген адам ?ой.

– А?асы, ?ателесесiз. Ол орыс?а да, ?аза??а да орта? саясат ж?ргiзген адам. ?йтпесе, болмайтын едi.

– ?й, т?ре бауырым, мен сол ?аза?тарды? саясатына т?сiнбей кеттiм.

Шо? б?л адамны? Шы??ысты? ?ай баласынан тара?анын бiлу ?шiн баласынан с?ра?ан. Ол ?кесiнi? ?лгi жал?ан с?зiне ?ялып, шынды?ты айт?ан:

– Бiз Т?ле?гiт боламыз. – Аталары сол К?кшетау жа?та ы??ай т?релердi? арасында т?рыпты. – Солардан ?ыз алып, ?ыз берiп, содан т?ре атанып кеткенбiз. Бiзде на?ыз хан т??ымыны? ?аны бар. Содан кейiн ?кем осылай с?йлеп отыр. Сiз Т?ле?гiттер мен т?релердi б?лме?iз. Б?л с?здi Шы??ыс ханны? ?зi айт?ан дейдi.

Осылай т?ре атан?ан бiрталай Т?ле?гiттер бар едi, Шо? оны бiлетiн. Мына к??iлiнен шы?ып отыр?ан жiгiтке ?арсы с?з айт?ан жо?. Шал келе жат?анда ту?ан жерi туралы бiраз с?з ?оз?ады. Оны? с?з саптауынан ту?ан жерге са?ынышты бай?а?андай болды. Анда-санда к?з жасын т?гiп алады.

– Б?л ара К?кшетау?а ?ара?анда жер ме, ол жер жаннаты ?ой, – деп бiр ?ойды шал.

Б?л с?з ту?ан жерге деген са?ыныштан туып отыр?анын Шо? бiлдi. ?уелi к?ргеннен-а? Шо? б?л жа?ты? Ар?адан кем еместiгiне к?зi жеткен едi. Жерiнде жел жо?. Келгелi к?н жар?ырап т?р?ан. Тау баурайы тол?ан а?аш. ?ажап жер екенiн бай?а?ан. Шал отырып с?ра?ан болатын.

– ?й, бауырым, б?л жа??а орыстар келiп жатыр. Ол жа?та ?алай?

Осынша жасы келiп, к?нiн санап отыр?андай адамны? к??iлiне ?аяу т?сiрмеу ?шiн Шо? айт?ан:

– А?айындары?ыз сол т?р?ан жерiнде т?рып жатыр. Ол жа?тан оларды куып жат?ан ешкiм жо?. Елге ?айтайын деп пе едi?iз?

??ла?ы естiмейтiн шал Шо?ны? айт?ан с?зiн зор?а естiп отырды. ?айта-?айта ай?айлап, естiмейтiн ??ла? Шо?ны? да ?бден ж?йкесiне тиiп отыр едi. Сонда да мына шалмен с?йлесуге ??марлы? пайда болып отыр?ан Шо?да. Соны? ?серiмен с?йлеген:

– Со?ыстан кейiн ел жа??а неге бармады?ыз?

– Ол жа?та орыстар ?аза?тарды т?т?ындап, Сiбiрге айдап жатыр дегендi естiп, ?ор?ып, содан кейiн бармадым. Е? бастысы ол да емес. Осында Шапыраштыларды? бiр ?ызына к??iлiм кетiп, шын с?йiп, соны? ?кесi ?ызымды алып кетуге бермеймiн деген со?, осында ?алып ?ойдым. Ол кемпiрiм ?айтыс бол?ан. Ал егер Орта ж?зден ?йел алып беремiн десе?дер, барамын.

Шо? шал мына с?здi ?алжы?мен айтып отырса да, ту?ан жерге деген бiр са?ыныштан туып отыр?анын бiлдi.

– Ж?рi?iз, бiреу емес, екi ?йел алып беремiн.

– Балам, с?зi?е рахмет! Жаратушы топыра?ты осы жерден жаз?ан болуы керек. Осы жерде ?лемiн ендi…

Алдында Шапырашты шалдарыны? мына кiсiнi? баласына к?ш к?рсетiп с?йлегенi есiнде, со?ан орай Шо?ны? алып кету ойы да бар едi. Сол себеп болды да, айт?ан:

– Ана К?кшетау жа?ында туыс?андары?ыз бар ма?

– Т?ренi? б?рi туыс?аным ?ой. Тiптi, ол жа?ты? ?аза?тары да менi? туыс?аным.

– Ендеше, осы атарбамен сiздi алып кетемiн.

– Мен к?нiмдi санап отыр?ан адаммын. Одан да мына балам барсын.

?кесiнi? атарбасын айдап келе жат?ан баласы с?зге араласып:

– А?асы, менi? ?аным т?ре жа?ында бол?анымен осында туып, осында ?стiм ?ой. На?ашым – Шапыраштар. Б?л жа?тан ?айда барамын?

– Кеше ана Шапыраштар к?ш к?рсетiп отырды ?ой са?ан.

– Олардiкi бер жа?ы. Олар т?релерге к?ш к?рсете алмайды. Б?л жа?та да т?релер жетедi. Ерегiстiрсе, осы ма?айда?ы барлы? т?релердi жинап ?келiп, ?ырып тастаймын бiр т?нде!

Мынау да А?моланы? т?релерi сия?ты, ?зiн мы?ты сезiнiп отыр?анын бiлдi де, ?ндемей ?алды. Шо? адам ?анша ?згергенiнен, мiнез ?алмайды екен-ау, атадан бала?а берiлiп кете беретiн болуы керек деп ойлады. ?йткенi, мына жiгiттi? с?зiнен, та?ерте?гi ?ылы?ынан т?релерге т?н мiнездi бай?ады.




Кекiлiктау етегiнде

(Т?ре шалды? ??гiмесiнен)


Шапыраштылар аулынан ?лкен с?скелiкте шы?ып кеткен олар, к?н бата Кекiлiктау баурайына келдi. Ауылдан алып келген киiз ?й тiгiлiп, Шапыраштылар берген ?ойларды соя бастады.

Шал ж?ре алмай ?ал?анымен, есте са?тау ?абылетiнi? ?лi мы?ты екенiн бай?ады Шо?. Сайрап кеттi. То?санда?ы шалды? зеректiгiне Шо? та? ?алды. Бар о?и?аны, кеше бол?андай, есiнде са?тап ?алыпты. ??гiменi бастап м?дiрсiз с?йлеп отыр.

– Кенесары ?скерлерi Майт?бе баурайына келiп то?та?ан едi. Сол жа?ымызда?ы анау жат?ан Алмалы сайы. Одан ?рi Шу ?зенi. Кенесары жоспары Орман манапты? ?скерiне Шу ?зенiнi? бер жа?ынан тиiсу болатын. Б?л ара со?ысу?а ?ыр?ыздар?а ?олайсыз болатын. Оларды? ?ашып кетуiне м?мкiндiгi жо? едi. Кенесары соны? б?рiн ойластыр?ан едi, хан соны т?сiнiп осы жердi та?дап ал?ан. ?зен мен сай арасында ?ысып, Орман манапты? ?скерiн жо? ету ойы болатын.

Т?с ауа келдiк де сонда к?тiп жатты?. ?арауыл?а ?ой?ан адамдар ерте?iне к?н шы?а Орман манап пен ?лiшер ??шбегiнi? Пiшпек жа?тан келе жат?анын хабарлады. Кекiлiк тау биiгiне к?терiлген олар т?менде жат?ан Кенесары ?скерiн к?рiп, сол арада т?рып алды. Оларда орыстар берген ?ару-жара? барын хан естiген. Содан кеш болды, бiра? олар сол орнынан ?оз?алмады. Кенесары б?лар келiсiмге келетiн т?рi бар екен деп, ?ш адамды жiберген едi. Бiраздан со? ?лгi адамны? екеуiн т?т?ындап алып ?алып, бiреуiн ?ана ?айтарыпты.

?лгi адам Орман манапты? с?лемiн айт?ан: «Кенесары тiрi т?р?анда келген жа?ына ?айтсын, оны жасамаса т?гел ?ырып тастаймыз» дептi. Мына с?з Кенесары ашуын тасытып жiбергендей болды. Хан Науызбайды, А?ыбайды, бас?а батырларын ша?ырып алып айт?ан, сендер екi б?йiрден тиiсi?дер. Мен осы арадан тiке барамын дедi. Оларды? ?скерлерi хан айт?ан екi ба?ыт?а кеттi. Кенесары ?скерлерi тура тарт?ан. Мен Кенесары ?скерiнде едiм. Т?беге жа?ындай бергенiмде артымыздан о? жауып кеттi. Ол орыстарды? от ?аруы екен. ?ш ?йы?таса? ойымызда жо?, орыстарды? от ?аруын ?кеп ?лгередi деген. Орман манапты? неге к?шейiп т?р?анын ендi бiлдiк. Шегiнуге м?мкiндiк жо?. Орыстар ?дейi кейiн ?айтармау ?шiн жолымызды б?геп, ?айтсе де Орман манап?а барып тисiн деп жасап жат?анын бiлдiк. Ендi не де болса Орман манапты? ?скерiн жарып ?ту керек. Бас?а амал жо? болатын. Кенесары мына от ?аруына т?к жасай алмайтынын т?сiнген болуы керек, кыр?ыздар?а ?арай кете бердi. Наурызбай да б?л жа?дайды сезiп ?ал?ан сия?ты, а?асыны? ?скерiмен ?осылу ?шiн бетiн Кекiлiк тауына ?арай б?рды, орыстар да оны т?сiне ?алып, ендi Наурызбай жолын б?геп, ат?ылай бастады. Не де болса да Орман ?скерiн жарып, ал?а кету керек. Бас?а амал жо?. Кенесарыны? ?зi баста?ан ?скер ал?а ?арай шапты. Осы кезде Орман манап ?скерлерi сада? о?ын ?аптатып жiбердi. Бiр жа?тан орыстарды? от ?аруы, екiншi жа?тан сада? о?тары ортасында ?алды?. Орман манап ?скерлерi Кенесары ?скерлерiн то?тата алмайтынын бiлiп, Кекiлiк тауыны? ар жа?ына ?арай кеттi. ?лгi тау биiгiне шы?у ?шiн жарты ша?ырымдай жер бартын. Таудан ?тiп, ар жа?ына т?ссек, орыс пулеметiнен ??тыла алатынымыз?а к?зiмiз жеттi. Б?л ?мiрiмде орыстан ?у халы?ты к?ргенiм жо?. Ол жа?та да от ?аруын дайындап ?ой?ан екен. Ендi тау биiгiнен ?рi ?арай т?се баста?анымызда алдымыздан ат?ылай бастады. Бiз о? ?оршауды? iшiнде ?ал?анымызды бiлдiк. Ендi керi кетуге де жа?дай жо?. Кенесары жау?ан сада? о?ына да, пулеметке де ?арамады. Орман манап ?скерiнi? ар жа??а ?тiп кетпек ойы ?лi бар едi. Б?л кезде Кенесарыны? ?скерiнi? жартысы ?ырылып ?ал?ан. Кенесарыны? бар ойы ?ыр?ыздарды? ?скерiнi? iшiне кiрiп кетiп, орыстарды шатастыру болатын. ?йтеуiр, ?йтiп-б?йтiп, ?ыр?ыздарды? ?скерiмен араласты?. К?п ?скер жараланып, артта ?алды. Кенесарыны? ?олы мен Орман манап ?скерлерi арасында айтып болмас ай?ас басталды. ?лден уа?ытта Кенесарыны ?ста?дар деген ?ыр?ыздарды? даусы шы?ты. Мен де хан ?скерлерiнi? iшiнде ж?ргенмiн, мына ??ла?ыммен естiдiм, бiлезiк ар?ан таста?дар деген ай?ай шы?ты. Б?л кезде бiздi? ?атарымыз сиреп ?ал?ан едi. Орман манапты? ?скерлерi Кенесары?а бiрнеше бiлезiк ар?анды ла?тырды да, а?ыры соны? бiреуi д?л т?сiп, Кенесарыны ат ?стiнен с?йреп ?кеттi.

Та? алдына Наурызбай да сиреп ?ал?ан ?скерiмен жеттi. Бiреулер о?ан а?асыны? т?т?ын?а т?сiп ?ал?анын хабарлапты. Наурызбай к?зсiз батыр едi. Та? алдында ?ыр?ыздар?а ?арай шап?ан. Орман манапты? ?лкен ?олы да оны к?тiп т?р екен. О?ан да т?за? тастап, т?т?ындап алыпты.

Басшысы жо? ?скерде к?ш-?айрат болмай ма, есiмiз шы?ып кеткендей болды. К?н шы?а ?ал?ан ?скерлер ?айыра ай?ас?а шы?ып едi. Орыстар от ?аруымен ?айта атуды бастады. Ендi со?ысу емес, аман ?алуды ойлады?. Сай-саланы паналап, ?ркiм ?зi камымен кеттi. Бiраз адамдар Орман манап ?скерiмен араласып кетiп, жанын са?тады. Орман манапты? ?скерлерi ендi бiзден ешкандай ?айран жо? екенiн бiлiп, Пiшпек жа??а шегiнiп кеттi.

Ендi А?ыбай баста?ан ?скер басшылары Кенесары мен Наурызбайды ??т?аруды? жолын ойластырып, же?iлгенiмiздi мойындап, Орман манап?а адамдар жiбердiк. Онда?ы ойлары ханды ?айтарып алма? едi. А?ыбай баста?ан ?скер басшылары келiсс?зге ?ыр?ыздар?а адам жiбердi. Соларды? арасында ол кезде жас кезiм, мен де бардым.

?ыр?ыздар арасында бiздi жа?тайтын адамдар бар едi. Солар?а келдiк. Солармен бiрiгiп, Орман манап?а кiсi жiбердiк. Ол ?зi келмедi. ?асында ж?рген адамдарды? бiреуiн жiберiптi. Олар айт?ан: «А?айынды екеуiне де о? тиген екен, екеуi де сол арада ?айтыс болды». Бiз о?ан сене ?оймады?. А?ыры болма?ан со? айтты?, олай болса с?йегiн берi?дер дедiк.

Олар ерте? б?рсiк?нiмен соза бердi. Оларды? м?нысы ?улы? екенiн т?сiндiк. А?ыры бiзге сыбыс хабар келдi. ?енесары да, Наурызбай да тiрi екен деген с?з жеттi. ?ыр?ыздар бiр м?мiлеге келер деген оймен жата бердiк. Арада бiраз уа?ыт ?ткен со?, Кенесарыны? басын кесiп, орыстар?а бергенi туралы с?з жеттi. О?ан да сене ?оймады?. Оны? басын орыстар?а ?алай бередi. Б?ны? арты ?лкен жанжал болатынын олар да, бiз де т?сiнiп отыр едiк.

Артынша Орман манапты? адамдары т?н iшiнде Кенесары мен Наурызбайды? ?ашып кеткенi туралы с?з шы?арды. Б??ан да сене ?оймады?. Олар ?ашып кетсе, бiзбен неге хабарласпайды? Содан жата бердiк. Бiзге орыстар да, ?ыр?ыздар да тиiседi. Та?ы бiраз уа?ыт ?ткеннен кейiн та?ы бiр жаманат хабар жеттi. Орыстар жолай Кенесары мен iнiсiн ?стап алып, басын кесiп алыпты деген суы? хабар…

Арада бiраз уа?ыт ?ттi. Ендi екеуiнi? де тiрi еместiгiне к?зiмiз ?бден жеткендей болды. Бiр ай ?ткенде ?аза?тарды? со?ына орыстар шам алып т?сiп алды. Ана жерде, мына жерде ?аза?тарды ?лтiрiп кетiптi деген с?здер шы?ып жатты. Ма?ан да жан керек, ?лы ж?з ?аза?тарыны? iшiнен таныс тауып, соларды? арасына барып бас сау?аладым. Содан ?йтеуiр, тiрi ?алдым. Шапыраштыны? ?ызына ?йлендiм. Содан осы к?нге жеттiм.

Шо? отырып ойла?ан едi, орыстар ?ыр?ыздарды ?ор?ытып, Кенесарыны ?лтiрткен болды ?ой. Кенесары туралы ??гiме бол?анда, сонау жылдары орыстар айт?ан, сендердi? хандары?ды ?лтiрген ?здерi?нi? туыстары? дейтiн. Б?л екi елдi шатастыру амалы екенiн Шо? ендi аны? т?сiнгендей болды. ?азiр мына адамны? айт?анынан кейiн Шо? с?з бастап кеткен едi:

– Орыстар мен ?ыр?ыздар ?ана емес, мына таулар да Кенесарыны? жауы бол?ан т?рiздi. Алдында орыстар Сарыар?аны? ке? жазы?ында Кенесарымен ?анша со?ысты. Бiрiнде де орыстар же?iске толы? жете алмады. Сарыар?аны? ке? даласында ж?ргенде м?мкiн же?е алмай кетуi де м?мкiн едi-ау. Ол ке? далада ж?рiп со?ысуды? айла-т?сiлiн бiлiп ал?ан. Ке? даладан кетуi Кенесарыны? ?лкен ?ателiгi, – деп Шо? ?зiнше ?орытынды жасады.

Б?лар Кенесары жауынгерлерiнi? с?йегi ?ал?ан жерлерге ??ран о?ып, ??дайы жасап отыр?анда бiр топ ?ыр?ыздар келдi. Б?лар ?аза?тармен к?ршiлес отыр?ан ??дандалы ?ыр?ыздар екен. Дос к??iлдi ?ыр?ыздар болып шы?ты. Бiреуi т?рып с?з бастады.

– Сiздердi? алыстан келгендерi?iздi естiп жатырмыз. Не айтамыз, аруа?тарды? жат?ан жерi жайлы болсын. Бiздiн ауыл?а ж?рiп ?она? болы?ыздар, – дедi.

– Мынаны? айтып т?р?ан с?зiн ?ара, ?аза?ты? со??ы ханын ?лтiредi де, ендi келiп ?она? бол дейдi. Бармаймыз, – дедi бiр болыс.

– Сiздер не айтып отырсыздар? ?азiр Кенесарыны ?лтiрген Орман манапты? ?зi де жо?. Оны? да с?йегi ?урап ?ал?ан шы?ар. ?аза?тар мен ?ыр?ыз арасында?ы туыс?анды?, досты?ты ешкiм жо??а шы?ара алмайды. Бiз досты? пейiлдегi адамдармыз. Сонды?тан келiп отырмыз. – ?ыр?ыздарды бастап келген адамны? с?зi едi б?л.

– Сендер ?атыспаса?дар, аталары? ?атыс?ан, – дедi та?ы да бiр болыс отырып.

– Болар iс болды. Ендi оны т?зете алмаймыз. ?ыр?ыз еш?ашан ?аза??а ?арсы бармайды. Б?л орыстарды? айдауымен амалсыздан бол?ан со?ыс, – дедi Шо?.

Шо?ны? б?л с?зiнде шынды? жат?анын сезгендей болды ж?рт. Бiра? ана орыстарды? басшысы бiлiп ?алса п?ле бола ма деп ?ор?ып т?р едi болыстар. Со?ан орай с?йледi Шо?:

– Бiздер орыс?а бiржола т?уелдi бол?ан халы?пыз. Ал сiздер ?лi толы? ба?ын?ан жо?сыздар. Бiздi? бiр дастархан басына отыруымыз, сiздерге де пайдалы емес, ерте?гi к?нi орыстар бiлiп ?алса п?ле жасайды. Осы келгендерi?iзге рахмет. Бiз бара алмаймыз, – дедi.

– Бiзге орыстар ?шiгiп ендi не iстейдi? Ж?рi?дер бiздi? ауыл?а… Сол арада Ар?а ?аза?тары екiге жарылып кеттi. Бiрi барайы? десе, екiншi топ бармайы? дейдi.

Шо? ?асына ерiп келген казак-орыспен, татармен а?ылдас?ан. Шо? олар?а ретiн келтiрiп айт?ан.

– Мына ?ыр?ыздар ерте? бiз кеткен со? к?ршi отыр?ан ?аза?тар?а ?шiгiп алады. Малдарын ?рлайды. Содан кейiн б?л жа?ты? ?аза?тарынан да бiзге ?кпе-ренiш туады. Сонды?тан бар?анымыз д?рыс болатын шы?ар, – дедi.

К?н сайын жыл?ыларды ?рлап ж?ргендер арасында осылар?а да к?дiктерi бар едi оларды?. Содан кейiн б?ларды ашындыруды? ж?нi жо? екенiн бiлген олар да. А?ыры татар аудармашы мен казак-орыс екеуi о?ашаланып отырып а?ылдас?ан. Шо?дарды? айт?анымен келiскен едi. ?лгi с?з оларды? да к??iлдерiне ?он?ан т?рiздi. Ар?а ?аза?тары ?ыр?ыздар аулына бар?ан едi. Олар естерi ?алмай, жа?сылап ?арсы алды.

Алдында барып ?она?тарды ша?ыр?ан адам айтып келген болатын аулына: «Араларында бiр Шо? есiмдi адам бар екен. Сол ?ыр?ыз ?ой деймiн. Айт?ан с?здерiнi? б?рi шо?. ?аза?тан ондай адам шы?атынына к?дiк келтiремiн. К?п бiлетiн т?рiздi. ?асында?ы екi орыспен ??гiмелесiп, бiраз шаруаны сол реттеп бердi. С?здi? ж?нiн келтiре айтатын адам екен. ?зi орысша?а а?ып т?р».

?она?тар келiп дастархан басына жай?ас?ан со? ауыл ?лкенi с?з ?оз?ады.

– Аралары?да Шо? дейтiн адам бар екен. Осы уа?ыт?а дейiн ?аза?тарды? арасынан ондай есiмдi естiген жо? едiк. ?аза?тарды? iшiне сi?iсiп кеткен ?ыр?ыз емес пе?

– Ол айтып отыр?ан ?ыр?ызы?ыз мен боламын. ?ш ?айнаса ?ыр?ыз?а сорпам ?осылмайды. Мен ?аза? боламын. Бiра? мен сiздерден ?ашпаймын. ?аза берсек, ар?ы тегiмiз бiр халы?пыз ?ой. Неге ?ашамын?!

– Ендеше, неге бармаймын деп айтасы?дар ал?аш?ыда. Ша?ыр?ан ?она??а келмеуге бола ма екен. ?она?тан ?ашу ?аза?ты? да, ?ыр?ызды? да д?ст?рiнде жо?. Осы дастархан ?ыр?ыз бен ?аза?тар?а сан рет жайыл?ан. Орман манап пен Кенесары ?анша со?ыс?анымен, дастарханымыз б?лiнуге тиiстi емес.

– А?асы, д?рыс айтасыз, бiз сiздердi? ерте?гi жа?дайлары?ызды ойлап айтып отырмыз ?ой. Бiз ерте? кетемiз, кейiн Кенесарыны? туыс?андарын ?она? еттi?дер деп, сiздерге орыстар маза бермей ж?рсе ?айтесiздер?

– Бiз орыстан ?оры?паймыз, ?аза?тан ?ор?амыз…

Осы жерде бiр с?здi айтуды? ж?нi келiп ?алды. Шо? сол арада айтып сал?ан.

– ?оры?са?ыздар, ?аза?ты? ханын ?лтiрмес едi?iздер…

– Ешбiр ?ыр?ыз Кенесарыны жау?а бала?ан жо?. Орман манап ?ой, орыстардан ?ор?ып жаса?ан оны…

– Ол бiреу, сiздер к?псiздер. ?лкендерi?iз айтпай ма, ?аза? туыс халы?, олармен со?ыспайы? деп, Орман манап?а?

– Айт?анда, сiздердi? хандары?ыз болды ма, айт?аныма к?нбесе?дер ?лтiремiн, ?ырамын-жоямын?а басты ?ой. Сол с?зi ?зiне жау болды. Ол соны жасап т?р?анда ?ыр?ыздар не iстеуi керек едi?

Шо? к?зi к?рмесе де естiген, артынан ермеген Орта ж?з ?аза?тарыны? ?зiн Кенесары ?ор?ытып, ермегендердi? малдарын тартып ?кеткенiн бiлетiн. Шо? ойланып ?алды, «?аза?тар?а жаса?ан ?ысасты?ын ?ыр?ыздар?а жасама?шы бол?ан екен ?ой». С?л ?нсiз отырып барып Шо?:

– Б?л с?зi?iзде шынды? жатыр. Кенесары да, Орман манап та бiр ауызды болма?ан со? сондай к?йге жеттi. ?аза? та талай жерде содан тая? жеп ж?р. Осы отыр?ан ?аза?тар алдында сiздер ?анша кiн?лi болып отырса?дар да кешiрiм с?раймыз. Бiздi? ханымызды? ?лгi жiберген ?ателiгi ?шiн…

– Бауырым, Шо? десе шо? екенсi?. Болар iс болды, бояуы сi?ген шаруа ?ой. Б?рi де кеш. Бiра? ?лгi с?зi? ?шiн бiз де Кенесары ?лiмi ?шiн кешiрiм с?раймыз.

Мына с?зден кейiн екi жа? та же?iлденiп ?ал?андай болды. Д?у таба? ет келдi. Жыл?ыны?, ?ойды? еттерi аралас екен. ?лгi с?йлеп отыр?ан адам басты алып Шо?ны? алдына ?ойды. Шо? айтты:

– Б?л дастархан басында жасы менен де ?лкен а?са?ал отыр. Мына басты сол ?стасын! – Шапыраштарды? аулынан алып келген т?ре шалыны? алдына ?ойды. Ол басты ?стамай койды.

– Шо? бауырым, екi халы?ты татуластыратын с?з айтып отырсы?. ?лкендiкте т?р?ан еште?е жо?. ?р н?рсенi? ?зiнi? жолы бар. Алыстан келдi?. Сен ?ста, – деп шал басты ?зiне ?арай сыр?ытып ?ойды. Ана алыста?ы ауылдан с?йретiлiп келген шал?а Шо? риза едi, ?айтсе де т?ре шалына басты ?стат?ысы келiп отыр едi. ?зi ая?ымен ж?ре алмайды. Б?кiл ?аза? Шапыраштарды? iшiнен суырылып шы?ып, барамын дегенiне риза едi. Осы арада басты ?стамау?а бiр сылтау керек болды. Содан кейiн айт?ан:

– Менi? ?лi ?кем тiрi. Мен басты ?стамаймын. Орта ж?зде сондай т?ртiп бар…

– ?ке? ?андай ба?ытты адам. Сендей баласы бар, – дедi ?ыр?ызды? бiр шалы отырып. – ?ке? ?лi де сенi? ?ызы?ы?ды к?ре берсiн! —дедi де, ?лгi шал басты т?ре шалды? алдына ?ойды. Бiр ?йден со? бiр ?й ша?ырып, а?ыры ?ыр?ыздар ?ойма?ан со? Шо? бiр ?йден басты ?стауына тура келдi.

К?ршi жат?ан ?ыр?ыздар ауылы естiп одан да адамдар келген едi. Амалсыздан онда да барды. Орта ж?з адамдарыны? келуi бiр ?лкен той?а айналып кеткендей едi. А?ыры ?аза?тарды? ?асында ерiп ж?рген казак-орыс ренiш бiлдiрдi. Б?л бiтпейтiн не ?ыл?ан ?она?таулар. Бiздi? генерал iздеп жат?ан болуы керек, ?айтамыз дедi. Шо? оны? айт?ан с?зiн ?ыр?ыздар?а аударып берiп отырып:

– Бiз орыстар?а т?уелдi болып ?ал?ан адамдармыз. Сонды?тан мыналарды? айт?анын жасаймыз. Бас?а амал жо?. ?йтпесе, сiздердi? к??iлдерi?iздi? бiзге ?аншалы?ты адал екенiн жа?сы т?сiндiк. Со?ан ризамыз.

– Шыра?ым, сол сiздер кешкен жа?дайды бiз де ?ткелi отырмыз. Орыстар ?аза??а ж?ргiзген билiктi ?ыр?ыз?а да ж?ргiзетiн сия?ты. О?ан с?л уа?ыт керек.

– Мына с?зi?де шынды? бар. Орыстан еш?айда барып ??тыла алмаймыз. Е? д?рысы, ауыз бiрлiгi жойылмасын. ?аза? пен ?ыр?ыз соны т?сiнсiн, – дедi Шо?.

– Мына с?зден арты? с?з жо?, бауырым. ?р уа?ыттта жа?сы к?йде кездесiп ж?рейiк, – дедi кыр?ызды? ?лкен а?са?алы.

?ыр?ыздар ?зара а?ылдаса келiп ?р?айсысына бiр-бiр ат, бiр-бiрден айып шапанын кигiзбек болды. Б?л туралы айт?анда, Шо? о?ан келiсе ?оймады.

– К??iлдерi?iзге рахмет! Бiз айып-шапан алайы? деп келген жо?пыз. Ерте?гi к?нi онымызды естiсе Ар?ада жат?ан ?аза?тар жанжал шы?арады. Бiз ешн?рсе де алмаймыз. ?аза?тарды? ?аны там?ан жерге ??ран о?у?а келдiк. Екiншiден, Сiздер Кенесарыны? ??нын еш?андай айып-шапанмен т?лей алмайсыздар. Ол – хан. Оны? ??нына б?кiл ?ыр?ызды? байлы?ы жетпейдi. ?йткенi, ?ш ж?здi? адамдары оны хан етiп сайлады. О?ан ?уре болма?ыздар. Мына отыр?ан киiз ?й ?аза?ты? да, ?ыр?ызды? да бас ?осатын орта? жерi болсын. ?р уа?ытта осыны? iшiнде туыс?анды? к??iлмен бас ?оса берейiк. – Шо?ны? шын к??iлден айт?ан с?зiне еш?айсысы еште?е дей алмады.

– Бауырым, д?рыс айтасы?. П?лен ?асырдан берi ?аза? пен ?ыр?ыз осыны? iшiнде бас ?осып келедi. Алда?ы уа?ытта да ?рпа?тарымыз осыны? iшiнде бас ?оса берсiн!

Казак-орыс асы?тырып отыр едi. Бiр топ ?ыр?ыз Шапыраштар аулыны? iргесiне дейiн шы?арып салды. Ауыл?а жа?ында?анда айт?ан:

– Бiз ауыл?а кiрмеймiз. Оларды? ?кпесi бiзге деген ?лi жазыл?ан жо?. Мен бiлемiн, кешегi со?ыста б?ларды? да туыс?андары ?лген. Бiрнеше адамдар екi жа?тан да ?затыл?ан ?ыздарын ?айтып ал?ан.

Шо? т?рып айт?ан:

– ?лген адамдар ?лдi. Ендi олар ?айтып келмейдi. ?ткендi ?мыту керек. Бiрталай заман ?ттi, халы? жа?ара бастады. Екi халы? арасында?ы а?айыншылы?ты жо?алтпау ?шiн сiздердi татуластырып кеткiмiз келiп т?р. Сiздер де бiздi сонау жерден шы?арып салып келдi?iздер. ?й iргесiне келiп т?рып, ендi мына Шапыраштар?а да к??iлдерi?iздi бiлдiрiп кетi?iздер. Жараны? орны ?ал?анымен, ол да бiтуге тиiстi. Бiрге келiп т?рып, ?айтып кеткендерi?iздi естiсе ?кпелейдi. Ауыл?а кiрi?iздер, – дедi Шо?. Оны? мына с?зiнен кейiн олар амалсыз ауыл?а кiрген едi. Шапыраштар да соны тiлеп отыр?ан болуы керек, ?уана ?арсы алды. ?она?тар ?шiн киiз ?йлер тiгiлiп, малдар сойылып, Шапыраштарды? т?уiрлерi жиналып, тойлап жатты.

Казак-орыс?а б?л жа?дай ?намады. Ерте?iне айт?ан болатын Шо??а:

– Бiз генерал?а айтып барамыз, ол сiзге бiр шара ?олданады. ?йткенi, б?рiн жасап ж?рген сенсi?! Б?л ?ыр?ыздар да орыстарды? жыл?ысын ?рла?ан ?рыларды жасырып ж?р. Б?ларды? бiздi? алдымызда кiн?сi бар. Аманды? болса, онысын естерiне т?сiремiз.

Шо? оны? б?л с?зiнi? м?нiн т?сiндi. Сендерге жаса?анды б?лар?а да жасаймыз дегендi ме?зеп т?р едi. Казак-орыс ашы? айтпады. Шо? казак-орысты? ренжiп отыр?анын жинал?андар?а жеткiзген едi. Т?ре шалды? баласы шыдай алмай казак-орыс?а тиiстi:

– Сен не жыл?ыны айтып отырсы?? ?рласа ?аза?ты? жыл?ысы ?ой. Сен Ресейден не алып келiп едi??

Татар аудармашы казак-орыс?а аударып берген болатын. Ол ?атты ашуланды, т?ре жiгiтiне ?олында?ы мылты?ын кезене ?алды. Атып тастайтын т?рi бар.

К?п болып зор?а ?ой?ыз?ан едi. Бiр ?ыр?ыз т?рып айт?ан:

– Мынаны? к?ш к?рсетуiн ?арашы!

Мына с?з казак-орысты? ашуын келтiргендей:

– Сендер мыналардан мы?ты емессi?дер. Б?лар?а жаса?анды бiраз уа?ыттан кейiн сендерге де жасаймыз. Арттары?ды ?ысып, жай отыры?дар! – дедi казак-орыс.

Шо? оны? с?зiнi? м?нiн т?сiндi. ?ыр?ыздарды да т?гел жаулап алу ?шiн дайындалып жат?анын бiлдi. Шо?нын айтар с?зi бар едi. Бiра? айта алмады. Мы?тыны? с?зi ?р уа?ытта ?исы? болса да ж?н болатынын бiлiп отыр?ан. Шо? сол арада ?олын жайып бата жасады. Содан Ар?а ?аза?тары ж?рiп кеткен едi.

Колпаковскийдi? ке?сесiне келдi. Кайтар алдында ол Орта ж?з болыстарын жинап алып та?ы ??гiмелескен едi. Колпаковский:

– Сiздер анау батыс Алатауыны? ?ыр?ыздарына бекер барды?дар. Олар сiздердi? хандары?ызды ?лтiрдi ?ой.

Шо? мына с?зде ша?ыстыру бар екенiн сездi де, айт?ан болатын:

– Б?л оларды? жiберген ?лкен ?ателiгi, оны ?здерi де мойындап отыр. Б?л екi халы?ты? т?скейде малы, т?секте бастары ?осыл?ан. Сiздер мiне, ендi келiп ?алды?ыздар, менi? сiздерге айтарым, екi халы?ты? арасына кiре берме?дер. Одан сiзде де, бiздер де, ?ыр?ыздар да пайда к?рмейдi. Екi халы?ты? тату т?руын насихатта?дар!

Колпаковский мына с?зге ойланып ?алды. Бiра? ?олдап, не ?арсы еште?е айтпады. Б?ларды ?ыр?ыздармен жолы?у?а жiбергенiне ?кiндi. Екi ?ыр?ыз елдерi арасында ?андай досты? барын ендi т?сiндi. Орыс саясатына келтiрген ?лкен зиян болмаса болды екен деп ойлады генерал. Бiра? ?ндеген жо?.

Содан кетпекшi болып отыр?ан Ар?а ?аза?тарына бiр-бiр ?лкен ?алта апорт тапсырды. Бiр болыс отырып с?рады:

– Мынасы несi?

– Б?л бiзге тарт?ан орыстарды? сыйлы?ы ?ой, – дедi Шо?.

– Далада ?сiп т?р?ан алма тарт?ан сыйлы? бола ма?

– ?ркiм ?з бiлгенiн жасайды…

Мыналарды? арасында бiр дау болып кеткенiн генерал сездi де, Шо?нан с?рады. Ол ?лгi болысты? айт?анын айтпады, бас?аша с?йледi:

– ??рметтi Герасим Алексеевич, б?л жаса?ан сиы?ыз?а рахмет! Мен мына болысты? айтып отыр?ан с?зiн айтайын, б?лар бiр ?иынды?ты сезiнiп отыр. Байлардан ж?йрiк ат жинау ?иын. ?р болыс?а ж?з аттан жинап беру дегенi?iз ?иындау iс. Соны та?ы да азайтуды с?рап отыр.

Колпаковский Шо?нан аты-ж?нiн ?айта с?рап алды да:

– Шо? Тел?озинович, б?л талапты сiздерге ?ойып отыр?ан губернатор да, мен де емеспiн, патша тiлегi. О?ан сiздер де, бiз де ?арсы болмауымыз керек. Мен сiздi? с?зi?iздi т?сiнiп отырмын. Алайда, ендi бiр ат та ?ыс?арта алмаймын. Анау генерал-губернатор ??ла?ына жетсе, ?ят болады.

Шо? б?дан арты? илiкпейтiнiн бiлiп ?ой?ан едi. Б?дан кейiн та?ы да Албандар да ?она??а ша?ырып едi, Колпаковский жiбермедi. Шапыраштар аулына жiбергенiне ?кiнiп, оларды? Кенесары со?ыс?ан жерге жiбергенiне ?зiне ?зi ренжiп отыр едi генерал. Шо? ана казак-орысты? б?рiн жеткiзгенiн бiлiп отыр?ан.

Сол к?нi аялдат?ан жо?. ?айтарып жiбердi. Колпаковский б?лармен бiрге бiраз казак-орыстарды ?осып жiберген едi. ?р болысты? жанына бес казак-орыстан ердi. Шо? ?асына да бесеуi ерiп келдi.




Ж?йрiк ат дауы


Шо? елге келген со? То?аны? барлы? билер мен байларын ша?ырып ал?ан едi. К?ршi жат?ан Алтайларды? бiрнеше болыстарын ша?ырды. Б?лар оязды? ?здерiн ертпей, араларынан тек Шо?ды ертiп ?кеткенiне к?ре алмаушылы? бар едi. Шонды арты? сана?анын к?ргендей болды. Олар Шо?ны? ояз алдында беделi зор екенiн б?рыннан бiлетiн. Мына сонау Алатау?а ертiп кетуi соны? ай?а?ындай едi. Болыстар мен билер жинал?ан со?, Шо? ?йiмк?лге жа?сылап дастархан жасат?ан едi. Колпаковский берiп жiберген алманы дастархан?а т?ккiздi. С?з бастады, мынау генералды? сiздерге берiп жiберген сыйлы?ы дедi. Бiр болыс отырып айт?ан:

– Осындай да сыйлы? бола ма?

О?т?стiкте айт?ан ?анжы?алы болысыны? с?зiн ?айталап т?р едi.

– Сендер орыс келсе к?мiс ерто?ымды ж?йрiк ат мiнгiзесi?дер. Ал олар сендердi далада ?сiп т?р?ан алмамен сыйлайды. Бiзге ?алай ?арайтынын осыдан-а? бiле берi?дер!

Осы арада Омар шыдай алмай, «Шо?, ?зi? де ояз?а талай ж?йрiк ат мiнгiздi? ?ой» дедi.

Шо? Омарды? б?л арада ?кесiнi? ояз?а берген аттарын айтып отыр?анын бiлдi. Мен берген жо?пын деп бас тарту?а болмайды.

– Ол жа?ын есепке алса?, б?л ж?нiнде сен бая?ыда болыс болмай т?рып-а? менен асып кеткенсi?. Бiз орыстан ?ор?амыз. Сонды?тан солай жасаймыз. ?йтпесек, елдiгiмiздi ??ртып жiбередi. – Шо? содан кейiн дастархан басында отыр?ан бес казак-орысты к?рсеттi.

– Б?л орыстар осы отыр?ан сiздерден ж?з ж?йрiк ат алып кетпекшi. Б?л патшанын н?скауы к?рiнедi. Дауласпайы?, ренжiспейiк, сол с?ра?ан аттарын берейiк. Оны жасамаса?дар к?шпен алады, – дедi Шо?.

Отыр?андар ?ндемей ?алды. Б?рiнде де бiр пiкiр к??iлдерiнде туындай ?ал?ан. Шо? м?ны ояз?а, губернатор?а жа?ымпазданып жасап отыр деп болжа?ан. Шо? б?лар айтпаса да бiлiп отыр едi. Елдi? ?андай к??iл-к?йде отыр?анын бiлiп, сезiп отыр?ан. Содан кейiн айт?ан:

– Орыстар ?аза?тан с?рамайды, талап етедi. Ал бермесе?дер бая?ыдай ?скер шы?арып, тартып алады ?ой. Осында оны кейбiреулерi? бiлесi?дер. Тартып ал?аны д?рыс па, ?лде ?з ?олы?мен берген д?рыс па? Соны ойла?дар. Бiз ай?айла?анмен, т?к жасай алмаймыз. Ал айт?анын жасаса?, ?аза??а к?з?арастары ?згередi. За?дарын да ж?мсарта бередi. Бiз ?шiн ?айсы д?рыс, соны ойланып к?рi?iздер. Тартып ал?аны д?рыс па, ?лде ?з еркiмiзбен бергенiмiз ж?н бе? Б?рiбiр алады, одан да ?з ?олымыздан берейiк. Орыс басты?тарды? тiлiн алмау бiзге еш?андай пайда ?келмейдi. Менiмен бiрге ерiп бар?ан болыстар?а да осындай тапсырмалар бердi. Сенбесе?дер мына к?ршi отыр?ан Темештерден кiсi жiберiп бiлi?дер, – дедi. С?зiнi? со?ында: – Сiздер созып жiбермей, осы ж?маны? iшiнде мына орыс-казактар?а ?кеп тапсыры?дар. Н?ра бойында отыр?ан ?рбiр болыс ?арауында?ы Алтай, ?арпы?тарды? байлары ж?йрiк аттарын ?кеп тапсыруы керек. Байлар ты?ып ?алуды ойламасын. Мен ?ай байда ?андай ж?йрiк барын бiлемiн. Ж?йрiк бол?анда, ж?йрiктi? ж?йрiгiн берi?iздер. Мен есептеп ?ойдым, болыстарда?ы ?рбiр байлар екеуден, ?шеуден ?ана келедi. Саранды? жасама?дар. Оны? арты жа?сы болмайды. Соны естен шы?арма?дар. – Шо? осымен с?зiн ая?та?ан едi.

Не болады, не болмайды деген жо?, болыстар, билер ?нсiз кеткен. Шо? оларды? ?андай к??iл-к?йде кетiп бара жат?андарын бiле ?алды да, оларды? ?ндемеуi Шо??а ?намады, содан кейiн айт?ан:

– Мен сiздерге та?ы да айтамын, б?л патшаны? тапсырмасы. Бермесе?дер тартып алады. Ол жа?сы емес, е? д?рыс жолы ай?айласпай, дауласпай ?з ?олымыздан берейiк, сонда жаманатты болмаймыз…

Омар болыс кетiп бала жатып айт?ан:

– Сiз, Шо?ке, ?ызы? с?йлейсiз, ол аттар болыстардiкi емес, байлардiкi, оны сiз жа?сы бiлесiз. Сонда солардан тартып ?перемiз бе?

– Сенi сол туыс?андары?, билер болыс етiп сайлады. Оны ояз ?олдады.

Айт?анды орындай алмаса?, неге болыс болып отырсы??

Шо?ны? мына «алмаса? несiне болыс болып отырсы?» деген с?зiнен кейiн Омар да, бас?а болыстар ?ндемей ?ал?ан. Б?л ?ндемеуде бiр сыр бар екенi? бiлдi Шо?, бiра? ?лiптi? артын к?тiп, бас?а с?з айт?ан жо?. Дегенмен, м?ны? арты ?лкен дау болатынын iшi сезiп отыр едi. Дауды? бастамасы Омарды? ?лгi с?зi екенiн сездi. Арада екi к?н ?ткен со? Шо? Омар?а адам жiбердi, о?ан хатты ?осып жазып жiберген едi. Онда жаз?ан едi: «Омар, сен уа?ытында орындамаса?, екiншi рет „та?ыр Омар“ атанасы?. Б?л орыннан шы?арып тастайды. Ояз сенi? ?анша бергенi?е ?арамай, осы тапсырманы орындамаса? т?рмеге де отырасы?. Оны басы?да?ы шашы?дай к?р!» ?анша дегенмен, «Бес береннi?» iшiндегi а?ылдысы да, мы?тысы да осы Омар едi. Шо? с?зiне т?сiне ?алды да, туыс?аны Сапа?ты? балаларынан бастап, бiр к?н ?ткенде аттарды ?кеп берген. Алайда, к?п болыстарда?ы байлар ?нсiз жатыр едi. Ендi бiрге ерiп келген казак-орыстар мазасыздана баста?ан. Шо? олар?а айт?ан: «Сендер шыда?дар, мен сендерге осында ж?рерде айттым ?ой, ?аза?тар ж?йрiк аттарын ?асында жат?ан ?йелдерiнен де жа?сы к?редi. Ойланып, тол?анып алсын». – Келгелi оларды? к?ла?тарына осы с?здi Шон ??йып отыр?ан едi.

Орыс-казактар ендi мына жайды? м?нiн т?сiнген болуы керек, шыдады. Бiра? та Шо?нын ?зi шыдай алмады. ?йiмк?лдi? т?ркiн ж?ртына т?рт к?н ?ткен со? ат шаптыр?ан едi. Олардын осы уа?ыт?а дейiн ?ндемей жат?анына ренжiп ?ал?ан. Губернаторды? айт?аны? орындамай, абыройымыз т?гiлейiн деп отыр. Сол жа?ын ойла?ыз деген м?нмен хат жаз?ан едi. Азна Шо?нын хатын о?ып шы?ып, а?айындас ?ш болысты? басшыларына ?зi барды. Жасы ?лкен Азна Т?ти баста?ан ?ш болысты?, ?ш рудын билерiне жолы?ып айт?ан едi: «Шо? А?моладан ?скер ша?ыратынын айтып жiберiптi». Б?л Азнаны? ?зiнше ?улы?ы едi. ?лгi с?здi? ?серi мы?ты болды. Арада та?ы екi к?н ?ткенде ?йiмк?лдi? т?ркiн ж?рты мен о?ан а?айындас Кареке мен М?раттар айтыл?ан жыл?ыларын ?келген. Оны ?зiне с?з келтiрмеу ?шiн атасы ?йымдастырып отыр?анын Шо? бiлдi.

Орыс-казактар да ку екен, олардын шын ж?йрiктерiн бай?ап к?рiп, на?ыз ж?йрiгiн алып, бiразын кейiн ?айтар?ан. Шо? ат ?келген адамдар?а ренiш бiлдiрiп, Азна атасына, Т?тиге, Байхан?а арнайы адам жiберген: «Берсе ж?йрiктерiн берсiн. ?йтпесе, бермей-а? ?ойсын, бос?а ?ят?а ?аламыз», – деген.

Шо? с?лемiн естiп, Азна байларды ?ол?а ал?ан болуы керек, бас?а ж?йрiктерiн ?кеп берген. Бiра? ?лi де к?п болыстар ?н-т?нсiз жатыр едi. Арада та?ы бiрнеше к?н ?ттi. Ендi келген казак-орыстар ?айыра мазасызды? к?рсете бастады. Шо? олар?а то?тау с?з айт?ан:

– Сiздер шыда?ыздар, – дей келiп ?уелiде айт?ан с?зiн ?айталап айт?ан, – мен сiздерге айттым ?ой, киргиздар ж?йрiк аттарын ?йелiнен де жа?сы к?редi. – Шыда?дар деп бiрнеше рет ?айталап айт?ан. Шо?нын б?дан бас?а айтар с?зi жо? болатын. Казак-орыстар б?л с?зде шынды? жат?анын т?сiнгендей, шыдап ба?ты. Б?ларды? да ?аза?тарды? аттарын ?йелдерiнен жа?сы к?ретiнiне ендi к?здерi бiржола жете баста?ан едi.

Бiр к?нi казак-орысты? басты?ы айт?ан: «Бiр-екi байды, билердi, болыстарды А?мола?а айдап апарса? ?айтедi?» Олар да ат алу?а бас?а болыстар?а кеткен казактармен хабарласып отыр?ан едi. Олар ?андай шара ?олданып жат?андарын айтып келген. А?мола?а апарып бiразын екi-?ш к?н т?рмеде ?стап едi, айт?андарын ойда?ыдай орында?анын айтып келген. Бас?а болыстар?а бар?ан казактар тиесiлi аттарын осылай зорлап жинап алып жат?анын Шо? естiп отыр?ан едi. Соны Шо? ма??лдаса, ?олдарында ?аруы бар б?лар ?азiр iске кiрiсетiнiн бiлiп отыр едi. Казактар Шо? аузынан тек бiр с?з к?тiп отыр?ан.

– Олары? за??а ?айшы болады, ?з еркiлерi?мен берсiн деген жо? па басты?тары?. Тартып алу?а, к?ш к?рсетуге болмайды, – дедi Шо?.

– Ендеше мынау не, губернатор тапсырмасын орындамай отыр ?лi?

– Орындайды, – дедi Шо?. Оны жасаса б?кiл То?а руында ренiш тудыратынын Шо? бiлiп отыр?ан. Казактарды? айт?анын к??iлi ?аламады.

Байлар?а айт?анын жасататын ?зiнi? де бiр ?дiсi болатын. Ол осы ма?айды? ?рыларына п?леннi? п?ленше ж?йрiгiн алып кел десе, олар?а сездiрмей-а? алып келетiнiн бiлiп отыр?ан. Бiра? Шо? о?ан да бармады. Ол туралы мына жерде айтпады. С?зiнi? со?ында айт?ан:

– Сендердi? к?ш к?рсетулерi? д?рыс емес. Ал губернаторды? алдында мен ?зiм жауап беремiн. Сендер тек шыда?дар!

Орыс-казактарды? басты?ы мына с?зден кейiн айтары таусыл?андай, ?ндемей ?алды. Бiра? оларды? ?атты ренжiп отыр?анын бiлдi Шо?.

Орыс мiнезiн жа?сы бiлетiн Шо? оларды к??iлдендiру ?шiн Захар заемкасына Ахметжанды жiберiп, ?олдан ашыт?ан ара? ал?ызып бердi. Ара? iшiп ал?ан орыс-каза?тар ж?н с?зге келiп, Шо?мен д?рыстап с?йлесе бастады.

– Шо? Тел?озинович, не жасаса?ыз да ?зi?iз бiлi?iз. Бiз к?туге дайынбыз, – дедi т?рт казакты? басты?ы, бiраз ара? iшiп ал?ан со?. Оларды? ашуы басылды. Шо? Захарды? ара?ын берiп осыны жасады да отырды.

?аза? айт?андай, тама?ы то?, к?йлектерi к?к, жата бердi олар да. К?нiнде т?рт-бес мезгiл тама?ын ?йiмк?лге дайындатып т?рды. Олар да Шо?нын м?ндай ?ызметiне риза едi. Ендi басы арты? с?з айтпайтын болды. Жата бердi.

Орыс-казактарды? емес, ендi Шо?ны? ?зiнi? шыдамы бiттi. Б?л жолы iргелес отыр?ан Жыланды болысыны? билерi мен болысы ?алма?анбеттi ша?ырды. Бiрде-бiр ж?йрiк ?келмей жат?ан осы Жыланды болысы едi. Б?л жолы да ?ткен жол?ыдай ?айыра дастархан жасалып, ??гiме басталды. Шо? б?л жолы да ешкiмде де жекелеп тиiскен жо?. Б?рiне арнап с?йледi:

– Сiздер ?ткен сайлауда мына ?алма?анбеттi жа?тап с?йледi?дер. ?з алдына болыс болды?дар. Мен ендi сендермен б?дан былай с?йлеспеймiн. Ж?йрiктер жайында келесi жолы оязды? алдына барып, ?здерi? жауап бересi?дер. Б?л менi? сiздермен со??ы с?зiм, ?келетiн ж?йрiктерi?дi ?келесi?дер ме, ?лде ?келмейсi?дер ме, соны бiлгелi ша?ырдым. Б?дан кейiн сендермен ??гiме бiтедi. Келесi жолы анау ояз алдына барып айтасы?дар. Та?ы да ескертетiнiм, б?л губернаторды? тапсырмасы. Ояз сендердi аямайды. Менi? б?л с?зiме сенбесе?дер, казiр екi-?шеуi? мына орыс-казактармен бiрге А?мола?а барасындар!

Мына с?з б?рiнен б?рын ?алма?анбетке ауыр тиген болуы керек, ол отырып:

– Шо?ке, мен б?рiне айттым, бiрi тiлiмдi алмайды.

Шо? болысты? аузынан мына с?здi естiп ашуланып ?алды да, билерге арна?андай етiп:

– ?ткен екi сайлауда да осы ?алма?анбеттi ?олдады?дар. Ендi мыналары? не? Осындай ?иын жа?дайда неге ?олдамайсы?дар. ?араулары?да?ы ана а?айын байларды ша?ырып алып айтпайсы?дар ма? ?алма?анбет жас. Ал сендердi? ел алдында беделдерi? бар, – дедi.

А??ош?арды? бiр биi:

– Шо?ке, байларды? кеуделi екенiн бiлесiз. Солар ?алма?анбеттi жас дей ме, кейде бiздi? тiлiмiздi де алмай кетедi. С?зiмiздi ты?дамай отыр.

– Олай болса ?азiр соларды? есiмдерiн ма?ан айты?дар. Болыс пен билерге ба?ынба?ан ол ?андай байлар? Сiздердi? тiлдерi?iздi алмаса А?молада ал?ызады. Сiбiрге айдатса, жан ?ымбат па, мал кымбат ба, сонда бiледi.

Карбышев кетерiнде орнына Ыбырайды емес, Герасимовты ?ойып кеткен. Онымен Риза ар?ылы хабарласып отыр едi. Ол ?ткен жолы айтыпты: «Шо? Тел?озин, ?ай би, ?ай болыс тiлiн алмай отыр, ма?ан хабарлассын. Мен м?нда ?скер жiберiп, ша?ырып алып, ?зiм с?йлесемiн».

Туыс адамдар?а ондайды жасауды Шо? лайы?сыз к?рдi. Оларды? неден ?ор?атынын бiлiп ал?ан. Сiбiр десе з?релерi ?шатынын бiлетiн. ?ай жерде болмасын ?ор?ыту?а келгенде осылай с?йлейтiн. ?йтпесе, бастарына бас?а с?з ?онбайтынын Шо? бiлiп ал?ан.

?лгi с?з д?л нысана?а тигендей болды. «Олай болса, ояз алдында жауап бересi?дер». Б?л с?здi? м?нiн билер де т?сiнiп отыр едi. ?стал?ан байларды? туыстары ?здерiне маза бермейтiнiн сезетiн. Билер екi отты? арасында ?ал?андай ?ысылып отыр едi. ?й арасында?ы жанжал к?шейiп кететiнiн бiлдi. ?алма?анбет сол арада ?зiнi? пысы?ты?ына салып:

– П?ленше, т?генше, сiз ана туысы?ыз?а айты?ыз, ж?йрiктерiн ?келсiн деп неге айтпайсыз?

Б?л ?алма?анбет тарапынан шы??ан ?тымды с?з едi, байлар?а да, билерге де тиiп жат?ан с?з едi.

– Ал оны жасамаса?ыздар, Шо?ке?нi? айт?аны болады. А?мола?а барып, ояз алдында жауап бересiздер. Мен б?дан кейiн сiздерге с?з айтпаймын, – деп бiтiрдi с?з ая?ын ол.

Шо? ?алма?анбеттi? а?ылы шамалы бол?анымен ?улы?ы мол екенiн бiлетiн. ?азiр сонысына салып отыр?анын бiрден т?сiндi. Билерге ?здерiне жа?ын туыс?андарын ?ол?а алуды ж?ктеп, билердi ?стауды? бiр жолы екенiн болыс да т?сiне ?ал?ан?а ??сайды. Билердi? бiразы ?артай?ан адамдар едi. ?алма?анбеттi? айт?анын жасамаса ?ят?а ?алатынын к?рi билер т?сiнiп отыр едi. Шо? отырып айт?ан:

– Сен ?алма?анбет мына билерден б?рын асы?па! Ал сiздер ж?йрiктi бермеймiн деген туыстарды осында алып келi?iздер. Мен ?уелi олармен ?зiм с?йлесiп к?рейiн. Ал егер к?нбесе, мына орыс-казактармен А?мола?а айдайы?. – С?зiнi? к?шiн молайту ?шiн Шо? айт?ан: – сiздердi? тiлдерi?iздi алмайтын олар ?андай туыс?ан адамдар? Олардан аттарды к?шпен аламыз да, ал сiздер билiктен кетесiздер.

Мына с?здi? ?серi к?штi болды да, билер ?оз?ала?тап, орындарына отыра алмай кеттi. Шо? оларды? б?л к?йiн т?сiне ?алды да айтарын терендете, болыс?а к?ш бергендей етiп айт?ан:

– ?уелiде ?алма?анбеттi ?здерi? сайлады?дар, ендi оны неге ?олдамайсы?дар. Билер ?олдамаса, болыста ?андай билiк болады? Сен, ?алма?анбет, ?ялма, б?дан былай ?ай би тiлдi алмайды ма?ан келiп айт. Бая?ы ?аза? заманы емес, ояз?а айтамыз да, билiктен шы?арып жiберемiз.

Бiр би отырып:

– Шо?ке болысты? ж?мысына араласпайы? деп бiз ?ой?ан едiк…

Б?л с?здi ?улы?пен айтып отыр?анын Шо? бiле ?алды да:

– Олай болмайды, мына ж?мыс бидiкi, анау болыстiкi деп б?луге болмайды. Б?рiне де орта? шаруа. Мен сiздерге ?ткен жолы да айт?анмын, б?л шаруаны тапсырып отыр?ан анау губернатор екенiн ескерткенмiн. ?азiр де айтып отырмын. ?алай с?зге т?сiнбейтiн адамсыздар. Онда ?андай к?ш бар екенiн бiлесi?дер. Ерегiссе ж?йрiктердi ?ана емес, ?здерiндi де айдап ?кетедi. Анау надан туыстары?ыз?а д?рыстап айтасыздар ма? Кенесары?а к?мектескендерге не жаса?анын бiлдi?дер ?ой. Одан зор?ысын жасайды.

Отыр?ан билер Кенесары?а к?мектескен адамдар?а не жаса?анын жа?сы бiлетiн. Б?лардын арасында сонау Кенесары заманында?ы жа?дайды жа?сы бiлетiн билер де бар едi. К?рi адамдар керемет, ?ор?а? болады екен. Оларды? тiптен ?ор?ып кеткенiн Шо? да бай?ап отыр?ан.

– Олай болса осыдан барысымен байларды? б?рiн сен, ?алма?анбет, ша?ырып ал. Оны? iшiнде мына билер де болсын. К?п болып ?ол?а алы?дар.

Осы арада болыста бiр жiгер пайда болып кеткен едi.

– Шо?ке?нi? с?зiн естiп отырсыздар ма? Егер ?ткен жол?ыдай болса ана туыстары?мен бiрге ояз алдына ?здерi?iз барасызар.

– ?алма?анбет, сенi? айтып отыр?аны? не? Аны?тап айтсайшы.

Содан кейiн ?алма?анбет ?ткен жолы байларды ?йiне ша?ырып алып айт?анда осы отыр?ан билердi? кейбiреулерiнi? келмей ?ал?анын, ал келгендерi ?ндемей кеткенiн ашы? жайып салды. Б?л арада Калма?анбеттi? салма?ты билерге салып отыр?анын бiлдi Шо?. Содан кейiн ол:

– Олай болса сол билердi? атын аташы, – дедi.

?азiр Калма?анбет ?зiнi? де атын атап ?ояды деп ?ор?ып кеттi де, бiр би орнынан т?рып айт?ан:

– Шо?ке, ?й iшiндегi ??гiменi ?айтесiз. Оны естiмей-а? ?ойы?ыз!

– Мен оны естiгiм келiп отыр?ан жо?. Ешкiм де сiздерге кезiнде ?алма?анбеттi сайландар деп айт?ан жо?. ?здерi? сайлады?дар. Ендi келiп мына жасап отыр?андары? не? – Шо? отырып та?ы да айт?ан, – ?алма?анбет, турасын айтшы. Келмей ?ал?ан кiмдер?

Ендi ал?аш?ыдай емес, ?алма?анбет де, ?ысылып, ?ымтырыл?ан жо?. Шо? айт деп талап етiп отыр, б?л арада жасыруды? ж?нi жо? екенiн бiлдi де, сол арада бiрнеше билердi? атып атап шы??ан.

Шо? отырып сол билердi? бiреуiнен с?рады:

– Б?ленше, сiз неге келмедi?iз?

– Б?л ?тiрiк айтып отыр. Ма?ан еш?андай хабар берген жо?.

– Мен, мiне, Шо?кеннi? алдында айтып отырмын. Ерте?гi к?нi ана туыс?андарды? бiреуi айт?ан жыл?ыларын ?келмесе Шо?ке? алдында ?здерi?iз жауап бересi?iздер! Ар жа?ын Шо?ке?нi? ?зi бiледi.

Мына Калма?анбет с?зiнi? ар жа?ында ?андай м?н жат?анын Шо? бiле ?алды. «Сендердi ояз алдына апарып, билiктен шы?арады» деген сия?ты м?н жат?анын болыс ашы? айтпаса да т?сiнiп отыр едi олар. Та?ы да Шо? ?зi с?йлеп кеттi, б?л жолы Калма?анбетке арнап с?йледi.

– Сенi елдi? атынан осы билер сайлап отыр. Сонды?тан байлар да, билер де сенi? айт?аны?ды жасауы керек. Оны жасата алмаса?, ояз алдында мен емес, б?лармен бiрге барып жауап бересi?.

Шо?нын мына с?зiнде ?андай ма?ына жат?анын болыс та, билер де т?сiне ?алды. Бас?а басы арты? с?здi? ?ажетi жо? екенiн т?сiндi. То?тап, то?ырап ?ал?андай болды. Б?л ??гiменi? ?серi к?шi бол?ан т?рiздi. Арада екi-?ш к?н ?ткенде ?алма?анбет болысында т?ратын байлар ж?йрiктерiн ?келе бастады.

Шо?ны? Калма?анбет болыспен бiрге билердi де ша?ырып алып с?йлескенi туралы бас?а руларды? да билерiнi? ??ла?ына жеткен едi. ??гiменi? неден басталып, ?алай ая?тал?анын бiлiп отыр?ан олар да. Шо? ?здерiне де соны жасайтынын бiлдi. К??iлi жа?ын билер, ?йлерiндегi анау бес орысты ?осып, солармен А?мола?а жiберетiн ойы бар екенiн айт?ан бiрiне бiрi. Б?л ?оспа с?здiн ?серi к?штi болды. Олар ?здерiне жа?ын байларды ша?ырып алып, Шо?ны? жасап жат?ан шаруасын жеткiзген. Дегенмен, ?анша би болса да оларды? с?здерiн ты?дамайтын байларды? арасында кисы?тары бар едi. Солар атал?ан жыл?ыларын ?келмей жат?ан ?лi де. Бiра? та б?рiне Калма?анбет руларыны? билерiне колдан?ан ?дiстi колдана беруге болмайды. Бiр болыста бидi? туыс?аны ?кеп, бiрi ?келмей отыр?ан едi. Ондай байларды? туыс?андарына би болып отыр?ан билермен Шо? ?зi ша?ырып алып с?йлескен едi.

– П?ленше, сенi? ана туыс?аны? сенiмен ?ш атадан ?осылады. Сенi? с?зi?дi ол ты?дайды. Сен неге айтпайсы?? – деген с?зден бастап бiраз ?атты-?атты с?здердi айтып жiберген. – Болмаса, т?рмеге оны? орнына ?зi? барып отыр, болмаса ана бай туыс?аны?ды жiбер! – Б?л ауыр с?з едi. Ондай с?здi кейбiр айры?ша намыской билерге сенi? анау т?геншеден билiгi? кем бе деп, бiраз ?айрау ?шiн айтатын. Ал анау би ?айда болмасын одан ?алыс?ысы келмейтiн. Ол келiп туыс?андарын ?ор?ытып, мен сенi А?мола?а апарып т?рмеге жабамын деген. А?ыры, аулында жанжал болып амалы таусыл?ан бай ж?йрiгiн алып келген.

?аза?тарды? ?улы?ына т?сiнiп ал?ан орыс-казактар ?р атты шауып к?рiп, ж?йрiктерiн ?ана алып жатты.

Ендi ?аза?тарды? жа?дайын бiлiп ал?ан казак-орыстар ?улы??а к?штi. Ж?йрiк аттарды? орнына ортан ?ол аттарды алып келсе, оны? ?стiне а?ша ал?ан едi. Шо? м?ны сезiп ?ал?ан, арты жа?сы болмайтынын бiлген. Ерте?гi к?нi б?л жа?дай генерал Колпаковскийдiн ??ла?ына тисе, ол губернатор?а жеткiзiп, оны? арты ?лкен жанжал болатынын сездi. Оны осында ?зiмен бiрге ерiп келген казактарды? ?здерi, бiрiне бiрi ерегiсiп жеткiзетiнiн де сезiп отыр едi. Шо? о?аша отыр?анда ?здерi келiп айтатын, анау Михаил, ж?йрiк емес, бiр атты алды, а?ысына ?стiне а?ша алды дейтiн. Мынаны? ?лесi кетiп бара жат?ан со? осылай деп отыр?анын Шо? т?сiнген едi. Казак-орыстарды? мiнезiн бiлетiн, бiреу арты? бiрде?е алып ?алса, екiншiсi жо?арыда отыр?ан басты?тарына жеткiзетiн мiнездерi бар екенiн бая?ыдан бiлiп ж?рген. Ж?не оларды? айт?аны а?тан тиетiн. Казактарды? жiберген арызына ояздан бастап губернатор?а дейiн екi етпей орындайтын. Егер соны жасаса, анау Колпаковскийдi? алдымен ?зiн кiн?лайтынын Шо? бiлдi. Содан кейiн ?з болысына келген орыс-казактарды? т?рт к?зi т?гел отыр?анда айт?ан:

– Сендер мына ?ылы?тары?мен генерал алдында мас?ара боласы?дар!

– Бiз та?дап ал?ан жыл?ыда ол кiсiнi? не шаруасы бар?

– Сендер апар?ан жыл?ыларды бас?а казактар?а бередi. Олар ?келген аттары?ны? нашар екенiн генерал?а жеткiзедi. М?ны? арты ?лкен дау болатынын т?сiнi?iздер! Сендер б?л ?ылы?тары?ды ?оймаса?дар, жо?ары жа??а ?зiм жеткiземiн.

Мына с?з ?атты ?сер еткен т?рiздi. Ендi ж?йрiк деп ?келген бiрнеше аттарды ?айтарып жiбердi. Дегенмен, казактар?а мол берiп, а?шаны кейбiр байлар нашар аттарын ?ткiзгiсi келетiн. Шо? оны бiлiп ал?ан. М?ны? арты бiр ?иын шаруа?а апаратынын Шо?ны? iшi сезетiн. Казактар?а ескертуiн ты?дама?ан со? с?зi таусыл?андай болып ж?рген. Ендiгi ?келген жыл?ыларды ?з адамдарына шаптырып к?ретiн. Олар?а айтып ?ой?ан, егер ж?йрiк емес атты ж?йрiк десе?дер, зан алдында жауап бересi?дер дейтiн. Шо?ны? за?ды аузына алса жайдан жай с?йлемейтiнiн, занды жа?сы бiлетiнiн жерлестерi де бiлген. Сонды?тан Шо?ны? айт?анын екi етпей орындап ж?рдi.

Шо? м?нымен шаруаны ая?тап ?ой?ан жо?, бара жат?анда казак-орыстарды? ?здерiнен ал?ан жыл?ыны бiреулерге сатып, болмаса айырбастап апар?анын бiлетiн. Казактарды? ондай жылпосты?ын т?сiнiп ал?ан Шо?. Содан кейiн казактарды? ?абылдап ал?ан жыл?ыларыны? ?р?айсысыны? т?сiн, неше жаста екенiн ?а?аз бетiне т?сiрiп едi. Содан кейiн казактар?а айт?ан, осы ?а?азды пошта ар?ылы генерал атына ?зiм жiбертемiн дедi.

– Егер м?ны ана жа?та?ы казактар бiлсе, генерал ??ла?ына жетсе, сендермен ?алай с?йлесетiнiн ?здерi? де бiлесi?дер, – Шо?ны? м?нысы ?зiнi? де, билердi? де беделiн орыстар алдында са?тау болатын. Сонды?тан осылай жасап отыр?ан. Ол жалпы ?аза? билерiне беделiнi? ?сер ететiнiн сезген. Шо? билердi? орыстар алдында беделiнi? т?мендегенiн к??iлi ?аламайтын. Сонау ерте заманнан келе жат?ан бiр елдiктi? белгiсi, орыстар келгелi ?ал?аны осы би ?ана болатын. ?аза? арасында ?аза? билiгiн са?тап ?алу ?шiн орыс алдында оларды? абыройын жо?алтпау керек екенiн Шо? жа?сы т?сiнетiн. Сонды?тан би билiгiне с?з келтiрмеуге тырысатын. Осыдан кейiн-а? байлар ?з ж?йрiктерiн ?кеп жатты. Т?с кезi болатын. Жаба?ылар ауылынан Т?сiп бидi?, ?асында Алдаберген дейтiн бай бар, екi ат алып келiптi. Олар келгенде Шо? сыртта ж?рген. Бiрiнен бiрi аумайтын екi к?к ат екен. Шо? аттарды к?рiп, Алдабергеннен с?рады:

– ?о?ыр?ара т??ымы ?айда?

– Шо?ке, олар бая?ыда бiткен ?ой.

– Сен Алдаберген ?тiрiк айтпа! Былтыр ?ана мына ?аражастарды? тойына салып, бiрiншi орын алып едi? ?ой.

Ол жылап жiбердi.

– Ол атымды ал?анша ?йдегi балаларды алсын да!..

– Алдаберген, генарал-губернаторды? б?йры?ына ?арсы келе алмаймыз. ?ажет болса балаларды да алады. Ж?йрiк кетсе оны? орнына ж?йрiк туады. Ерте?гi к?нi ?зi?дi Сiбiрге айдап жiберсе, онда не болады?! Сен ?асарыспай, ?оныр?араны? т??ымынан да алып кел…

Алдаберген с?з таусыл?андай болып кеткен. Шо? ?асында т?рып ?ал?ан Т?сiптi ?ол?а ал?ан.

– Сенi Жаба?ыларды? т?уiрi деп ел би сайлап отыр. Алдабергеннi? ?лгiндей жасауына неге жол бересi??

– Шо?ке, оны? орыс-казактар осындай жыл?ыларды алып жатыр дегенiне сенiп ?алып едiк. Кешiрiм с?раймын, – дедi.

– ?ке? ?ожамжар д?рыс адам едi. Сен кiмге тартып осындай бол?ансы?? – Т?сiптi бiраз жерге апарып ?атты ?рыс?ан.

Осылайша ж?йрiктер м?селесi бiртiндеп шешiлiп жатты.

Шо??а мiнез к?рсетiп жат?анны? бiрi Елгелдiлер болатын. Б?ларды? арасында?ы Ерназармен, Жанкелдi т??ымдарымен алак?здiк, аразды? сонау Корысбай асынан бастал?ан едi. Кейiн Шо? А?моладан бiр жылды? о?у бiтiрiп келгендегi ат жарысында?ы жанжал. Тел?озыны? Елгелдiлер туралы айтып ж?рген с?здерi. О?ан Жой?ынбектi? ?лiмi ?осылды. Содан б?л екi ауыл бiржола араздасып кеткен едi. Б?рын?ыдай ж?нге салып отыратын Таубай жо?. Туысты?тан да кете баста?ан. Со??ы жылдары бiрiне бiрi ?атынаспайтын бол?ан. Шо? да б?рын?ыдай емес, «Балы?тык?лге» ?аршы?а салып барып ж?ргенде олар?а со?пайтын. Б?л да Елгелдiлердi? сырттан айт?ан с?здерiне ренiштi едi. Шо? ж?йрiк ат с?рап, Елгелдiлердi ?уре етпей-а? ?оямын деп отыр?ан едi. Бiра? сыртта к?з к?п. Ерте?гi к?нi Шо? ана Сатыпалдыны? бiр баласы Елгелдiлерден ж?йрiк ат алмады дейдi. Соны ойла?ан ол ?азiргi Елгелдiнi? ?лкенi А?сарыны екi рет ша?ырт?ан. Ол келмедi. Сол екi ортада ?кесi ме, ?лде бас?а бiреулер ме, мына к?ршi жат?ан Елгелдiлерде ж?йрiк ат барын жеткiзiптi орыс-казак басты?ына. М?ны? арты ерте?гi к?нi ?мытылмайтын бiр ??гiмеге айналып кететiнiн бiлiп, Шо? ерте?iне орыс-казактарды? екеуiн ертiп алып Балы?тык?лге тартты. Тура Айсарыны? ?йiне келген. Б?л кезде ол ?айтыс бол?ан. Ол ?лгенде Елгелдiлер Шо??а оны? ?айтыс бол?аны туралы хабар бермеген. Шо? кейiн Елгелдiлер хабарлама?анына ?атты ренжiп ж?ретiн. Олар ?шiн аруа??а ренжуге болмайды. Сонды?тан бiрiншi Айсарыны? ?йiне келдi. ?йден оны? баласы ??тпан шы?ты. Шо? оны б?рын к?рмеген едi.

– Сен кiмнi? баласысы?? – дедi Шо?.

– Мен Айсарыны? баласымын.

Шо? о?ан т?к айт?ан жо?, атыны? тiзгiнiн бердi де iшке кiрiп кеттi. ?йде Айсарыны? екiншi ?йелi отыр екен. Кедейлiктен бе, Елгелдiлер екi ?йел алмайтын. Оларды? арасында екi ?йел ал?ан Таубайдан кейiн осы баласы ?ана едi. Шо? онымен амандаспастан, отыра ?алып ??ран о?и бастады. Шо?ны? еш?андай аманды? жо?, бiрден ??ран о?и баста?анына т?сiнбей отыр ол. Шо? ??ранды о?ып бiтiре бергенде ?йге А?сары кiрдi. Таубай т??ымымыны? казiргi ?лкенi А?сары едi. Б?л жас жа?ынан Шо?нан ?лкен болатын. Шо?ны? бiр ?детi, ?йде отыр?анда ?андай ?лкен адам болмасын, бiрiншi орнынан т?рып с?лем бермейтiн. К?птен берi есiктерiн ашпай ж?рген Шо?ны? мына келiсiне та? ?алып ?ал?ан ол да. Оны? ?стiне жасын сыйламай, с?лем бермей отыр. Ол Шо?ны? ?зiнен с?з к?тiп отыра бердi.

Шо? А?сары?а ызалы едi. А?асыны? ?лгенiн хабарлап, ша?ырма?анына ренiштi едi. ?ткен жолы ж?йрiктер туралы ша?ыр?анда келмедi. Шо? оны к?п к?ттiрген жо?, с?лден со? с?з баста?ан:

– Сен, А?сары, мен ша?ыр?анда неге келмейсi?? – Даусы ?атты шы?ты.

– Мен сенi? аулына неге барамын? – Б?л да ?ырсы? жауап едi.

Шо? ?асында отыр?ан екi орысты к?рсеттi.

– Мен ша?ырып отыр?ам жо?, мына екi орыс ша?ыр?ан сенi.

– Менi? орыстарда еш?андай шаруам жо?. Оларды? менде не а?ысы бар?

– А?сары, есi?де болсын, сен де, мен де осы орыстар?а т?уелдiмiз. Сонды?тан оларды? айт?анын жасау бiздi? мiндетiмiз. Б?лар Кербестiнi? т??ымынан екi жыл?ы с?рап отыр. Соны бересi?.

– Мен б?л орыстар?а еш?андай жыл?ы бермеймiн. К?ш к?рсетiп тартып ?кететiн болса?, ?зi? бiлесi?. Мен ?з ?олымнан жыл?ы бермеймiн!

Шо?ны? сол арада айтатын с?зi болмай ?алды. Б?л ?йге б?л шаруамен келмеу керек едi деп ойлады. М?нысы а?асы Айсары ?лiмiне келмегенiне ?аза?и ?кпесi екенiн бiлдi. Шо?ны? ?лi де айтар с?зi к?п едi. Бiра? айтпады. ??гiменi? ?за??а созылып кететiнiн бiлiп:

– Менi? сенiмен ?азiр дауласатын уа?ытым жо?. Менiмен даулас?ылары? келсе, кейiн арнайы келемiн, – дедi де, Шо? орынан т?рып кеттi.

Сол бойы Шо? кайтып кеткен. Артынан ерiп келген екi орыс та шы?ты. Шо? кермеде байлаулы т?р?ан атына мiнiп ж?рiп кеттi. Былай шы??ан со? т?кке т?сiнбеген орыс-казактарды? басты?ы с?з бастады:

– Ана кiсi ж?йрiк аттарын бермей отыр ма?

?азiр бермейдi десе к?ш к?рсететiнiн сезiп, м?ны? арты т?белеске айналып кететiнiн сезiп Шо?:

– Оларда ж?йрiк ат жо? к?рiнедi.

Шо? ауылына келген едi. Тел?озы Шо?ны? к?р ?ол келгенiнен ?ор?ып, Елгелдiлер дау шы?арып ж?йрiк ат бермегенiн сездi. Бiра? л?м деген жо?.

К?ршi болыстардан ж?йрiктерiн ?келiп жатты. Тiленнi? бiр байы да бiр ж?йрiгiн ?келмей ?ойды. ?зiн ша?ыртып едi, ауырып жатырмын дегендi айтып, ?зi де келмедi. А?ыры, ?лсендi жiберген, о?ан айт?ан: «егер ана туыс?аны? айт?ан ж?йрiктi ?келмесе тиiстi жазасын о?ан да, са?ан да ?олданамын» деген. ?лсен б?л с?здi сол ?алпында жеткiзген едi. Мына с?здi естiгенде бай ?ор?ып кеттi. Шо?ны? ойда?ы жо? жазаны колдана бiлетiнiн сезетiн едi. ?зi сайлат?ан би, мына ?лсенге де бiрнеше к?н Т?сiптi? жыл?ысын ба?ылатып ?ой?анын, а?ыры екi ж?йрiгiн Алдаберген алып келгенiн естiген.

Шо? Елгелдiлерге ?лсендi жiберудi бiр ойлады. Оны? ?келетiнiне сенiмдi едi. Шо?ны? ?зiнен к?рiп, екi ру арасынданы дауды ?ршiтiп алатынын бiлiп, содан кейiн жiбермеген.

Ж?йрiктердi? негiзi жиналып кал?ан. Казак-орыстар ерте? ?айтамыз деп отыр?ан. Шо? Тел?озы?а айт?ан:

– Мыналар?а беретiн ж?йрiк аттарды ?кел, – деген.

– Б?лар менен ж?йрiк ат алмайды. Онда шаруа? болмасын. Б?л орыстармен келiскенмiн…

Шо? жа?сы сезiп, бiлiп т?р едi. Егер ?зi бермесе арты ?лкен дау?а айналатын.

– Тел?озы, есi?де болсын, бас?алар?а ?лгi к?рсетiп, алдымен менi? беруiм керек…

– Сен ыл?и бас?алар?а шама? келмесе де, ма?ан к?ш к?рсетесi? де отырасы?. Ана Елгелдiлерден болысты?ы?ды к?рсетiп, неге алмады?? Сенi ?алай т?сiнуге болады? – Тел?озы ашумен бiраз жерге бар?ан. Шо? шыдай алмай:

– Тел?озы, бос с?зды ?ой! Елгелдiлерде шаруа? болмасын. Олар кейiн жауабын бередi. Екi ру арасында?ы жанжалды одан ?рi ушы?тыр?ы? келiп отыр ма? Одан да мына орыстар?а ж?йрiк аттарды бер. Ерте? с?з болмасын десе?, айнала?да неше т?рлi адамдар отыр. Ерте? ояз?а жеткiзедi. Екi-?ш жыл?ы ?шiн мен ?ятты болып ?алмайын.

Тел?озы б?дан кейiн еште?е демей шы?ып бара жатыр едi, оны Шо? то?татып:

– Тел?озы, айтып отырмын ?ой, мына орыстар?а беретiн жыл?ыларды алып кел. Екi ж?йрiк емес, т?ртеуiн ?кел. Екеуi ана Кербестiнi? т??ымынан болсын!

Тел?озы Шо?ны? не ойлап т?р?анын бiле ?алды. Шо?ны? м?ндайда?ы ойы Елгелдiлерден алма?ан екi ж?йрiктi? орнын ?з жыл?ысымен жабу болатынын сездi. Шо?ны? мына с?зiне Тел?озы ?атты ашуланды.

– Сен с?зге т?сiнбейтiн ?андай адамсы??! Мен б?л орыстармен келiстiм деп айтып т?рмын ?ой. Б?лар айт?ан, сiзден жыл?ы алмаймыз деген. Сен бос с?здi ?ой. Екi жыл?ы беремiн. Сол жетедi!

?асында отыр?ан казак дауды? жыл?ы?а байланысты болып жат?анын сезе ?алды да:

– Шо? Тел?озинович, сiздi? бiзге сi?iрген е?бегi?iз ?шiн бiз жыл?ы?ызды алмаймыз, – дедi.

– Олай болса, елден жина?ан аттары?ны? б?рiн ?айтып берi?дер!

Шо?ны? мына т?сiнiксiз с?зiне казак та? калды.

– Сонда Колпаковский алдында бiз не айтамыз?

– Сендер еште?е айтпайсы?дар, генерал алдында да, ояз алдында да мен жауап беремiн!

– Шо? Тел?озинович, б?л болмайтын шаруа.

Шо? б?ларды? елдi сау?алап, жыл?ы орнына а?ша ал?анына ренiштi едi.

– Мен олар?а айтар с?зiмдi бiлемiн. ?зi? не айтары?ды аны?тап ал… ?азiр ж?йрiк аттарды? б?рiн тастап кетi?дер!

Орыс-казактарды? басты?ы Шо?ны? мына с?зiнi? астарында не жат?анын бiле ?алды. Ж?йрiктерiнi? орнына елден пара ал?анын жазып, ?здерiн ?ят?а ?алдыратынын бiлiп отыр едi.

Казактарды? басты?ы айт?ан:

– Шо? Тел?озинович, ?айсысы ж?йрiк емес екенiн айты?ыз. Соларды т?гел ?айтарамыз, – дедi казак.

Ерназарларды? арасында Д?улен деген кiсi бар болатын. Сол То?аларда?ы ж?йрiктердi? б?рiн бiлетiн. Соны ша?ыртып алып айт?ан болатын: «Д?уке, сiз ма?ан мына жыл?ыларды? iшiнен ?айсы ж?йрiк еместiгiн аны?тап берi?iзшi» – дедi. Ол аралап к?рiп, он ша?ты жыл?ыларды? нашар екенiн аны?тап берген едi. Шо? казактарды? басты?ына айт?ан: «?азiр сен барып мына аттарды ?ай жерден алды?, орнына ж?йрiктерiн алып кел. ?йтпесе, бiр жыл?ы да алмайсы?» – дедi.

Ол кеткен. ?лгi пара ал?ан байларды ?ор?ытып, ы??ай ж?йрiктерiн алып келген едi.

Олар дау шы?ара алмады. Ж?йрiктерiн берген. Шо?нан, бiр жа?ынан мына казак-орыстан ?оры?ты. О?ан ?оса ?кесiнен не ?шiн ж?йрiк алмай отыр?анын бiлдi казак. Осында келгелi Шо?ны? адал адам екенiне к?зi ?бден жеткен болатын. Мына с?здi содан кейiн айтып отыр?анын т?сiндi.

– Сiздi? ?ке?iздi? к??iлiне ?арап едiк. Олай болса сiздерден де аламыз…

Шо? тыста ж?рген ?кесiне:

– Ана орыстар сенен де аламын деп отыр. Барып Таланк?ктен, К?кбоздан ж?не Кербестiнi? т??ымынан т?рт ат ?кел!

Б?л аттар Телкозы мен Шо?ны? арасында?ы ?р жерден ал?ан ж?йрiк аттар едi. Мына с?здi естiгенде Тел?озыны? iшi ?ртенiп кеткендей болды.

– ?й, Шо?, сен басты?ы?а жа?сы к?рiну ?шiн осы с?здi айтып т?рсы? ?ой. Елдi? б?рi екi ж?йрiктен берiп жатыр. Мен де екеуден арты? бермеймiн!

– Мен ?з алдым бiр ?ймiн. Екi ?йден т?рт жыл?ы беруге тиiстiмiз!

– Бiздi? еншiмiздi ?лi ешкiм б?лген жо?. Сенi? айтып т?р?ан мынау с?зi? не?

– Жа?дай солай болып т?р. Тел?озы, басы арты? с?з айтпа! Менi? айт?анымды жаса! Сен б?лай ойла?аны?мен, ел бас?аша ойлайды. Ел ерте?гi к?нi с?з тудыру ?шiн бас?аша с?йлейдi.

Тел?озы Шо?ны? б?л с?зiне ?арсы еште?е айта алмады. А?ыры айт?ан жыл?ыларын алып келуге М?хамеджанды жiберген едi.

М?хамеджан алып келгенде, жетегiнде Кербестiнi? екi т??ымы бар, Байсары келдi. Шо? о?ан айтты:

– Бiзге Елгелдiден еш?андай жыл?ы керегi жо?. Аттарды алып кет. ?ажет болса ояз ша?ырып алып с?йлеседi. Соны? алдында бересiндер!

– Шо?ке, елдi? б?рi берiп жат?ан к?рiнедi. ?ят болады ?ой, – дедi Байсары.

– Сендер ?ятты ендi бiлiп т?рсы?дар ба? Бар, алып кетi?дер. Олай болса, ана А?молада?ы ояз?а апарып берi?дер! – деп, Шо? ?йiне кiрiп кеттi.

Казактар Шо?нын айт?анын ты?дап т?р?ан едi. ?аза?ша ептеп бiлетiн бiреуi Тел?озыдан с?ра?ан:

– Б?л жыл?ыларды ?келген алды??ы бiз бар?ан ауылды? адамы ма?

– Солар ?келiп т?р. Мен б?л аттарды жа?сы бiлемiн. Б?л ма?айда б?лардан арты? жыл?ы жо?.

А?ыры Байсарыдан екi ж?йрiктi алып ?ал?ан. Ендi казактар ?айту?а жиналып т?р?ан едi. Шо? оларды шы?арып салу?а сырт?а шы?ты. Жыл?ыларды? iшiнен ?лгi Байсары ?келген Кербестiнi? екi т??ымын к?рген. Шо? т?рып айт?ан казактар басты?ына:

– Ана екi атты тастап кетi?дер, – дедi. Ол с?зге т?сiнбей:

– Неге? – дедi.

– Мен генерал?а ж?з жыл?ы беремiн дегенмiн. Ж?з екi жыл?ы беремiн деген жо?пын.

Аз уа?ыт бiрге бол?анда казактар Шо? мiнезiн т?сiнiп ?ал?ан. Еште?е айтпады, тастап кеткен болатын. Олар кеткен со? Шо? айтты ?кесiне:

– Сiз анау Елгелдiлерге анау ж?йрiгiн апарып берi?iз!

– Неге апарамын? Мен ана орыстар?а т?рт жыл?ы бердiм.

– Тел?озы, екi ауылды? арасында жанжалды та?ы ?оздыр?алы отырмысы?? Апарып бер деген со?, апарып бер!

Тел?озы Шо?ны? б?л с?зiн т?сiндi де апарып берген. А?сары М?хамеджан екi ж?йрiктi алып келгенде Байсары ?ор?ып кеткен. Не iстерiн бiлмей ?алды. Шо?ны? ?андай iстi болсын ая?сыз ?алдырмайтынын бiлетiн. С?йтiп ж?ргенде iнiсi Еркесары ?айтыс болды. А?сары бiлетiн, со??ы дауды? б?рi а?асы ?айтыс бол?аннан туындап ж?ргенiн. Шо? аулына хабарлау?а iнiсi Байсарыны жiберген едi. Ерназарлар?а хабар келдi. Тел?озы бар?ысы келмеп едi. Шо? айт?ан:

– Таубай аруа?ы ?шiн барып ?айтайы?.

Тел?озы Шо?ны? б?л с?зiнде бiр ж?н барын сезiп, бар?ан едi. Б?л келiс екi ру арасын не жа?ындат?ан, не алыстат?ан жо?. Бiр т?сiнiксiз жа?дайда ?ал?ан едi. Екi жа? та ?ндемей ж?ре бердi. Бiра? iштерiнде бiр-бiрiне деген ашу бар едi.




Бейм?лiм жiгiт


Шо?ны? кейде табан аудармай т?рт-бес к?н отырып жазу жазатын ?детi бар едi, б?гiн басы ауыра баста?ан со? ?ой?ан. Со??ы кезде анау жас кезiндегiдей, ?олына ?арша?а алып к?л жа?алап кететiн ?детi болушы едi. Б?гiн де с?йткен. Та?ерте? тама? iшiп ал?ан со? колына ?зi ?нататын к?к ?аршы?аны ?ондырып алып таяу жердегi к?лге кеткен. ?детте, жас кезiндегiдей ауылдан шал?айда жат?ан ??сы к?п к?лдерге бара бермейдi, осы ма?айда?ы, ауыл iргесiндегi к?лсыма?тар?а барады. Шынында сырт?а шы?ып бiраз ж?ргеннен кейiн басыны? ауыр?аны басылып кететiн. Б?гiн басыны? ауыр?аны басыл?ан со?, жазу?а бiр шабыты ашылды ма, к?л жа?асында к?п ж?рмей, ауыл?а ?айт?ан.

Ел бол?ан со? дау-жанжалсыз болмай т?рмайды. Кеше Жаба?ылар ауылынан бiр кедей адам iргеде отыр?ан орыстар бiр сиырын ?стап алып бермей отыр?анын айтып келген. Шо? б?рiн т?сiнiп отыр едi, огородтарына т?скен со? ?стап отыр?анын бiлген, содан о?ан ?рсып, оларды? егiнiне неге малдары?ды жiбересiндер деп, бiраз ренiш бiлдiрiп жiберген. Шо? б?рiне т?сiнген. Б?л арада мына адамны? шаруасында ?исы?ты? бар екенiн бiлген, сонды?тан Захар заемкасыны? старостасымен с?йлескiсi келмей отыр едi. Сиырды ?айтар?анымен ?зiне та?ы бiр талап ?оятынын бiлдi. Салы?ты азайтуды с?райды. Содан кейiн ?рi-берi ойланып Ахметжанды жiберген. М?нда?ы та?ы бiр ойы Шо?ны? Ахметжаныны? iскерлiгiн сынау болатын. Со??ы кезде ауыл арасында?ы дау?а билермен ?атар Ахметжанды жiберудi ?детке айналдыр?ан. ?кесiнi? айтуы бойынша оны болысты? ж?мыс?а, шаруа?а баулып ж?рген едi. Ахметжан да ерте?гiлiк ?кесi ж?мса?ан шаруа?а бар?ысы келмей, зор?а кеткен.

Шо? алдында Ахметжанды А?молада орысша бiраз о?ыт?ан, не екенiн бiлмейтiн, орысша о?у?а ??марлы?ы жо? едi оны?. ?йге ?айтып келе берген. Сонда да ?йде отыр?ызбайтын, Шо? Тел?озыныны? айтуымен баласын анда-мында?ы даулы м?селеге ж?мсай беретiн. Осылай бiртiндеп ?йрететiнiне ?мiтi бар едi. Б?гiн зор?а жiберген. «Ана адам ма?ан арыз айтып келiп отыр. Сонды?тан сенi ж?мсап отырмын. Сен мiндеттi т?рде барасы?» деген.

?аза?тар мен орыстар арасында бол?ан дау?а ептеген орысшасы бар Ахметжанды жiберiп, дауды шешуде баласыны? ?аншалы?ты ?абiлетi барын бай?ау едi м?нысы. ?рбiр осындай кездесулерден кейiн Ахметжан?а жiберген ?ателiктерiн айтып отыратын. ?кесiнi? м?нысын ол жа?тырмайтын. Амалсыздан баратын. Та?ерте? де сондай бiр мiнез к?рсеткен. Тел?озы да, Шо?ны? Ахметжанды ж?мса?анымен, онда еш?андай ы?ылас жо?ын бай?ап ж?ретiн. Бай?а?ыш, к?реген Тел?озы бiрде айт?ан: «Шо?, ана Оспанды неге ж?мсамайсы?, оны? ?абылетi Ахметжаннан ?лде?айда жо?ары т?р».

Шо? Оспан барса елден анау-мынауды с?ра?ыш екенiн бiлетiн. Содан кейiн оны ж?мсамайтын.

Болыстар-билер орындарына балаларын тартып жататын. Шо? болысты?тан кетсе, т?бiнде орнына Оспанды ?ой?ызу болатын Тел?озыны? ойы. ?лгiндей с?зден кейiн бiрде айт?ан: «оны? ?олынан болысты? келмейдi» деген.

Тел?озыны? айтар с?зi к?п едi, бiра? Шо?ны? к??iлiне ?арап айтпа?ан. Сонымен с?з бiтiп ?ал?ан. Тел?озы б?дан кейiн Шо??а айтпайтын бол?ан едi. Бiра? к??iлiнде болыс болу?а Ахметжаннан г?рi Оспан лайы?ты деген ой берiк орнап ?ал?ан.

Шо? ??стан келiп аттан т?стi. Кермеден Ахметжанны? атын к?ре алмады. Оны? тапсырмасын тындыр?ан со? сол жа?тан ?ыдырып кететiнi де бар едi. Шо? оны? ондай мiнезiн жа?тырмайды. Ы??ай айтып отырады, ?уелi шаруаны ?алай тындыр?аны?ды ма?ан айт, содан кейiн ?айда кетсе? де бара бер дейтiн. ?анша айтса да тiлiн ал?ыза алмай ж?р. Осы ?ылы?ына ?арай б?л бала берекесiздеу болады деп де ойлап ?оятыны да бар едi. Ахметжанны? Сарыто?а?а елiгiп, домбыра тартып, ?н салуы к?бейiп кеткен со??ы кезде. Шо? баласыны? онысын жа?тырмайтын. Оны? ?зi т?рiздi саясатпен к?бiрек айналысуын тiлейтiн. Оны? домбыра?а ??марлы?ы уа?ытша екенiн бiлетiн. Тере?деп жат?ан ?нерi жо? екенiн сезетiн. Дегенмен, б?л туралы ашы? еште?е айтпай ж?рген.

Аты мен ?аршы?асын ?йден шы??ан М?хаметжан?а бердi де ?зi ?й iргесiндегi к?ле?келеу жерге барып отырды. Б?л ?йiмк?лдi? Шо? даладан серуендеп келгенде отыратын арнайы жасатып ?ой?ан орынды?ы едi. Кейде осы жерде са?ат бойы бiр ой?а берiлiп отыратын. Б?лай отыр?анда ?асына келiп бiреу ойын б?зса жа?тырмай ?алатыны ж?не бар. Оны ?йiмк?л де, ?кесi Тел?озы да жа?сы т?сiнiп ал?ан. Сонды?тан мазаламайды, аула? ж?ретiн. Б?гiн к?н тымырсы?тау едi, ??с салып келген со? ш?лдеп келдi де, ?асына ?йiмк?лдi ша?ыртып алды. О?ан ш?лдеп отыр?анын айт?ан. ?ымыз ?ан ?ысымын к?терiп жiберетiн бол?ан со? со??ы кезде с?тке к?шкен. Оны бiлетiн ?йiмк?л пiсiрiлген с?ттi суы? су?а салып, м?здай етiп ?оятын. Бiр тоста?ан суы? с?ттi Шо??а ?кеп бердi.

– Шо?ке, ш?лдеп келдi?iз ?ой, мынаны iшi?iз, – дедi. М?здай суы? с?ттi iшiп жiберiп едi, ш?лi ?олма-?ол басылып, бiр рахат к?йге б?ленгендей болды. ?йелiнi? осындай ?ам?орлы?ына риза бол?андай едi. ?йiмк?л кетiп бара жат?ан, о?ан Шо?:

– ?асыма отыршы, – деп жанын к?рсетi. ?йiмк?л Шо? к?рсеткен жерге келiп жай?асты. Т?нде бiр жайсыз т?с к?рген едi, соны айтпа?шы болды да, бiра? айтпады Шо?. Бiраз ?нсiз отырып ?алды. К?йеуiнi? тарапынан еш?андай с?з болма?ан со?, ?йiмк?лде де л?м демедi. Отыра бердi. ?йткенi, Шо?ны? мiнезiн бiлетiн, бiрде?е айтып ?ал?анда бiр жа?сы ойымды б?зып жiбердi? ?ой дейтiнi бар едi. Соны бiлетiн ?йiмк?л де ?ндемей отыр.

Ойлама?ан жерден Шо?ны? к?зi ?йелiнi? басына т?сiп кеттi. ?ымтай жауып ал?ан байламыны? бiр шетiнен кылтиып шы??ан шаштарды? арасынан бiр тал а? шаш к?рiп калды. Б?рын бай?ама?ан ба, т?н?ыш рет к?рдi. Дегенмен, б?л туралы с?з ?оз?а?ан жо?. Бiра? к??iлiн бiр жайсыз к?й жайлады. К?рiлiктi? ендi екеуiне де келiп ?ал?анын т???ыш рет а??ар?андай болды. К?йеуiнi? ?за? ?нсiз отырып ?ал?анына ?йiмк?л шыдай алмай с?ра?ан едi:

– Шо?ке, басы?ыз аурып отыр ма?

– Жо?, б?л мазасыз тiршiлiкте к??iл-к?й бола бере ме, жай бiр ойлар басыма кiрiп алып, сол шы?пай отыр. – А? шаш туралы айтпады.

?йiмк?л к?йеуiнi? бiр н?рсеге к??iлсiзденiп отыр?анын сезсе де, бiра? ол ?андай шаруа деп с?рамады. Содан кейiн айт?ан:

– Шо?ке, олай болса ??с аулап шарша?ан шы?арсыз, ?йге кiрi?iз, дем алы?ыз, – дедi с?лден со?.

– Кейiн кiремiн ?ой, ма?ан осылай отыр?аным ?нап отыр. Таза ауада, -дедi Шо?.

?йiмк?л олай болса Шо?кендi мазаламайын деп орнынан т?ра берiп едi, к?йеуi оны и?ынан басып ?айыра отыр?ызды. С?з баста?ан:

– ?йiмк?л, осы сен нешеге келдi?? – Б?л с?ра?ты ?оюына ?лгi а? шаш ?сер еткен болуы керек.

Шо?ны? мына с?ра?ы ?йiмк?л к??iлiнде бая?ыдан ?ле баста?ан то?ал туралы к?дiктi оятып жiбергендей болды. Алайда, ол туралы айтпады. Со??ы жылдары ол туралы с?з ?оз?ауды бiржола ?ой?ан. Бас?аша с?йледi.

– Шо?ке, сiз шын менi? неше жас?а келгенiмдi бiлмейсiз бе?

– ?мытып ?алыппын.

?йiмк?л к?йеуiнi? бiр айт?ан с?здi, жаса?ан iстi ?мытпайтынын жа?сы бiлетiн. Со??ы кезде бой к?рсете баста?ан бас ауруыны? ?серi болар деп ойла?ан едi

– Кыры? сегiзге келдiм ?ой.

– Екеумiздi? ?осыл?анымыз?а отыз жылдан асып бара жатыр екен. Дегенмен, ?лi жас екенсi? ?ой.

Мына с?з ?йiмк?лге ?нап ?алды. Бiр жа?ынан ?намады.

– Шо?ке, ?ыры? сегiз аз емес ?ой. Б?л к?рiлiкке бет б?р?ан кезе?.

– Мен, мiне алпыс?а келiп ?алдым. На?ыз к?рiлiк алпыс жас ?ой.

– Еркек ?шiн алпыс к?рiлiк емес… – Бiра? оны неге айт?анын ?зi де т?сiнбедi ?йiмк?л. Содан кейiн:

– Солай ма? Шо?ке, мен сiздi алпыс?а келдi деп ойла?ан жо? едiм.

– Мен де ?ашан ?осыл?анымыз?а м?н берiп к?рген жо?пын… Мен ?шiн сен кеше ?осыл?андайсы?. – Б?л с?зде к??iл к?теру, алдау бар екенiн ???ан ?йiмк?л. Оны? к??iлiнен онша шы?а ?оймады. Содан кейiн айт?ан:

– Мiне, санап отырсыз ?ой.

– Осынша жас ?ткенiне та??алып отырмын. – ?йiмк?лге а? шаш туралы айтпады. Шо? т?сiнiксiздеу ?ылы? жасап, ма?дайынан бiр с?йдi де, -жарайды, сен бара бер, мен мына саялы жерде бiраз отыра т?райын, – дедi.

?йiмк?л еште?е деген жо?, орнынан т?рып кеттi. Со??ы кезде байыны? мiнезiнде бол?ан ?згерiстердi бай?ап ж?р. Тез ашуланып, тез басылады. Сiр?, адам жас жеткен сайын, мiнезi де ?згередi, б?л ?артты?ты? келуiнi? белгiсi ?ой, соны? ?серi шы?ар?а то?та?ан ?йiмк?л. Уа?ыт ?ткен сайын Шо?ны? мiнездi ?кесiне ??сап бара жат?анын бай?айтын, балаларына кiн? та??ыш болып барады. Онысын жа?тырмайтын, бiра? ?арсы с?з айтпайтын. ?йiмк?л орнынан т?р?ан бойы ?йге кiрiп кеткен.

?лгi ?йелiнi? басынан к?рген бiр тал а? шаш ?рт?рлi ойлар?а ша?ырып, соны? жетегiнде кетiп ?ал?ан едi Шо?. Неге екенiн бiлмейдi, ?йiмк?лмен А?молада ?ткiзген ?ызы?ты к?ндерiн еске алды. Ол расында ?ызы?ты да, ба?ытты жылдар едi. Ендi ?зiне де ?келерiнде бол?ан бас ауруы бiржола кiргенiн сезген, ?йiмк?лде де ы??ыл-сы??ыл пайда бол?ан. Б?л к?рiлiктi? ал?аш?ы белгiсi екенiн т?сiнетiн. ?ткен к?ндердi? ?демi ?серiмен бiраз отырып ?ал?анын ендi ?ана а??ар?андай болды.

Шо? да ?йелiнi? со?ынан ?йге кiруге орнынан т?ра берiп едi, бiр атты жiгiт атын ой?астатып ?асына жетiп келдi. Шо??а мына ж?рiсi ?намады. Сонда да Шо? ?ндеген жо?. Тездетiп жiгiттi? аты мен ?зiн шолып ?ттi. ?стiндегi киiмi с?ндi, атыны? ерто?ымынан бастап, ат ?бзелдерi б?рi т?гел к?мiстелген. ?лгi каптап ж?рген серiлердi? бiрi боларсы? деп, iштей бiр т?йiп те ?ойды. Шо??а мына ж?рiсi, т?рысы ?намады. Сонды?тан ?аза? т?ртiбiмен аттан т?с, жолы? болсын деген с?здер айтпады. Шо? б?рылып ж?ре берген едi. Жiгiт ендi ат ?стiнде ?за?ыра? т?рып кал?анын т?сiнiп, тездетiп аттан т?сiп келiп Шо??а с?лем бердi. Шо?ны? ?зi де бiлмейдi, ??ла?ына с?лемi ы??айсыздау естiлдi.

– Шо? болыс сiз боласыз ба? – деп с?рады. Шо??а мына с?ра?ы ерсiлеу к?рiндi, ?натпай т?рды да, артынша айт?ан:

– И?, мен боламын, ?йге кiр, – дедi. Мына атын бiлiп т?р?ан адам алыс жерден, бiр даумен iздеп келген адам шы?ар деп болжа?ан, содан кейiн ?йге кiр деген. Шо??а сонау ?аржастардан, мына жа?та ?аракесектерден, Темештерден бiр дауды? м?селесiн шешуге, а?ылдасу?а билер, болыстар келiп жататын. Ендi сондайларды? бiрi болар деп болжа?ан. ?лгi с?зден бас?а т?к айт?ан жо?, б?рылып ж?ре бердi. Артынан ерiп, жiгiт те кiрдi. ?детте, Шо? ??с аулап келгенде ?зiнi? жазу жазатын б?лмесiне кiретiн. Сонда жатып бiраз дем алатын. Содан со? iске кiрiсетiн. Артынан жiгiт келе жат?ан со? оны жаса?ан жо?. ?она? ?абылдайтын ке? б?лмесiне кiрген едi. Артынан жiгiт те кiрдi. ?лi ?й иесiнен ?лгi бiр с?зден бас?а аузынан с?з шы??ан жо?. Жiгiт ренжiп ?алды да, жо?ары аттамай т?рып ?алды есiк жа?та. Б?лардын артынан iле-шала кiрген ?йiмк?л:

– Жо?ары шы?ы?ыз! – дедi.

?лгiден берi жiгiттi? к??iлiнен шы??ан с?зi осы «жо?ары шы?» болды. Б?дан кейiн ?йiмк?л шы?ып кеткен едi. Шо? с?рады.

– ?ай жа?тан боласы??

– Аты?ай-?арауыл елiнен келе жатырмын.

– Шыра?ым, тым алыстан ж?р екенсi?. – Алыстан екенiн бiлгеннен кейiн ?лгiнде кiрiп-шы?ып кеткен ?йiмк?лге дауыстап: «?йiмк?л, ?ымыз ?кел» дедi.

Шо?ны? ?уелден ?алыптас?ан ?детi бар едi, келген адамнан не шаруаман келгенiн ?зi айтпаса с?рамайтын, арада бiр к?н ?ткiзiп, оны? аузынан с?з шы?паса ?ана с?райтын. Жiгiттi? айт?аны:

– ?дейi, сiзбен кездеспекшi болып, алыстан iздеп келдiм.

– Оны? д?рыс екен. – Шо? к??iлден шы?сын-шы?пасын, с?зiн осылай «оны? д?рыс» екенмен бiтiретiн. Дегенмен, жiгiт туралы ойда отыр едi. Ел шаруасына араласу?а тым жастау екен, сiр?, бiр ?ыз iздеп ж?рген жiгiт боларсы? деген ой?а то?та?ан едi. Талай жiгiттер мен оларды? ?келерi: «Шо?ке, анау п?ленше с?з ты?дайтын емес, ?ызы к??iлiн б?лiп т?р, содан бiрде?е айты?ыз» деп келетiн. Мына жiгiт алыс жа?тан келiп отыр. ?андай оймен келгенiн бiлмейдi. ?кесi бiр шаруамен жiберген шы?ар?а ж?не тiреген. Дегенмен, мына жiгiттi? не шаруамен келгенiн ?лi бiлмей отыр?ан. ?лгiнде ат ?стiнде тайтала?тап т?р?аны да ?намай ?ал?ан. Бiр мы?ты бидi?, байды? баласы болар?а то?та?ан едi.

Осы кезде ?йiмк?л ?ымыз ?келiп алдына ?ойды. Шо??а пiскен с?т ?келген. Со??ы кезде ?ан ?ысымым к?терiлiп кетедi деп, Шо? ?ымыз iшудi ?ой?ан. Ішсе де бiр са?ына iшетiн. ?йiмк?лдi? келген адамдар алдына ?ымыз ?ой?анда, Шо? алдына с?т ?оюы ?детке айнал?ан. Елдi? бiрi де оны? с?тке к?шкенiн бiлмейтiн. ?й iшi адамдары, ?лсен т?рiздi к??iлi жа?ын адамдар ?ана бiлетiн… Содан келген адам?а ?ымыз iш деп, ?зi де с?ттi ?рттап ?ойып отыратын. Бiра? с?ттi де к?п iшпейтiн. Ш?лдегенде болмаса ыдысын тауысып iшпейтiн.

Жiгiт б?л жа??а бара жат?анда жол сiлтеген адамы айт?ан, Шо? мiнездi кiсi, ?натпа?ан адамын ?абылдамай да ?ояды деген. ?уелiнде солай ма деп ?ал?ан жiгiт, ?й иессiнi? ?зiне к?з?арасы ?алай екенiн бiлмей отыр?ан. ?й иесiнi? к??iлiн тап?ысы келдi ме, анадай жерде т?р?ан домбыраны алып ?ымыздан екi-?ш ?ртта?аннан кейiн домбырасыны? ??ла? к?йiн келтiрiп, шерте бастады. Мына шертiсiнен-а? жiгiттi? бiр мы?ты домбырашы екенiн бай?ап ?алды. Шо? жас болсын, к?рi болсын бiрiншi кездескен адамына «сiз» деп с?йлейтiн. ?азiр де сол ?детiмен с?йлеп отыр едi.

– Сiз домбыраны жа?сы тартатын болуы?ыз керек, бауырым!

– Азын-аула?, – дедi жiгiт. Оны? сыпайылы? жасап отыр?анын бiле ?алды Шо?.

– Дегенмен, домбыра шертiсi? ма?ан ?найды. Бiздi? жа?та, осында Сайдалыны? Сары То?асы деген домбырашы бар, естуi? бар ма?

– Естуiм бар, бiра? к?рген адамым емес. – Жiгiт б?рын б?л есiмдi бiлмейтiн, «бiлемiн» дегендi сыпайылы?пен айтып отыр едi. Бiр жа?ынан Шо?ны? аузынан шы??ан с?зден ол кiсiнi? о?ай адам еместiгiн сезгендей бол?ан. Жiгiтте бiр жа?ынан сол адамды к?руге ??марлы? пайда бола кеттi.

Шо? айтпаса да, мына жiгiттi? сол адамды к?руге ынты?ты?ы бар екенiн бiле ?алды. ?йткенi, домбырашылар бiрiне бiрi жа?ын ж?рiп, бiр-бiрiнi? пiкiрiн ты?дау?а ??мар екенiн, олар бас?алардан г?рi, бiр-бiрiне ?йреншiктi келетiнiн бiлетiн.

Шо?ны? ретi келгенде Сары То?аны ?йiне ша?ырып алып домбыра тарт?ызып отыратын ?детi де болушы едi. Шо?ны? бiр мiнезi, ?ндердi онша ?ната коймайтын, бiра? домбыра ?уенiн ?нататын. ?зiнi? де ептеген домбыра тартатын ?детi бар едi, ондайда ерекше бiр к?йге берiлiп отыратын. Мына жiгiттi? тартысы ?на?ан едi. К??iлi к?йiмен ?ндескендей, жа?сы ?сер ?алдырды. Б?гiн домбыра ты?дау?а с?тi т?скен к?ндей к?рiндi о?ан.

– ?азiр мен сол кiсiнi ша?ырта ?ояйын. – Сары То?аны? ауылына кiсi жiберген едi.

Сары То?а Шо?мен жас жа?ынан шамалас адам едi. К?п адамдар сия?ты Шо?ны? болысты?ына ?арамай, оны? ??рдасты?ын пайдаланып еркiн с?йлейтiн. ?ажет жерiнде ?зiлдесiп ойнай да беретiн. Шо?ны? ша?ырып жат?анын естiп, содан со? «б?л шо?ынды мен неге iздеп жатыр екен» деп жетiп келген едi. Сары То?а ?айда барса да домбырасын ??герiп ж?ретiн. ?йткенi, ?зiнiкiнен бас?а еш?андай домбыраны жа?тырмайтын. Домбырасын ?ыса ?стап кiрiп келдi. С?йлей кiрдi.

– Шо?, сен менi онша iздемеушi едi?, неге керек болып ?алдым?

Алдында жиi ша?ыратын Шо? со??ы кезде бас ауруына байланысты ма, Сары То?аны ша?ыра бермейтiн. Оны? да Шо?ны? сонысына ?кпесi бар едi. Со??ы кезде Ахметжанды да жiбере бермейтiн. Бiрде ол да айт?ан едi, ?кем менi? домбыра тарт?анымды онша ?натпайтын т?рiздi, содан кейiн ?лгi с?зi ?шiн Шо??а деген бiр ренiш пайда бол?ан. Ахметжанны? айт?аны есiне т?сiп кетiп, содан кейiн Сары То?а с?з бастап келе жатыр едi, оны Шо? то?татып тастады да:

– Шыдамсызды? танытпай, алдымен д?рыстап отырсайшы. – Шо? Сары То?аны? асы?ыс бiрде?е айтып келе жат?анын ?натпай ?алды да, содан кейiн ?она?ына назар аударып, – б?л кiсi бiздi? жа?ты? айтулы к?йшi-домбырашысы болады. Бай?ап отыр?ан боларсыз, домбырасын ??герiп келдi, ?айда ж?рсе де б?л серiгiн тастамайды. ?йелiнен де жа?сы к?редi б?л д?ниесiн…

– Неге тастаймын, менi? барлы? ?ызы?ым да, ?уанышым да осы домбырада. Шо?, д?рыс айтасы?, рас, ?йелiмнен де жа?сы к?ремiн.

– Жарайды, сенi? ?йелi? мына с?зi?дi естiмей-а? ?ойсын. Мен сенi К?кшетаудан iздеп келген мына домбырашы iнi?мен ?дейi таныстыру?а ша?ырдым.

– Менi? ол жа?та домбырашы iнiм жо? едi ?ой…

– Сенi? жолына т?скен адамны? б?рi де са?ан жолдас, туыс, дос. Бос с?здi с?йлеме. – С?зi ?намаса осылай ?а?ып тастайтынын бiлетiн Сары То?а арты?тау бара жат?анын сездi, с?л ?ндемей отырып ?алды да артынша:

– Сенi? менен жасы? кiшi, олай болса тарт. Алдымен сенi ты?дап к?рейiн, – дедi Сары То?а.

Жiгiт К?рман?азыны? к?йлерiнен бастап, Д?улеткерейге то?тады.

– Т?ттiмбеттен не бiлесi??

Жiгiт оны? да екi-?ш к?йiн тартып бердi.

– ?зi? к?й шы?арасы? ба?

Жiгiт отырып ?зi шы?ар?ан бiрнеше к?йлерiн орындады.

– Бауырым, к?йi?де ?уен к?п екен.

– К?п бол?аны жа?сы емес пе?

– К?п бол?аны тартушысын шатастырады, сонды?тан к?й бiр?алыпты, бiр ?уендi болуы керек. Б?л к?й ?шiн жазылма?ан за? т?рiздi…

– А?асы, сiздi? б?л айт?аны?ыз д?рыс емес, ?уеннi? к?п бол?аны к?йдi байытады.

– Жо?, бауырым, к?йге екпiндей жо?ары шы?ып, т?мен т?су жарасады. Бiра? мына сенi? к?йлерi?де ?уен к?п екен. Ал ол ?ле? емес, к?йге келмейдi.

– А?асы, ?зi?iз ?ай к?йшiден ?йренiп ж?рсiз?

– Мен ?азiргi, б?рын?ы к?йшiлердi? б?рiнен ?йренемiн. ?лгi ?зi? тарт?ан к?йлердi? к?йлерiнен т?лiм-т?рбие алдым. Содан ?з ?дiсiм ?алыптас?ан.

– ?р к?йшi к?йге ?з жанынан жа?алы? енгiзiп отыруы керек. Содан к?й байи т?седi.

– Інiм, б?л дегенi?е ?осыла алмаймын.

– А?асы, сiз ??дайшылы?ын айты?ызшы, – дедi жiгiт Шо??а. Манадан берi, Сары То?а келгенше, Шо? жiгiттi? к?йлерiн ты?дап отыр?ан едi. Ол к?бiне ?зi шы?ар?ан к?йлердi тарт?ан едi. Жiгiттi ы?ылас койып тындап отыр?ан. Содан кейiн ?лгi с?здi айтып отыр едi.

– Мен б?л салада сiздерге сарапшы бола алмаймын. Мынау отыр?ан Сайдалыны? Сары То?асы – ата?ты к?йшi. Б?дан ас?ан б?л ма?айда к?йшi жо?. Ел солай дейдi, мен де солай ба?алаймын.

– Бай?адым, б?л кiсiнi? к?йлерi, бас?аларды ы??ай ?айталап отырады екен… Оны? ?стiне к?йiнде ?уен аз.

Жiгiттi? мына с?зi ?атты батып кеттi де, Сары То?а ашуланып орнынан т?рды. Шо? оны то?тату ?шiн айтты:

– Жасы? ?лкен, б?л ашуы?а жол болсын?! – Ол ты?дамай кеткен едi.

– Мен м?ндай мiнезi ?шiн м?ны Б?ласыр деп атап кеткенмiн. Сен о?ан ?кпелеме, к?йлерi?дi шы?ара бер, халы? жа?сысын екшеп, жаманын тастап отырады.

Тама?тан кейiн бас?а та?ырыпта ??гiме басталып кеттi.

– ?алай, К?кшетау ??iрiне орыстар к?шiп келуi ?лi то?та?ан жо? па? -Шо?ны? алыстан келген адамдар?а осы с?ра?ты ?оюы со??ы кезде ?детiне айнал?ан едi.

– Келгенде ?андай, ?азiрдi? ?зiнде бiздi? ауылды? iргесiне отыз ша?ты орыстар ?оныстанып алды. Бiздi? ауыл тура е? ш?райлы Бурабай к?лiнi? жа?асында едiк, сол к?лге бiзбен iргелес орыстар келiп ?оныстанып к?лге шош?аларын ?аптатып жiбердi. ?азiр бiзге ол к?лден су iшу де ?иын болып барады. Со?ан ?дейi а?ыл с?ра?алы келдiм сiзден. Не iстеу керек? Сiздi? Н?ра бойына к?шiп келiп жат?ан орыстарды то?тат?аны?ызды естiдiм.

Б?л с?зде шынды? бар едi, Шо? бiраз орыс заемкаларыны? Н?ра жа?асына ?оныстануын кейiн оязбен а?ылдасып то?тат?ан едi. Ендi олар Н?радан алыстау Есiл бойына, сол ма?айда?ы ?зендер жа?асына ?оныстанып жат?ан. Жiгiттi? соларды естiп алып, айтып отыр?анын т?сiндi. Оны? ?стiне орыстарды? ?лгi ?ылы?ына бiр ?лкен ашумен келiп отыр?анын ??ты да Шо?:

– Жанжалдасуды? ?ажетi жо?. Олармен тiл табысып отыру керек. Есi?де болсын, алдымен бiздi емес, жо?арыда отыр?андар соларды ты?дайды. Соны бiлетiн кейбiр орыстар есiрiп кетедi. Осы жа??а келген орыстардан да соны бай?ап ж?рмiн. Ал ретсiз, ?лгiндей ?ылы? жасаса, оларды да то?татады, жо?арыда отыр?андар.

Жiгiтке Шо?ны? мына с?зi ?намады. Турасына к?шкен едi.

– Соларды ?асымыздан ?алай ?уып шы?у?а болады? Бiздi? жа?та сiздi занды к?п бiледi дейдi.

– ?уып шы?а алмаймыз, к?ш соларды? ?олында. Орыстарды ?оныстандыру патшаны? басты саясаты.

– Ендi не iстеуiмiз керек? Мына ?алыпта жа?сы тiршiлiк болмайтын т?рiздi.

– Соны ?зiм де бiлмеймiн…

– ?зi?iз Н?ра бойына келудi то?татыпсыз ?ой. ?алай то?татты?ыз?

– Б?л уа?ытша то?тау ?ана. Менен с?рамайды. Алда та?ы да к?шiп келуi м?мкiн…

– ?зi?iз болыссыз, орыстармен ?атынасы?ыз жа?сы к?рiнедi, ?алай то?татамыз? М?мкiн, ана жо?ары жа?та отыр?ан адамдар?а пара беру керек шы?ар.

– Есi?де болсын, пара берiп то?тата алмайсы?. Орыстарды? осылай ?арай жылжуы патшаны? басты саясаты екенiн ?мытпа. Тек к?шiп келгендердi? жасап отыр?ан за?сыз ?ылы?тарын жо?ары жа??а хабарлау ар?ылы бiрде?е жасау?а болады. ?аза?та бас?а амал жо?…

Мына с?здi жiгiт ?натпай ?алды. Шо? да оны? к??iлiнен шы?па?анын бiлдi. С?л отырып айт?ан:

– Сiздi орыстармен жа?сы дейдi ?ой. ?алай жа?сы болды?ыз? Соны ма?ан айты?ызшы. Мен де сiздi? ?дiспен с?йлесiп к?рейiн. Жiгiттi? жа?дай?а т?сiнбей отыр?анын бай?ап Шо? ?аттыра? с?йледi.

– Са?ан оны кiм айтты, менi? орыстармен жа?сы екенiмдi?..

– Ел айтып ж?р.

– Шыра?ым, ол бос с?з болар. Мен орысша бiлген со? айтар ойымды жа?сылап орыстар?а жеткiземiн. Содан кейiн орыстар да кейде менi? с?зiмдi ты?дайды. Бас?а жа?ынан бас?а болыстармен бiрдеймiн.

– Елдi? аузынан естiдiм, сiзге ояз да, бас?а да орыстарды? сорпа бетiне шы?арлары да келiп ж?ретiн к?рiнедi.

– Келсе шаруа жа?дайымен келедi. Болыс болса?, са?ан да барады.

– Жо?, а?асы, ояз кез-келген болысты? ?йiне келе бермейдi ж?не оны? сайлауына ?атыспайды.

– Менi? сайлауыма оязды? ?атыс?анын кiм айтты?

– ?зi ?атыспай-а?, келген адам оязды? айтуы бойынша, сiздi жа?тап ?ткiзетiн к?рiнедi. Я?ни, сiздi? орыстар алдында беделi?iз бар. Сiз олар?а с?зi?iздi ты?дата бiлесiз. Сiз де бiзге к?мектессе?iз. Бiздi? жа?ты? болыстарына сiздi? ?дiсi?iздi айтып барайын.

Бiреу сыртынан ма?тап-ма?тап жiберiп отыр?анын бiлдi. Не айтарын бiлмей ?алды. Жiгiт с?зiн ?р ?арай жал?ады.

– Сiз оны? ?стiне ??рылтай?а ?атысып, патшаны ма?тап с?йлепсiз.

– Ондай жа?дайда патшаны ?анша жек к?рiп т?рса? да ма?тап с?йлейсi?. Т?ртiп солай. Келiп басып ал?ан орыстар?а ?азiргi заманда ?арсы с?з айту?а болмайды. – Бiреудi? жал?ан жел с?зiмен келiп отыр?анын бiлдi де Шо? айтты: – Ешбiр сайлау орыстарды? ?атынасуынсыз ?тпейдi, бiреулер сенi шатастыру ?шiн солай деген болар. Рас, орыстарсыз ?аза?ты? сайлауы ?тпейдi, олар ы??ай ба?ылап отырады. ?йткенi, олар ?аза?тар?а сенбейдi. Сенi? естiгенi? бiреудi? жал?ан с?зi болар. – Шо? мына жiгiттi? ?бден орыстар?а ыза болып, осындай к?йге жетiп отыр?анын бiлдi. Шо? отырып ойлады, к?зi к?рмеген орыстар?а бiр хат жазып бергiсi келдi. Жалпы, орысты? старосталары ?аза? болыстарды? с?зiн де тындамайтын, ?аза?тарды т?мен адам?а санайтынын бай?ап ж?р. Сол ойына т?стi де, ол ойынан тез айныды. Ондай хат жазып ?зiн де, мына жiгiттi де ?ят?а ?алдыратынын бiлдi. Содан кейiн айт?ан:

– Менi? ол жа?та?ы сендердi? болыстары?нан арты?шылы?ым жо?. Бiр арты?шылы?ым бар, ол – орыс тiлiн бiлетiндiгiм. Сен орыс тiлiн жа?сы бiлетiн бiр т?релердi алып барып, солармен с?йлес. Болмаса, жо?ары жа??а арыз жазы?дар. Бас?а берер ке?есiм жо?.

Шо? осы жас?а келгелi Бурабай к?лдерiндей м?лдiр суды кездестiрген жо? едi. Мына жiгiттi? с?зiн естiп отырып iшi ауырды. Орыстар ?аза? жерiн б?лдiруге келген халы? ?ой деп ойлады. Ол с?здi айта алмады. Ол елге жайылып кетсе жаман болатынын бiлiп отыр?ан. Бiра? ?олынан келер еште?е жо? едi. Оны Шо? бiлетiн. Содан кейiн:

– Сiздер олармен ?рыспа?дар, жанжалдаспа?дар. Ол жа?ында хан т??ымынан тара?ан адамдар бар. ?лi де соларды ты?дайды. Ол ты?дамаса одан жо?ары жа??а жазы?дар. Бас?а беретiн ке?есiм жо?, – деп алдында айт?ан с?зiн та?ы ?айталады.

– Мен осыны? алдында олар?а да бар?анмын. Бiра? олар да т?к бiтiре алмады.

Шо? мына жiгiттi? айт?анына сенбегендей рай танытып:

– Орыстар алдымен хан т??ымдарымен, т?релермен сыйласып ж?р ?ой. ?лi де ?аза? арасында?ы бедел хан т??ымдарында барын орыстар бiледi. Егер оларды сыйламаса, бiлмеймiн… – Хан т??ымдарыны? со??ы кезде беделi т?се бастаса да, ?лi оларды ты?дайтындар орыстар арасында бар екенiн бiлетiн Шо?.

– А?асы, сiз ?ателесесiз немесе ?дейi айт?ы?ыз келмей отыр. Орыстар кезiнде Шо?ан т?рiздi хан т??ымдарыны? балаларын сонау Омбы?а апарып о?ыт?ан. ?азiр сондайларды? ?зiн де ты?дамай отыр. ?аза?тан шы??ан сiздi орыстар сыйлайды дейдi. Айт?аны?ызды жасайтын к?рiнедi. Сол орыстарды ?асымыздан к?шiруге к?мектесi?iз.

– Шыра?ым, сен ?алай с?зге т?сiнбейтiн адамсы?? Олай болса, ар жа?ы?да У?лиханны? баласы Шы??ыс отыр. Сонымен барып с?йлес.

– Олармен де с?йлескем. Оларды? ?здерi де к?рiп отыр, бiрак т?к бiтiрген жо?. Ол кiсi де ?артайып, ?бден бiтуге айнал?ан кiсi. Сонды?тан оны ты?дамайды. Сiздi? за?ды к?п бiлетiнi?iз туралы ел айтып ж?р. Ма?ан айты?ызшы, соларды за? ар?ылы ?алай ?уу?а болады.

– Мен орыстарды ?алай ?уу туралы за?ды бiлмеймiн. Ондай за? жо?. Патша ?кiметi ондай за? жасамайды, оларды? барлы? ма?саты орыстарды осында ?кеп ?оныстандыру. ?азiр ?аза? ?олында т?к жо?. Соларды? ы??айында ж?рiп ?з хал?ымызды? жа?дайын ойлау?а тиiстiмiз. Бiзде ?зiрге бас?а амал жо?.

– Ол не деген с?з? Мына с?зi?iзге т?сiнбедiм?

– Соларды? айт?анын орындай отырып, реттi жерiнде бiздi? жа??а к?шiп келген орыстарды? суды был?ап жат?анын айтса?, бiрде?е дер, жо?ары жа??а жазу керек. Бiзде бас?а ?андай к?ш барын бiлмеймiн.

– ?арсы ай?ас?а шы?са? ?айтедi?

Жiгiттi? мына с?зiнде ?ызбалы? бар екенiн т?сiндi. К??iлдегiсiн айт?ан:

– Бая?ыда iрге?де отыр?ан Кенесары с?лтан шы?ып едi ?ой, не бол?анын ?зi? к?рмесе? де, ?ке?нен естiген шы?арсы?. ?зiрге бiзде орыс?а ?арсы келетiн к?ш жо?. Шы??андар да соны? жолын ??шасы?дар. ?зiмiздi? шама-шар?ымыз?а ?арап, не iстесек те орыс ?кiмдерiмен келiсiмге келе отырып жасауымыз керек. Бас?а т?к жасай алмаймыз.

– Сiз ?бден орыстарды? жа?ына шы??ан екенсiз!

Жiгiттi? мына с?зi ?зiне ауыр тисе де Шо? оны сездiрмедi. Жас?а т?н ?ызбалы?пен айтып отыр деп т?йдi де, iшкi к?йiн бiлдiрмей, с?зiн жал?ай бердi. Жiгiттi? айтыл?ан м?селеге тым ызалы екенiн сезiп отыр едi. Шо? онысын басу?а тырысты.

– Бауырым, ба?анадан с?йлесiп жатырмыз, аты? кiм?

– Атым – Ж?нiбек.

– ?ке-шеше? ?мiт к?тiп, аты?ды хан есiмiмен ата?ан болуы керек. Сен тым ?ызба екенсi?. Ерте?гi к?нi орыстар?а бiр арты? с?з айтса?, Сiбiрге айдатып жiберуi м?мкiн. Не болса да, а?ылмен жасауымыз керек. Талай адамдар ?ызбалы?пен орыстар?а мiнез к?рсетiп, а?ыры Сiбiрге кеттi, болмаса орыс ?олынан ?лiп ?алды. Оны ?мытпа! Не болса да, ойланып жасау керек екенiн т?сiн…

– Сонда не iстеуiмiз керек?

– Оны ?зiм де бiлмеймiн. ?аза?та ?азiр еш?андай к?ш жо?. Сен кешегi ?аза?тарды? мы?тыларынан к?штi емессi?. К?рпе?дi ?зi?е ша?тап к?сiл. Сiз соны ?уелi ойлап к?рi?iз, К?шiм ханны? мемлекетi ?айда? Орысты? бiр ?рысы бес ж?з адаммен басып ал?ан. Кешегi Абылай ханды ?аза?тар 1770 жылы б?кiл ?аза?ты? ханы етiп сайлады, ал оны Екiншi Екатерина ?йел патша 1778 жыл?ы 24 мамырда?ы Жарлы?ымен тек Орта ж?здi? ханы боласы? деп, б?кiл ?аза?ты? мойында?ан ханы екенiн жо??а шы?арды. ?зi? к?рген де естiген де шы?арсы?, Онт?стiкте де ?анша к?терiлiс болды, б?рi же?iлдi. Кенесарыны? баласы Сызды??а орыс ?скерi не iстегенiн бiлемiсi?… ?зi? айтып отыр?ан хан т??ымы Шо?ан сол орыстарды? айт?анын жасап кеткен жо? па? Оны неге жасады? Мен бiлмеймiн. Бас?а амалы болма?анды?тан жаса?ан шы?ар. Мен де амалсыздан орыстарды? айт?анын жасаймын. Ерте?гi к?нi орыс?а ?арсы ?атты бiрде?е айтсам, Сiбiрге айдатып жiберетiнiн бiлемiн. Бiз орыс?а ?арсы шы?ып т?к ?тпаймыз. Са?ан да соны айтамын. Орыс алдында шiренудi? ?ажетi жо?. Жа?дай?а байланысты ж?ру керек. Кезiнде Кенесары ай?айлап орыстарды? губернаторына ?андай талаптар ?ой?анын бiлетiн боларсы?. Оны? с?зiн тындады ма? Ты?да?ан жо?, Сарыар?адан ?уып шы?ты. Талай ?аза?ты Сiбiрге айдатып жiбердi. М?ны? б?рi орысты? мы?ты екенiн к?рсетедi. Орыста от ?аруы бар, ал сенде не бар? Сада? о?ыны? заманы бая?ыда ?ткен. Ал от ?аруды жасау ?аза?ты? ?олынан келмейдi. Ол ?шiн оны? тiлiн бiлетiн адам керек. Менi? де iшiм ?ыз-?ыз ?айнайды. Н?ра бойында?ы е? т?уiр жерлердi орыстар алып жатыр. ?олдан келер амал жо?. Б?рiн а?ылмен жасау керек. Сен жассы?, жа?сылап осы оймен ?имылдаса? ?олы?нан бiрде?е келуi м?мкiн келешекте. Ал ?азiр асы?па. С?ттi к?нi?дi к?т! Ерте?i?дi ойла!

– Мына с?зi?iзге ?лi де т?сiнбей отырмын…

– Ана орысты? патшасы Петр деген шет елге барып кеме жасауды ?йренген. Соларды? т?жирiбесiн ?абылдап, сен де ?асы?а тiлiндi алатын ?зi? т?рiздi жiгiттердi ертiп алып шет елге барып бiлгiрлерiнен ?йрен. Сен де батыс елдерiне немесе ?ытай?а шы?ып кетiп ?ару-жара? iстеудi ме?гер. Есi?де болсын, ?р уа?ытта бiлiмдiлер ?ана же?едi.

– Ол а?ылды ?з балалары?ыз?а айтпайсыз ба?

– Менi? балаларымны? ?олынан ондай ?нер келмейдi. Оларды? шы?ар биiгi ма?ан белгiлi, сонды?тан айтпаймын. Ал сенi? талабы? к?штi екен. ?зi? айт?ан iске шын берiлген екенсi?. Сен ?йренiп келiп, он адамды ?йретсе?, ол жиырмасын ?йретсе, бiртiндеп ?аза? сол ?нердi ме?гередi. Сонда ?ана ?аза? орыстармен те?еледi. Ал ?азiргiдей ?йде отырып шiренгеннен т?к шы?пайды.

– Сонда ?аза?ты? сiз айт?ан жолымен ?йренгенше ?анша заман керек?

– Одан бас?а амал жо?, ж?з жыл ?тер, мы? жыл ?тер, ?нерi к?шейiп, халы? саны молай?анда ?ана ?аза? д?ние ж?зiндегi т?уiр елдердi? ?атарына ?осылады. Сонда ?ана бас?алар ?аза?ты? с?зiн ты?дайды.

– ?аза? осы бiр жиырма жылды? iшiнде ?з алдына ел болуы керек.

– Сен ?иял?а берiлген жiгiт екенсi?, к?шейiп келе жат?ан орыс сенi ол жа?дай?а жiбермейдi.

– О?ан ?анша жыл керек екенiн бiлмейсiз бе, сол айт?ан уа?ыт?а дейiн ?аза?ты? ?аза?ты?ы са?талады деймiсiз? ?аза? бiржола ??рып кетедi. Б?рi орыс болады.

Жiгiттi? манадан берi айтып отыр?ан с?здерiнi? iшiндегi Шо? к??iлiнен шы??аны с?зi осы едi. Д?л т?бесiнен т?сiп айтып отыр?анын бiлдi. ?з ?аупi сол едi. Ерте?гi к?нi орыс тiлi кiрiп, тiлiн ?мытып елдi? б?рi орыс болып кете ме деген кауiп ?зiнде де бар едi. Мына с?з тура сол ойыны? ?стiнен шы??андай болды. С?зi таусылып ?ал?андай болды да, «бiлмеймiн» деп шынын айтты.

– Сiз кiмге ?ызмет етiп отыр?аны?ызды бiлесiз бе? – дедi жiгiт. – Сiз патша?а е?бек етiп отырсыз. Оны? билiгiнi? ?ркендеуiне ?аза? жерiнде жа?дай жасап келесiз.

– Бауырым, мына с?зi? тым арты?тау, мен ?з елiме е?бек етiп ж?рмiн. Халы?ты? бiрлiгiн са?тауды, бiрiмен бiрiнi? алак?з болмауы жайын ойластырамын. Бас?а менi? ?олымнан келер шаруа жо?.

– Сонымен ?оса патша?а да ?ызмет iстеп отырсыз ?ой.

– Оны жасамасам, менi болысты?та бiр к?н де ?стамайды.

– Ондай болысты?ты? ?ажетi ?анша?

– Аз да болса ауылдастарыма к?мегiм тиетiнiн сеземiн.

– Кенесары сiздейлердi? кесiрiнен же?iлдi.

– Б?кiл ?аза? ?олдаса да Кенесары б?рiбiр орыстарды же?е алмайтын едi. Бiр мылты?ты? аузына мы? адам сияды. Сен оны ?мытпа!

– Мен сiзге ?лкен ?мiтпен келiп едiм, сiз менi? к??iл-к?йiмдi т?сiрiп тастады?ыз.

– Мен са?ан бас?а не айтамын, шынды?ты айтып отырмын…

– Анау тау арасында?ы шешен, да?ыстан деген халы?тар ж?з жылдан берi орыстармен со?ысып келедi дейдi. ?лi же?iлген жо? к?рiнедi. Орыстар Кенесарыны? бес-алты жыл iшiне быт-шытын шы?арды. Оларды ?лi же?е алмай келедi, Ш?мiл деген елбасымен келiсс?з ж?ргiзiп, о?ан бостанды? берiптi. Ал ?аза?ты? ханы Кенесарыны? басын кесiп алды…

– Сен олармен ?аза?тарды? жа?дайын саластырма. Олар тау iшiнде т?ратын халы?. Орыстай емес, тау жа?дайында со?ысу?а ?йренген халы?. Олар ?р?айсы тау арасында со?ысуды жа?сы ме?герген. ?айда жасырынып, со?ысатынын жа?сы т?сiнiп ал?ан. ?ажет уа?ытында жасырынып ?алады. Ш?мiлдi босат?анда о?ан жаны ашып жiберген жо?, ерте?гi к?нi оны ?лтiрсе со?ыс та?ы бiр ж?з жыл?а созылатынын бiлдi. Орыстарды? ол жерден кеткiсi келмейдi. Орыстарды? ?дiсiнде ендi оларды алдап-сулау бар. Сонды?тан анау ел бас?ар?ан адамын босатты да, оны Араб жерiне ?а??ытып жiбердi. Оны? ?з колында билiгi болса, оны жасар ма едi. Жасамайды. Амалсыздан кеттi. Ал бiздi? жа?дайымыз ?алай, ке? дала, б?рiмiз мылты?ты? аузында т?рмыз. Сен, бауырым, тау мен ке? жазы?та?ы со?ысты салыстырма. М?нда орысты? ау?ымы ке?, алып да, шалып да же?едi. ?ыр?ыздар?а Кенесарыны ?лтiртуi – егер бас к?терсе?дер, сендерге де Кенесары?а ?олдан?ан жа?дайды жасаймыз дегендi еске салып отыр. Мына казак-орысты iргеге алып келдi. Олар?а патша билiктi берiп отыр. Т?бiнде жерiмiздi солар?а алып беруi м?мкiн. ?зi? айтып отырсы?. Бурабайды? айналасына казак-орыстар ?оныстанып алды дейсi?. Б?л бастамасы ?ана. Ерте? не болатынын патша мен соны? ма?айында отыр?андар ?ана бiледi.

– ?аза?та бiрлiк жо?. Сонды?тан же?iлiп отыр.

Мына с?здi ?зiне сiлтеп айтып отыр?анын Шо? бiлдi. Бiра? бас?а т?р?ыдан с?йледi.

– Бауырым, бiрлiкке орыстар жiбермей отыр ?ой. Елдi? б?рi сен т?рiздi саналы болса, жа?дай бас?а болар едi. Онда орыстар бiзбен бас?аша с?йлесер едi. ?асы?да отыр?ан Абылай хан т??ымыны? ?зi екi т?рлi с?йлейдi. Сен ?андай бiрлiктi, саналылы?ты айтып отырсы??

– Ел ма?тап ж?рген адамны? бiрi сiзсiз ?ой. Сiздi? айтып отыр?аны?ыз мынау, ?андай саналылы? болуы м?мкiн, елдi? т?уiрлерiнде?

– Бiра? сенiкi к?зсiз саналылы?. Мына ойы?мен ?аза?ты жа?сылы??а апармайсы?, керiсiнше жаманды??а итересi?.

Жiгiт Шо?ны? мына с?зiне ?атты ашуланып ?алды:

– Дегенмен, ?з хал?ыма мен сiзге кара?анда адалмын. – Жiгiт киiне бастады.

– Ол рас, сенде ?лi басылма?ан жасты? ?айрат бар. Мынауы? соны? ?серi, т?бiнде басылады. Жiгермен ?атар а?ыл керек. Сенде сол жа?ы жетiспей жат?ан т?рiздi…

Жiгiт Шо?ны? мына с?зiне тiптен ?атты ашулан?ан сия?ты. Орнынан т?рды да шы?ып кеттi ?йден. Жiгiттi? ?лгi с?здерi ?атты ?нап ?ал?ан, Шо? артынан бiрге шы??ан. Риза атын ш?пке байлап ?ой?ан екен. Ашулы жiгiт атына ерто?ым сала бастады.

Артынан келген Шо? айт?ан:

– Бауырым, неге асы?ты?, б?гiн ?онбады? ба? Мен жо?ары жа??а хат жазып берейiн. Менi? ?олымда бас?а т?к жо?.

– Бiздi? жа?та сiз т?рiздi орысша о?ы?ан талай т?ре адамдар бар. Солар да талайын жазды, еш?андай н?тиже жо?. Мен сiзден за?ды к?п бiледi деген со? бiрде?е ?йренейiн деп келiп едiм, сiз болмайтынды айтып, елдi шатастырады екенсiз. Сiз законды жа?сы бiледi дейдi, кайда?ы закон, мына саясаты?ызбен орысты жа?тап ?гiт айтасыз.

– Сенi? саясатта не а?ы? бар?! ?азiргi та?да сенi? ?олы?нан ол келмейдi. Б?рiн ?ой да домбыра?ды айналдыр. Сонда сенi? хал?ында берер пайда? ?лде?айда к?п болады.

– Сiз ма?ан ондай а?ыл айтпа?ыз, немен айналысатынымды ?зiм бiлемiн…

– Мен сенi ?уелiде саналы жiгiт пе деп ?алып едiм, сен санасыз екенсi?. С?зге т?сiнбейсi?. Менi? са?ан айтар ке?есiм, «закон алды арт ?ыс?ан». Осыны есi?ге мы?тап ?ста, – деп Шо? айналып ж?рiп кеттi.

Шо?ны? мына с?зiне ыза бол?ан жiгiт с?л т?рды да, атына мiнiп ол да А?мола жа?ты бетке алып ж?рiп кеттi.

Шо? далада бiраз ж?рдi. ?лгi жiгiттi? с?зiне ыза болса да, ел ?амын ойлап ж?ргендiгiне риза болып келе жатты. Сонау К?кшетаудан а?ыл с?рау?а ?зiне келiптi. Санасында бiрде?е бар екенiн бiлдi. Ой?а берiлiп ?за? ж?рдi.

Н?ра жа?тан келе жат?ан Ахметжан кенет сыртта ж?рген ?кесiн бай?ап ?алды да, атыны? басын со?ан ?арай б?рды. ?асына келiп, ат ?стiнде т?рып с?з бастай берiп едi, Шо? онысын жа?тырмай ?алды. Ахметжанны? мына ат ?стiнен т?рып с?йлегенiн ?натпай:

– Немене, бiр жа??а асы?ып т?рмысы??

Сонда ?ана барып Ахметжан ?кесiнi? аттан т?спей т?рып с?йлегенiн ?натпай ?ал?анын т?сiнiп, атынан т?стi.

– И?, не бiтiрiп ?айтты??

– Ана екеуi де с?зге т?сiнбейтiн адамдар екен.

– Олар кiмдер?

– Ана Жаба?ы мен старостаны айтамын.

– С?зге т?сiнбейтiн адам болмайды. – ?лгi жiгiттi? с?зге т?сiнбей кеткенiн бiлiп т?рса да Шо? ?дейi айт?ан. – Сенi? айтар с?зi? нашар бол?ан ?ой. – К?кшетаулы? жiгiттi? ?ылы?ы iшiндегi ашуын тiптен к?шейтiп жiбергендей болды. Содан кейiн л?м деген жо?, Шо? ж?рiп кеттi. Ахметжан да со?ынан ермекшi болып едi, бiра? ?кесiнi? тым к??iлсiз екенiн бiлiп, атын жетектеп ?йге ?арай кеттi.

Жал?ыз ?ал?ан Шо? ой?а берiлген едi. Оспанды кiшкентай к?нiнен Тел?озы баурына сал?ан болатын. Соны? ?серi ме, айтар с?здерiнде, iстеген iстерiнде тура Тел?озынын ?ылы?тары бар екенiн сезетiн. Шо? баласыны? соны? ы?палымен кеткенiн сезiп, о?ан онша ?ндемейтiн. Ал мына Ахметжанны? т?рбиесiн ?зiне ал?ан. ?азiр ?лкейiп, бала-ша?алы болса да ?олында т?ратын. Ойы заман а?ымына сай етiп т?рбиелеу болатын. Со??ы кезде бар?ан жерiнде ертiп алып ж?рудi шы?ар?ан едi. Ойлайтын, балам менi? с?зiмдi ты?дап, а?ыл?а салып отырады деп т?йетiн iштей. Анда-санда осындай бiрдi-екiлi тапсырма да берiп ж?ретiнi сонды?тан едi. Шо? еш?ашан Ахметжан?а ананы былай жаса, мынаны олай ет деп айтпайтын. ?ажеттi жерiнде ке?есiн ?ана беретiн. Оны жасау санасына, ??дай берген а?ылына байланысты деп бiлетiн. «Шайнап берген ас тама? болмайды» м?телiне ж?гiнетiн. ?азiр ат ?стiндегi жа?а?ы отырысынан, жа?а?ы айт?ан с?здерiнен бiраз кемшiлiктi к?ргендей болды. ?анша а?ыл айтып, ?йренгенiмен ??дай бермесе еште?е шы?пайтынын т?сiнiп келе жат?ан. Дегенмен, ?лгiнде ?ана айт?анын ты?дамай кетiп ?ал?ан к?шкетаулы? жiгiттi? Ахметжаннан к?п арты?ты?ы барын сездi. Оны? ?лгi айт?ан с?здерiн еске алып, баласыны? бойынан к?п кемшiлiктi та?ы да а??ар?андай болды. С?зiнде к?п ?ателiктер болса да анау ?лде?айда арты?, т?бiнде к?п н?рсенi тындыратын жiгiт екенiн ойлады. Ендi ?з кiн?сi, жа?а?ы айт?ан с?зiм тым арты?тау болып кеттi-ау деген ой мазасыздандыр?ан едi. Ешкiмдi айтумен, о?умен саналы, бiлгiр ете алмайсы?. Б?рi жаратылысына байланысты екенiне то?та?ан едi iштей.

?кесi Тел?озы айт?андай, ?ш баласыны? еш?айсысы ?зiне тартпа?ан. Шо?ны? арманы – артында жа?сы бiр ?рпа? ?алдыр?ысы келетiн. Ол дегенi еш?ашан орындалмайтынын ендi т?сiне баста?ан. ?йiмк?лдi? ы??айымен ж?рiп, к?п уа?ытын ?ткiзiп ал?анын бiлдi ендi ?ана.

Тел?озыны? то?ал ал с?зiн ойынан ?ткiзiп, сараптап келе жатты. ?кiнiшке толы ?мiрi к?з алдынан ?тiп жат?андай болды. ?лгi жiгiттi? с?зiнен кейiн басына бейм?лiм бiр арман мен бiр т?сiнiксiз ой ?атар келiп, Шо? ?айсысына то?тарын бiлмедi. Б?л ?мiрден к?п н?рсенi жо?алт?анын ендi т?сiнгендей болды. Сол ойды? шырмауына берiлiп тыста ?за? ж?рдi.




Оспан?а ренiш


Оспан ?йленгеннен кейiн ?з алдына отау етiп, б?лек шы?ар?ан болатын Тел?озы. ?араа?аш ма?ында?ы бiр ш?райлы жерге ?з алдына ?оныс берген едi. Тел?озыны? м?нда?ы ойы жа?сы жерден айрылып ?алмау едi. Айналада?ы жа?дайды жа?сы т?сiнiп отыр?ан. Со??ы кезде халы? саны к?рт ?сiп, шабынды??а, жайылым?а таласу орын алып бара жат?ан. ?р би, ?рбiр бай адамдар балаларын жеке шы?арып, солар?а ?з алдына ?оныс ?перiп жат?ан. Оны? ?стiне орыстар к?шiп келiп жатыр. Тел?озы ерте?дi ?атты ойлайтын адам едi. Ел де соны бiлгендей, ма?айда?ы шабынды?тарды ?а?аздап, ?з аттарына т?сiрiп алып жат?ан. Б?рын м?ндай т?ртiп болмайтын. Ана жер п?лендiкi, мына жер т?гендiкi, сол ма?айды жайла?ан адамдарды? атына байланыстырып алып ж?ре беретiн. Орыстарды? келуi ?аза?тар?а да к?п жа?дайды ?йреткен едi. Мал бар, ендеше жер керек. ?араа?аш ма?ында?ы барлы? жерлердi ?а?аздатып б?лiп ал?ан. Б?рын ?имылда?андар жа?сы шабынды? жерлердi алып, кеш ?имылда?андар арасында ??р ?ол ?ал?андар да бар едi.

Тел?озы да дер кезiнде сонау заманнан бергi Жанкелдi т??ымыны? жерiн т?гел ?а?аздап ал?ан едi. Тел?озы балалары жерiне билiктi ендi Оспан ж?ргiзетiн бол?ан. Одан бас?алары б?л шаруа?а араласпайтын.

Оспан Тел?озыда?ы мал билiгiн алып, шаруашылы?ты ?зi билей баста?ан кез едi. Ол Тел?озы т?рiздi iске тап?ыр, шаруа?ой адам болды. А?мола?а да жиi барып, б?кiл Тел?озы т??ымыны? малдарыны? саудасын ?йымдастырып ж?рдi. О?ан Шо?, Тел?озы, бас?а туыстары да риза едi.

Бiр к?нi Шо? салт атпен к?ршi ауылдан келсе есiк алдында бiр бие Малай мiнiп ж?ретiн к?ре? атты? ?асында байлаулы т?р екен. Шо? ?йiмк?лден с?рады.

– Мына бие кiмдiкi?

– ?лгiнде Малай ?келдi.

– Ол ?айда?

– ?йде демалып жатыр.

Шо? ?йге кiрген едi. Малай т?р алдына шал?асынан т?сiп жатыр екен. А?асын к?рiп ы??айсызданып басын к?терiп алды. Шо? одан с?ра?ан.

– Далада?ы байлаулы т?р?ан бие кiмдiкi?

– Мына Тамада?ы Естайды? ?йiне барып едiм, сол болмай атымны? ?оса?ына байлап жiбердi. Оспаннан ш?п шабу?а жер ал?ан к?рiнедi.

Шо? Оспанда да Тел?озы т?рiздi бiреуден бiрде?е алу ?детi барын бiлетiн. Бая?ы Кеттебектi? биесi мен ай?ыры есiне т?стi. Ішi бiрде?енi сезгендей болды. Содан со?:

– Мыналары? ?ят болады. Биенi ?айыра апарып бер. Оспан жердi берсе саудаламай-а?, жай берсiн! – дедi.

Шо? ерте?гi к?нi к?ршi отыр?ан ауылдарды? адамдары м?ны естiсе, анау болыс бол?ан со? билiгiн жасап, барлы? т?уiр жерлердi ?зiне алып, арты?ын сатып отыр дегендi шы?аратынын бiлетiн. Шо?ны? к??iлi ондай с?з бол?анын ?аламайтын. Содан кейiн iнiсiне айт?ан едi, жердi беретiн болса саудаламай-а? берсiн деген.

Малай а?асыны? б?л с?зi ?намай т?рса да ?ндеген жо?. Ж?рерiнде биенi жетегiне алып ж?рiп кеттi.

Шо? ?зiнен ?зi отырып ренжiдi. Бiр т?сiнiксiз ашу?а берiлгендей едi. Сырттан кiрген ?йiмк?л к?йеуiнi? к??iлсiз отыр?анын к?рiп:

– Шо?ке, та?ы да басы?ыз ауырып отыр ма?

– Жо?. Осы Оспан бiр д?ние?о?ыз ?ой деймiн. Ана Естай?а шабу?а жер бергенi ?шiн бiр бие алыпты!

Орынсыз ал?ан д?ние пара болатынын бiлсе де, Тел?озыны? ?серi ме, ?йiмк?лдi? ?зi де ал?анды жа?сы к?ретiн. Бiреулер бiрде?е ?келсе сол адамды жа?сы к?рiп, шайын ?айнатып, асты-?стiне т?сiп жататын. Баласы туралы Шо?ны? мына айтып т?р?анын ол да, Малай т?рiздi, жа?тырмай ?алды. Со??ы кезде к?йеуiнi? басы ауыра баста?анын бiлетiн, сонды?тан басы арты? с?з айпай, ?ас-?аба?ына ?арап ?ам?орлы? жасайтын. Содан ба, баласыны? мынасына iштей ренжiп ?алды да, ?ндемей сырт?а шы?ып кеттi. Тыста дамыл тауып ж?ре алмады. ?айыра кiрген.

– Шо?ке, бiраз жатып дем алмайсыз ба?

Шо?ны? со??ы кезде т?с кезiнде бiр са?аттай ?йы?тап алуы пайда бол?ан. Содан кейiн мына с?здi айтып т?р едi. Шо? оны? б?л с?зiне м?н бермегендей едi, басынан ?лгi Оспан ?ылы?ы шы?пай т?р?ан. Шо? ?йде маза тауып отыра алмай, тыс?а шы?ып кеттi…

Есiк алдында Риза ж?р екен, оны ша?ырып алып Оспан?а жiберген. Сол к?нi Оспан келмедi. Баласыны? келмегенi мазасын тiптен кетiргендей едi. ?йiмк?л со??ы кезде бай?ап ж?р, тым ашуланша? болып кеткенiн Шо?ны?. Бiр ы??айсыздау шаруаны естiсе ?атты ашуланатынды шы?арып ж?р. Шо? сырт?а бiр шы?ып, бiр кiрiп, мазасы кетiп, ?й iшiнде т?ра?тап отыра алмады. Бай?а?ыш ?йiмк?л оны бiрден т?сiнiп ?ал?ан, Оспаны? ша?ыр?анына келмегенiне ашуланып ж?ргенiн бiлдi. Б?рын м?ндай к?йге т?спейтiн едi. Шо?ны? м?нысы бас ауруыны? ?серi деп бiлген ?йiмк?л, содан кейiн оны тыныштандыру ?шiн айт?ан:

– Оспан бiр шаруамен ж?рген шы?ар. Шо?ке, келедi, асы?па?ыз, -?йiмк?лдi? мына с?зiнде бiр ж?н бар екенiн бiлдi де жазу б?лмесiне кеттi.

Ерте?iне т?ске жа?ын Оспан келдi. Шо? о?ашалап алып баласына с?з баста?ан едi.

– Сен де анау ?ке? Тел?озыны? шаруасын бастап ж?рсi?. ?ят болады, шабу?а жер бергенiне бие алыпсы?. Оны? не? ?ят емес пе, берсе?, тегiн бер.

Со??ы кезде жер дауы к?шейiп кеткен со?, билер отырысында ?рбiр ру?а жерлерiн ?а?аздатып б?лiп берген едi. Шабынды? жерлер тапшы бол?анды?тан, орта?тасып пайдаланы?дар дегендi айт?ан. Оспанны? мына шаруасы сол билердi? шаруасына ?арсы келетiнiн бiлiп отыр?ан. Ерте?гi к?нi ана болысты? ?зi т?ртiптi б?зып отыр?анын айтып ел ренжидi. Оларды? Оспанда ж?мысы жо?, б?рiн ?зiнен к?ретiнiн бiлетiн. Дауды ?ршiтiп жiберетiнiн сезiп отыр?ан, баласыны? мына ?ылы?ын естiсе ерте?гi к?нi ел Шо?ны? баласы ш?п шабатын жердi сататын болыпты дегендi айтатыны с?зсiз едi. Елдi? оны ?алай ??былтатынын бiлiп болмайды, ?йтеуiр, с?з к?бейiп кететiнiне к?зi аны? жеткен Шо?ны?. ?кесiнi? ?атты ренжiп отыр?анын бiлiп Оспан:

– С?ттi жыл?ыны? т??ымы деген со? алып едiм, ?сiрейiн деп, олай болса, орнына бас?а бiр бие берейiн.

Оспанды ?з алдына б?лек шы?аруы ?кесiнi? жер алу ?шiн жасап отыр?ан саясаты екенiн Шо? бiлiп отыр едi. Анада бiрде ?кесiне сiз менi? болысты?ымды пайдаланып жер алып отырсыз дегенде ол сен п?леншенi ?ара, т?геншенi ?ара – балаларыны? саны менiкiнен екi есе аз, ?анша жердi алып отыр. Сен елдi т?ртiпке ша?ырса? с?здi солардан баста деп дауысын к?тере с?йлеп, ?атты айтып таста?ан. Тел?озыны? б?л с?зiнде шынды? бар едi. Тел?озыны? ?ш ?йелiнен ?скен балаларынын саны бiраз болып ?ал?ан. Б?рiне де жер, ?оныс керек. Шо?ны? ?зi жер б?лгенде малына емес, отбасыны? санына ?арап б?летiн. Бала санын ?сiрудi? тетiгi сонда екенiн бiлетiн. Кейбiр малды? санын айтып даулас?андар?а олай болса малы?ны? санын азайтып, адам санын к?бейт, сонсо? жер аласы? дейтiнi бар. Б?гiнгi заман талабы солай болу керек. Шо? ?зiнше солай за?дастыр?андай етiп с?йлейтiн. Адам саны ?спей ?аза?ты? келешегi жо? дегендi ?р жерде айтып ж?ретiн. Сонды?тан мал санына емес, адам санына м?н беретiн. Содан кейiн ?кесi балаларыны?, немересiнi? санын айт?анда еште?е айта алмай ж?ретiн. Ендi мына Оспан?а бас?аша с?йледi.

– Сен ?йтiп саудаласпа, биесiн ?зiне ?айтып бер. Шабатын жердi жай бер. Ол ата?нан ?ал?ан жо?, б?л шабынды? осы ма?айда отыр?андарды? б?рiне орта?. Пара алмай, орта?тасып пайдаланы?дар.

Оспан ?кесiнi? с?зiн жа?тырмады, бiра? ?арсы с?з айт?ан жо?, ?ндемей кеткен. Б?л с?здi ?зiнi? к??iл-к?йiне байланысты айтып отыр?ан?а ?й?ар?ан. Шешесiнен алдында естiген, ?кесiнi? не болса со?ан с?йлей беретiнiн айт?ан, содан Оспан с?зден ?ашып ?кесiнi? ?йiне келе бермейтiн. Шаруаны? б?рiн Тел?озымен а?ылдасып жасайтын. Шешесiнi? аузынан ?кесiнi? со??ы кезде бас ауруына байланысты ашуланша? болып кеткенiн естiген едi алдында. Мынау да соны? ?серi шы?ар деп м?н бермеген. ?кесiнi? аузынан ?лгi с?здi естiген со?, «жарайды, айт?аны?ызды жасаймын» деп ?айтып кеткен.

Содан Шо? биенi ?айтып бердi деп ж?рген болатын. Бiр к?нi Шо? Оспан ?йiне бара жатса жолай бес-алты адам ш?п шауып жатыр екен. Сырттай Естай бай ба?ылап т?р.

– Естай, мына жердi сен шап?ызып жатырсы? ба?

– И?, мен шап?ызып жатырмын, Шо?ке. Неге с?рады?ыз?

– Жай, ?ншейiн, – дедi Шо?.

Естай к??iлiнде т?р?ан ?кпесiн болыс?а айта бастады:

– Осы айналаны? б?рiн ел б?лiп алыпты. Анда барсам – менiкi дейдi, мына?ан келсем – ол да менiкi дейдi. Бос шабынды? жер ?алма?ан. Шо?ке, сiз оны бiлесiз бе?

Шо? мына Естайды? бiр жанжалды шы?ар?алы т?р?анын бiлдi.

– Естай, олай болмаса ерте?гi к?нi жанжал к?бейiп кетедi. ?ркiм ?зiне тиелiсi жерiн бiлгенi д?рыс. Б?л орыстарды? т?ртiбiне байланысты шы?ып жат?ан шаруа. Са?ан да жер берiлген жо? па?

– Берiлген. Бiра? б?лiс кезiнде билер аздау жер берiп, шабынды?ым аз болып т?р.

– Мына шауып жат?ан жерi? кiмдiгi? – Естайды? аздау тидi деген с?зiне байланысты айтып т?р едi б?л с?здi. Ал ол Шо? бiлiп, ?дейi с?рап т?р деп ойлады да:

– Осы жерден ш?п шабу?а Оспан?а бiр бие бердiм.

– Мен со?ан байланысты билерге шабынды? жерлердi б?лгендерге айт?анмын. Кейбiр адамдарды? жерiнде шабынды? жер жо? екенiн бiлемiн. Сонды?тан ондай жердi б?лдiргем жо?. Келiсiп, ондай жердi бiрге пайдаланы?дар дегенмiн.

– Ендеше, мен осы жердi? ш?бiн шабу?а Оспан?а бiр бие берiп алдым.

Естайды? с?зiн естiп, Шо? аузына с?з т?спей, «шабыс к?бейсiн» дедi де ж?рiп кеттi. Оспан ?йiне келген едi, ол ?йiнде жо?, Тел?озы отыр екен. Шо? с?з бастады.

– Ана Оспан менi неге алдайды? Естайды? биесiн ?зiне ?айтармапты ?ой.

– Мен ол жа?ын бiлмедiм…

– Неге бiлмейсiз? – Оспан не жасасада Тел?озымен а?ылдасып жасайтынын Шо? бiлетiн. Мына айтып отыр?аны жал?ан с?з екенiн iшi сезiп, ?атты ашулан?ан. Сол арада ?кесiне бiрталай с?здер айтып таста?ан. С?зiнi? со?ында:

– ?аза?ты? жер саудалау?а ???ы жо?. Егер Оспан бергiсi келсе, бие алмай-а? бермей ме?

– Онда т?р?ан не бар? Ол биенi ?зi берiп т?р?ан со?, алды да.

– Есi?де болсын, Тел?озы! ?азiр ?аза?та жер билiгi жо? екенiн сан рет сiзге айттым, онын билiгi анау отыр?ан оязда, одан ?ала бердi патшаны? ?зiнде. Жер билiгiн бая?ыда ана ?енесары к?терiлiсiнен б?рын ?аза?тан алып ?ой?ан. Оспаны? жердi саудалап бие алу?а еш?андай ?а?ысы жо?. Ол ?ят болады. За??а ?айшы…

Мына с?з Тел?озы?а ?намады, ашуланып ?алды.

– Сен ы??ай осындай бiрде?енi шы?арасы? да ж?ресi?, анда ?зi? емес пе едi?, пайдаланатын жерлердi белгiлеп ал деген. Ендi келiп былайша со?ып отырсы?!

– Сiз, Тел?озы, неге кисы??а тартасыз? Мен шабынды? жайлы олай айт?ан жо?пын. Ондай жерлердi бiрiгiп пайдаланы?дар дегенмiн. Сiз мына с?зi?iзмен ел арасында шата? шы?ар?алы ж?рсiз. Есi?де болсын, та?ы да айтамын, жер сату ?ылмыс болып табылады. Жер саудалау ол еш?андай за??а жатпайды.

– Шо?, сен ?алай-?алай с?йлейсi?? Б?л ?араа?аш сонау Жанкелдi заманынан берi бiздiкi. О?ан ешкiмнi? дауы жо?.

– Сол Жанкелдi ?кемiз ?анша?а сатып ал?ан екен?

– Ол кезде жер сату бол?ан жо?. ?уелден ??дайдан б?йыр?ан жер.

– Одан берi ?анша заман ?ттi. Орыс келдi де жа?а за? шы?арды. Ендi ел жердi? ??ндылы?ын т?сiне бастады. Анау патша да соны бiлiп, жердi? б?рi менi? меншiгiм деп отыр. Бiз соны? айт?анын т?сiнiп, сол шы?ар?ан за??а ба?ынумыз керек. Сiз оны есi?iзден шы?арма?ыз. Ерте?гi к?нi болысты? баласы ананы жасап отыр деп, бас?алар да соны жасайды. Сонда мен не айтамын? Менi? балама болады, сендерге болмайды деймiн бе?

Тел?озы б?дан кейiн Шо? с?зiн ты?да?ан жо?. Ренжiп ?йден шы?ып кеттi. Сыртта ж?р едi, Оспан келдi. О?ан Тел?озы:

– ?ке? келiп отыр, Ана Естай?а жердi тегiн бердi? бе?

– К?ке, келiсiм бойынша сауу?а одан бiр с?ттi бие ал?анмын. ??лыны ?скен со? ?зiне ?айтып беремiн, к?зге ?арай… Оны ?зi?iзге айттым ?ой.

– Ана ?ке? дау шы?арып отыр. Ол ?бден ана орыстарды? айт?анын ?алт жiбермей орындау?а ?йренiп ал?ан. Сен о?ан ондай шаруаны сездiрме. Елдi? б?рi отыр?ан жерiн ата жолымен ие болып пайдаланып жатыр. Егер сенен бие алды? ба десе, ал?ан жо?пын де. Ешкiм де ?з жерiн тегiн берiп жат?ан жо?. ?ке? айта берсiн, оныкi бос с?з.

Шо? не iстерiн бiлмей отыр?анда Оспан кiрдi ?йге. О?ашада екеуден екеу ?алды, Шо? с?з баста?ан едi.

– Сен менi неге алдайсы?? Ана Тама байыны? шабынды??а берген жыл?ысын ?айтармапсы? ?ой.

Оспан ?лкен ?кесiнi? с?зiне байланыстырып ?тiрiк айта алмады. Мына ?кесi бiлiп, келiп ?дейi с?рап отыр?анын бiлдi.

– Мен апарып бергем, ол алмады.

– Сен апарып бергенде ол жерден ш?п шаппа деген болуы? керек. Сонды?тан алмай отыр.

Шо?ны? Оспан?а ашуы ?ара ?азандай едi. Отыра алмады, ?йден ашуланып шы?ып кеттi. «Мынау ?бден ?сiп, жетiлген екен. ?кесi, менi? с?зiмдi де ты?дамайтын болыпты» – iштей таусыла с?йледi, ?зiнен-?зi.

Осыдан кейiн Оспан ?йiне бас с??уды ?ойды. ?аза? т?ртiбiмен ?ыс?ы со?ым кезiнде т?ыс?андар бiр-бiрiн со?ым?а ша?ыратын. Сол жылы Шо? со?ым?а Оспанды ша?ырмай ?ойды, ?зi де барма?ан. ?ке мен бала арасында бiр шата?ты? болатынын ?йiмк?л бiлiп ж?рдi. Бiрде о?ашада айт?ан Шо??а:

– Шо?ке, бала?а ренжiп ?айтесiз?

– Ол ?айда?ы бала? Бала?ны? неше жас?а келгенiн бiлемiсi?? Барып т?р?ан д?ине?о?ызды? ?зi. Ол менi? с?зiмдi ты?дамайды. Сонда кiмнi? с?зiне то?тайды. Ерте?гi к?нi б?ны? арты не болады?..

Шо?ны? ?атты ашулы екенiн бiлдi де ?йiмк?л с?зi таусыл?андай, отырып ?ал?ан едi. ?ыс ?тiп, к?ктем келдi. Жаз туды. Б?л уа?ыттын iшiнде Шо? Оспан ?йiнi? есiгiн бiрде бiр рет аш?ан жо? едi. Оспанны? ?шiншi баласы ?лкен туды. Жаздын бiр тамаша к?нi болатын. ?асында ?йелi Несiпберлi бар Тел?озы келдi.

– Шо?, сен бала?а ?кпелеме, та?ы бiр ?рпа?ымыз ?мiрге келдi, барып ??тты болсын айтайы?, – дедi. Шо? а?ыры, мына с?зге ?уанып, ?кесiнi? с?зiн ая??а жы?пай, к??iлi ?шiн бар?ан едi. «Ж?не бiр ?рпа?ымыз ?мiрге келдi» деген с?зден со? отыра алмады. Оспан б?л кезде жаз?ы жайлауда отыр?ан едi.

Шо? к?тпеген жа?дайды? ?стiнен шы?ты. Оспан мен шабу?а жер ал?ан Тама байы дауласып отыр екен. Шо? ?йге кiрмей, екеуiнi? с?здерiн жабы?тан ты?дап бiраз т?рды. Оспан:

– Сiз келiсiмдi неге ?мытасыз? Мен жердi? ш?бiн шабу?а бiр жыл?а ?ана бергенмiн…

– Сен бiр жыл?а дегендi айт?ан жо?сы?. Шама? келсе ы??ай шауып ал дегенсi?. ?лгiнде к?рдiм, менi? берген бием та?ы ??лындапты. Олай болса ??лынын ?айтар! Жа?а к?рдiм, желiде байлаулы т?р. Бiр жыл сауды?, ендi жетедi. – С?зiнi? ая?ын да ?лгi кiсi дауысын к?тере бiтiрдi: – ?й, Оспан, ?ке? болыс бол?ан со? ма?ан к?ш к?рсетiп отырсы? ?ой. Екi с?йлемей, с?зде т?ру керек ?ой!

?й iшiнде с?л тынышты? бола ?алды. Киiз ?йдi? жабы?ынан ты?дап т?р?ан Шо? iшке кiрдi. Баласына ?атты ызалы едi. Бiр с?здi бастай берiп, ?кесiн к?рiп, Оспан с?зiн кiлт то?татты. Шо? с?зге араласып кеткен болатын:

– ?й, Естай, ондай болса ол жыл?ы?ды ??лынымен алып кет!

– Мен неге беремiн, бiр жыл бойы менi? жерiмнен ш?п шапты, – дедi Оспан.

– Шо?ке, мен берген биемдi алмаймын. Бiра? ?дiлiне ?арай ж?гiну керек. Мына бала?ыз биыл жер бермеймiн деп к?ш к?рсетiп отыр. Осынысы д?рыс па? Сiз Оспан?а ?ке ?ана емессiз, с?зi?iздi ел ты?дайтын, ?дiлiн айтатын болыс адамсыз!

?лгiнде ??лынын алып, биенi ?алдырамын деп отыр?ан бай ендi биенi алмайтынын айтып ??былып с?йлеп отыр. Шо? Естайды? мына с?зiне ренжiп ?алды да:

– Жер Оспандiкi емес, сенi? с?зi?дi де д?рыс демеймiн. ?азiр бие?дi ал да ??лынымен, к?зiме к?рiнбей кетшi ?зi?!

Б?дан кейiн Естай л?м деместен шы?ып кеттi. Оспан ?кесiнi? с?зiнен кейiн ?ндемей ?ал?ан болатын. ?кесi бiр с?з бастай бергенде, ол да шы?ып кеттi. ?лден уа?ытта сыртта ж?рген адамдарды? б?рi ?йге кiрдi, дастархан?а отырды. Оспанны? ?йелi д?у тегенеге толы ?ымыз ?келiп, елге ?ымыз ??я бастады. Сыртта?ы ж?мыстарын реттеген болуы керек, ?йге Оспан да кiрдi. Шо? алдына ?ойыл?ан ?ымызды iшпей, ?рiрек итерiп ?ойды.

– Неге итересi?? – дедi Тел?озы.

– Б?л ?ымызда ?лгi Естайдан ал?ан биенi? де с?тi бар шы?ар. Сонды?тан iшпеймiн…

– Ол жерден ?лгi Тама бiр жыл бойы ш?п шап?ан.

– Ол жер сенiкi емес. Сен за?сыз сауда жасап отырсы?, Оспан! Са?ан бие берген ана Естайды? iсi де арам ж?мыс. Екеуi?дiкi де д?рыс емес.

– ?алай менiкi кисы?? Атам заманнан берi Жанкелдi бабам, одан кейiн Зейнет ?кем, одан со? к?кем пайдаланып келген. Ал ендi мен неге пайдаланбаймын? – Б?л с?здi ?лкен ?кесi Тел?озыны? аузынан естiген едi алдында Оспан. Ж?зiнде ашу болатын. Шо? баласыны? мына с?зiмен ?зiне мiнез к?рсетiп отыр?анын жа?тырмады. Ашулы с?йледi:

– Ол жер Тама?а да, Аралбай?а да, Ерназар?а да орта?. Сонды?тан жеке иемденуге сенi? ???ы? жо?.

– Осы Шо? ойлама?ан жерден ?айда?ы жо? бiр т?ртiптi шы?арады да отырады, – деп Тел?озы ренiш бiлдiрдi.

Шо? ?кесiнi? осы арада араласып отыр?анын жа?тырмай орнынан т?рып кеткен. Оны? ашуы басыл?анша сыртта бiраз ж?рiп келетiн ?детi бар едi. Со?ан орай ?йiмк?л де, бас?алар да м?н бермей ?йде отыра бердi.

Шо? сырт?а шы?ып ?араса, биелердi екi-?ш ?йел сауып жатыр екен. Шо? сауушыларды? бiрiнен Естайды? биесi ?айсысы екенiн с?рады. Биелердi идiрiп ж?рген жiгiт Естай берген биенi к?рсеттi. Алды??ы жыл?ы жаба?ысымен биыл?ы ??лыны ?асында т?р екен. Шо? бие саудырып ж?рген жiгiтке айтты.

– Мына биенi менi? жетегiме байлап бер, – дедi. Ол Шонны? айт?анын екi етпей жаса?ан болатын. Шо? биенi алып ж?рiп кеттi. ?йдегiлер б?ны бiлмей отыра бердi. Шо? жетегiнде бие мен оны? со?ына ерген жаба?ысы, ??лыны бар, Естай ш?п шауып жат?ан жерге келдi. Жиырма ша?ты жiгiт шал?ыларын еркiн сiлтеп жатыр екен.

Алдында Естаймен Оспан екеуi келiсiп, б?л биенi тастап кеткен. Шо? келгенде анадай жерде, шал?ышыларды? ж?мысын сырттай ба?ылап, Естай отыр?ан. Шо?ны? жетегiндегi ?зiнi? ??лынды биесiн к?рiп, бiр шата?ты? туындап кеткенiн сезгендей болды. Сасып ?ал?ан сы?айы бар. Орнынан т?рды.

– Шо?ке, Оспанмен келiсiп едiк ?ой, неге ?келдi?iз?

– Сен де, Оспан да адам емессi?дер. Жер сенiкi де, Оспандiкi де емес…

– Ендi кiмдiкi? – дедi Естай аузына бас?а с?з т?спей.

– Б?л жердi? билiгi оязда, ?аза? жерiнi? билiгi патша?а к?шкен. ?аза?тан жер билiгi бая?ыда кеткен. Мы?ты болса?, ояздан ?ры?сат алып кел!

Шо?ны? мына с?зiнен Естай ?ор?ып ?алды да, о?ан сен кет деп айтып т?р?андай естiлдi:

– Сiз осы жерде отыр?ан оязды? ?кiлi емессiз бе? Д?рыстап айтпайсыз ба? Мен тегiн шауып жат?ан жо?. А?ысына бiр бие бердiм.

– Мен сендердi? б?л арам шаруалары?ды ?олдамаймын.

– Бiз Оспан екеуiмiз келiстiк ?ой. Шо?ке, ендi дау тудыр?анны? ?ажетi ?анша?

– ?азiр шал?ылары?ды алы?дар да, кетi?дер.

Естай с?зi таусыл?андай т?рып ?алды да, бiраздан со? барып тiл ?атты:

– Шо?ке, сiз бала?ызды жа?тап т?рсыз ?ой.

– Екеуi? де адам емессi?дер. Осы жердi саудаламай-а?, келiспейсi?дер ме?

– Шо?ке, б?л арада менi? кiн?м жо?. Оспан мына с?ттi биенi? т??ымын с?ра?ан со?, берiп едiм.

– Сен берсе?, есеппен берiп отырсы?. Шын к??iлден берiп отыр?ан жо?сы?. – Шо? биенi ?алдырды да кетiп ?алды. Сол бойы ?йiне тартып кеткен едi.

?лгiнде Шо?ны? сырт?а шы?ып кеткенiне бiрталай уа?ыт болды. ?йiмк?л шыдай алмай сырт?а шы?ты. ?й ма?айында Шо? к?рiнбейдi. Мiнген аты жо?. Содан кейiн бие сауып жат?ан адамдардан с?рады. ?лгi жiгiт:

– Шо?ке? Естайды? биесiн алып кетiп ?алды, – дедi.

?йiмк?л бiр жайсыз к?йге т?сiп ?йге келдi. Келе баласына ренжи с?йлеген:

– Шо?ке? ауырып ж?ргенде ы??ай б?лдiресi? де ж?ресi?.

Оспан не дерiн бiлмей отырып ?алды. ?йде отыра алмай, с?лден со? тыс?а шы?ып кеткен. Тел?озы ?йiмк?лдi? с?зiн ты?дап отыра берген едi. ?лден кейiн айт?ан болатын:

– ?йiмк?л, сен еркектердi? ж?мысына араласа берме! – Атасыны? ?лгi с?зiн жа?тырмай ?алса да, ?азiр бiрде?е айтса с?з к?бейiп кететiнiн бiлiп, ?йiмк?л де ?ндемеген жо?.

Оспан биенi идiрiп ж?рген жiгiт аузынан бол?ан жайды? аны?-?аны?ын бiлгеннен со?, бiр мазасызды??а т?скен едi. Есiк алдында не iстерiн бiлмей ж?рген. ?лден уа?ытта Естай келдi. Жетегiнде ?лгi бие бар, ?асында жаба?ысы мен ??лыны ерiп ж?р. Естай с?з бастады:

– Оспан, келiсiп едiк ?ой, мынауы? не?

Іштен шы??ан Тел?озы с?зге араласты:

– ?й, Естай! Шо? ендi ?з айт?аны болмаса болмайды. Сен екеуi? осы сауданы ?ойы?дар…

Оспан Тел?озыдан асып кете алмады.

– Жарайды, сол араны шаба бер. Кейiн ??лыны тай бол?анда ма?ан бересi?. ?азiр алып кет. Бiра? м?ны бiреуге айтушы болма. ?кемнi? ??ла?ына жетсе, та?ы да дау шы?арады. Ешкiм бiлмесiн!

А?ыры Оспанны? мына с?зiне Естай келiсiп, кеткен болатын. Сол жерлердi б?рын?ы ?алпынша шаба бердi. Арада бiраз к?н ?ткен со? ?олдарында шал?ылары бар, бес-алты адам жетiп келдi.

– Сендердi кiм жiбердi? – деп с?рады Естай.

Б?лар Аралбай ауылыныны? адамдары болатын. Олар «Шо?нан ш?п шабатын жер с?рап бар?ан едiк, содан осы жерге жiбердi» дегендi айтты.

Естай т?рып:

– Алды??ы к?нi ?ана Оспанмен келiсiп, б?л жердi мен ал?анмын.

– Шо?ке? бiзге де осы жерден ш?п шабы?дар дедi.

– Мен ше сонда? – дедi Естай.

– Сiздер де шаба берi?iздер, бiз де шабамыз. Шо?ке? солай деген.




?рт


Шо?ды к?птен берi А?мола жа?тан ешкiм де мазаламайтын. Карбышевтi? сонау Санкт-Петербургте ата ?онысы м?селесiмен ж?ргенiне талай уа?ыт бол?ан. Казак-орыстар алар жыл?ыларын алып кеткен со?, Шо? ?йiнде жат?ан. Жазу?а берiлген, к?ндiз-т?нi жазу ?стiнде едi. Ешкiм оны мазаламайтын.

?йiмк?лдi? ?асына бармай сол жазу б?лмесiнде жатып ?алуды ?детке айналдыр?ан. ?йiмк?л де б?рын?ыдай келiп оятып, т?секке жат деп айтуды да ?ой?ан. Басы ауырып ж?рген со? аяйды, мазаламайды. ?асына немерелерiнi? бiрiн алып жата кететiнi бар. Шо?мен бiрге т?ратын Ахметжан ?йелi-балаларымен бiрге есiк алдына ??рыл?ан киiз ?йде жататын жаз айларында.

Жа?а ?й салып ал?аннан берi Шо? бас?алардай жайлау?а к?ше берудi бiржола ?ой?ан. ?йiмк?л осы ?ыс?ы ?оныста отыр?анды ?натпайтын. Дегенмен сол ?ыс?ы ?оныста жаз бойы отыра беретiн. Б?л жа?дай Шо??а да к?шiп ж?ре берудi ендi бiржола ?мыттыр?андай едi. Бас?аша айт?анда, орыс т?ртiбiне А?мола уезiнде бiрiншi к?шкен Шо? болатын.

Со??ы жылдары Шо? жазуге тiптен берiлiп кеткен едi. Б?гiн Шо? т?ннi? бiраз уа?ытына дейiн жазу жазып, ?зiнi? жазу б?лмесiнде отырып ?ал?ан. Т?н жарымына жа?ындап ?ал?ан кез. Кенет терезе ?атты ?а?ылды. Тура Шо?ны? ?зi отыр?ан б?лменi? терезесi болатын. Ана жа?тан: «?рт, ?рт!» деген дауыс бiрнеше рет ?айталап шы?ты. Ай жары? болатын. Шо? келiп терезеге ??iлген. ?здерiнi? бая?ыдан сиырларын сауып ж?ретiн к?ршi ?йелдi бiрден таныды. Ж?гiрiп тыс?а шы??ан.

Бiраздан берi жауын болма?ан. Кеуiп т?р?ан а?аш ?й лапылдап жанып жатыр екен. ?она? б?лмесi жа?ы жартылай ?ртенiп кетiптi. Жаз айларында iлуде-шалуда ?ана болмаса ?й iшiндегi ?азанды??а от жа?ылмайтын. Жаз айларында тама?ты есiк алдында?ы жероша?та дайындайтын. Ал мынау ?йден шы?ып жатыр. ?она? б?лмесiнен бастал?ан. Шо? не iстерiн бiлмей т?рып ?алды. Бiреудi? ?дейi жаса?анын бiрден бiлдi. Ауылда б?лардан о?шаулау отыр?ан онша?ты жалшы ?йiнен бас?а ешкiм т?рмайтын. ?ш ?йы?таса олар ?ртейдi деген ойына келмедi. ?р рудан бол?анымен, туыс?андай болып кеткен адамдар. ?йiмк?л к??iлiнен шы??ан адамдарды ?йге жа?ын жерге ?оныстандыр?ан болатын. ?лгi терезе ?а??ан ?йел ссiк алдына т?р екен. Шо? одан с?рады:

– Сен ешкiмдi к?рмедi? бе?

– Бiздi? ?й жа?тан екi адам ?ткен. Д?у де болса солар болар. – ?йел осыны айтты да кетiп ?алды. Шо? оны мазала?ан жо?.

Б?л к?нi Ахметжан да ауылда жо? едi. Шо? кайыра iшке кiрiп, жазып жат?ан ?а?аздарын жинап, ?йiмк?лдi оятып, дала?а шы?арды. Б?л кезде ?рт ?йдi? бiр жа?ын т?гел ?апта?ан едi. Кеуiп т?р?ан а?аш ?абыр?алар сiрi?кедей т?танды. Шо? бар амалы таусыл?андай, ?арап т?рып ?ал?ан. ?йiмк?л ж?гiрiп барып, айналада?ы жалшыларды оятып ?келген болатын. Б?л кезде ?йдi т?гел ?рт шал?ан. Б?л ма?айда жо?, с?улеттi ?йдi? та? ата орыны ?ана ?ал?ан едi. Бiреулердi? ?дейi ?ртегенiне с?з жо? екенiн бiлдi. ?зiне ?ш, ретi келсе аянбайтын адамдарын т?гел ойдан ?ткiздi. Бiрiне то?тай алма?ан. К??iлi айтады, к?зi? к?рмей бiреудi кiн?лауы? ?айбат болады дейдi. ?асында т?р?ан ?йiмк?л тура ойыны? ?стiнен т?скендей етiп айтты:

– Шо?ке, сiзге ренiштi адамдарды? бiреуiнi? шаруасы ?ой б?л.

– Оны ?зiм де бiлiп т?рмын. Сонда кiм деп ойлайсы??

?йiмк?л бес-алты адамны? атын атап едi, бiреуi де Шо? ойынан шы?пады. Есiк алдында?ы киiз ?й iшiнде немерелерi мен Ахметжанны? ?йелi жат?ан. ?й?ысы шала бол?ан ?йiмк?л соларды? ?асына барып жатып ?алды.

Шо? ой?а берiлiп, есiк алдында бiраз отырды. Ол а?ыры бiр ?орытынды?а келген едi: мынау ?неук?нгi казак-орыстар?а аттарын берген адамдарды? шаруасы деп болжа?ан. «Мал ашуы – жан ашуы» дегендей, м?ны жасап ж?рген солар. Бiра? еш?андай д?лелi жо?, кiмдi кiн?лайды. Шо? ?детiнше ?й ма?ында бiраз ж?рiп, ?рттi к?рген ?йелдi? ?йiне келдi. Ол есiк алдында отыр екен. Шо? одан с?рады:

– Сен ?рттi ?алай к?рдi??

– Шо?ке, менi? ентiкпем бар ?ой. Сол ?стап есiк алдында отыр?ам, ай жары? ?ой. Кенет бiздiн ?йдi? ?асынан екi адам ж?рiп ?ттi. О?ан м?н берген жо?пын. Жанымды ?ина?ан ауруыммен азаптанып отыр?анмын. Артынша сiздi? ?йдi? арт жа? iргесiнен от к?рiндi. Сонда барып ?зiме ?зiм келiп орнымнан т?рдым. Мен жеткенше ?рт ?л?айа бердi. Ар жа?ын ?зi?iз бiлесiз.

Шо? ?з ойымен ?зi болып, ?йел ?асынан кетiп ?алды. Ж?йрiк бергендер келсе, неге жаяу келедi. Олар б?л ма?айдан алыстау т?рады ?ой. Олар атпен келуi керек ?ой. Содан кейiн ?айтып келiп, ?йелден ?айталап с?рады.

– Аны? к?рдi? бе, аттылы адам ба, ?лде жаяу ма?

– Шо?ке, менi? к?зiм жа?сы к?редi, екеуi де жаяу адамдар.

– Бас?а не к?рдi??

– Екi адамны? бiреуi а?са? т?рiздi к?рiндi ма?ан.

– А?са?ты?ын ?алай бай?ады??

– Ж?рiсiнен, с?лбесiнен бай?адым, а?са? екендiгiнде дау жо?. Бiр жа?ына ?арай ?исайып басып бара жаты.

Шо? б?дан кейiн ?йелдi мазала?ан жо?. ?зiмен ?зi ой?а берiлiп, ?йге келдi. Ая?ынын кемшiлiгi бар бiр адамды да ой?а т?сiре алмады. А?ыры осы ма?айда а?са? адам бар ма деп ?йге келген со? ?йiмк?лден с?рады.

– Шо?ке, ?абденнен бас?а кiм бар?

?абден деген жiгiт анау жылы ?алы? Тамалармен ренжiсiп, мына iргедегi ауыл?а к?шiп келген болатын. Елдi? айтуына ?ара?анда, на?ашыларын ?ор?алап келген Оны Шо? сырт бiлетiн, бiра? онша танысты?ы жо? едi. Осыдан бес-алты жыл б?рын осы ма?айда?ы ауылдан бiр ?ызды алып ?ашып кетiп, дауласып алдына келген де едi. Содан кейiн ж?здескен адам емес. К?ршi ауылда т?ратын. ?йiмк?л айт?ан адамды к?з алдынан ?ткiздi. Сонда ?ыз м?селесiне байланысты алдына ша?ырып ал?ан, с?зi аз, аузы ауыр адам т?рiздi к?рiнген. Мына ?йдi сол ?ртедi дегенге к??iлi бармай отыр. Сол жолы ?азылы? айт?анда да, о?ан бiраз ?рысып таста?ан. Бiра? дауды соны? пайдасына шешкен едi. «?ыз сендiк екен, ?ке-шешесiмен келiсiп алмайсы? ба, осы жасап ж?ргенi? не?» деп ренiш бiлдiре с?йлеген. Адамдар жаратылысы ?рт?рлi ?ой, бiреулер ренiштi ?йден шы?а берiп ?мытып кетедi, ендi бiрi ?лгенше ?мытпай ж?редi. Сонда б?л жiгiтке ?атты ?рыс?ан едi. Екi ру арасында жанжал шы?арып ж?ргенiне ?атысты бiраз ауыр с?здер айт?ан едi. Б?л да соны ?мытпай, еске са?тап ж?р ме деп ойлады бiр жа?ынан. Одан берi бiраз жылдар ?ттi. Бiра? ол ?шiн ?й ?ртеу м?мкiн бе, б?л с?ра??а жауап бере алмады ?зiне ?зi. ?мытпай ж?ргенi ?алай? Одан еш?андай к?дiгi болмаса да а?ыры сол жiгiтпен с?йлесудi ж?н к?рдi. ?йiмк?лге айт?ан: «Сол ?абдендi ша?ыршы, с?йлесiп к?релiк» деген.

?абден т?с ауа келдi. Ол келгенде Шо? немерелерiмен бiрге ?й алдына тiгiлген киiз ?йде тама? iшiп отыр?ан. Шо? оны дастархан?а ша?ырды. Ол келiп отыр?ан едi. Аман-сулы?тан кейiн Шо? с?з баста?ан.

– Кабден осы сенi? ая?ы?а не бол?ан?

– Шо?ке, алды??ы жылы аттан ??ладым ?ой, содан берi осылай болып ?алды. Бiр тамыры созылып кеткен бе, ж?ргенде ауырады. Ал отыр?анда т?к бiлiнбейдi.

– Сен ?лi жассы?, ая?ы?ды емдеу керек ?ой.

– Талай емшiлерге к?рiндiм, бiра? н?тижесi болмай т?р ?зiрге..

– Сен ?ала?а бар. Сонда арнайы о?у бiтiрген мамандар бар, солар?а к?рiн. Ел арасында?ы емшiлердi? к?бi еште?е бiлмейдi. ?айта ?зiндi шатастырады. Е? д?рысы, ?алада?ы емшiлерге барып к?рiнген. Б?лай ж?ре беруге болмайды. Сенi? ?мiрi? ?лi алда. Жассы? ?ой, – деп оны? к??iлiнен шы?атындай бiраз жылы с?здер айт?ан едi.

Мынадай с?здерден со? оны? да к??iлiнде бiр жарасымдылы? орна?андай болды да:

– Шо?ке, ?ол ?ыс?а, олар?а бара аламын да? А?мола?а бару ?шiн де бiр ?ойды? ??ны керек.

– Сенi мен ?ала?а бар?анда ала кетемiн. Д?рiгерге к?рiнуге де к?мектесемiн.

Жiгiт куанып кеткендей ы??ай таныта отырып с?йледi:

– Шо?ке, олай болса барамын…

?ылмыс жаса?ан адамнын ??iнен, с?зiнен бiлiнiп т?ратын. Шо? оны п?лен жыл елге билiк айт?анда бай?ап ж?ретiн. Жауап ал?анда ондай адамдарды? к?зi де, с?зi де ?згерiп кететiн. Мынаны? с?зiнен, ж?зiнен еште?е бай?ай алмады. «Анау ?йел ?ателескен болар, оны? ?стiне б??ан деген ренiшi бар б?рыннан». ?йткенi, мына жiгiттi? алып ?аш?ан ?ызына ана ?йелдi? баласы да с?йлесiп ж?ргенiн естiген. Содан кейiн ?шiн алу ?шiн айтып отыр ма деп те ойлады. Шо? ендi ?з ойынан ?зi айныды. «Кiмге кiм ??самай жатыр. А?са?тар аз ба, менi? м?ным ?ателiк болар». Дегенмен, к??iлде т?р?ан с?ра?ты ?ойды.

– К?рiп отырсы?, ?абден, бiздi? ?йдi бiреу ?ртеп кеттi. Кiм деп ойлайсы??

– Шо?ке, кiм бiлген? Сiздi? достары?ыз да, д?шпандары?ыз да к?п ?ой.

– Ол рас. Сонда б?л ма?айда ма?ан жаманды? жасауы м?мкiн кiм деп ойлайсы?? – Б?л с?ра?ты ?дейi ?ой?ан едi. ?йткенi, бiр ауыздан бiр ауыз?а жететiн с?здер болады. Мына жiгiт сондай с?здi? бiрiн естiген шы?ар деп, ?дейi бiлу ?шiн с?ра?ан.

– Кiм бiлген? – деп ?ыс?а ?ана с?збен жауап берген едi. Жiгiттi? к?мiлжiп ?ал?анын бай?ады Шо?. Сол с?тте ?абденнi? ж?зi ?згерiп кеткендей болды. Шо? м?ны бай?ап ?алды. Сонда да б??ан Шо? м?н берген жо?. ?зiнше, м?ндай с?з естiп отыр?ан со? ?ялуды? белгiсi шы?ар деген пiкiрге то?та?ан.

?ткен жолы ?лпейiс бай келiп, бiраз ренiш бiлдiрiп кеткен. «Шо?ке, сiз оязда жа?сы атан?ы?ыз келiп, бiздi? барлы? ж?йрiктерiмiздi бергiздi?iз. Ал мына Темештерден, ж?йрiгiне ?арамай, бергенiн алыпты».

«Б?л оязды? н?с?ауы емес, ана губернаторды? тапсырмасы. Оны? арты жа?сы болмайды. Арты ?лкен с?з болып кету м?мкiн. Басы арты? с?здi тудыруды? ?ажетi ?анша?! Б?рiбiр орыстар бiлiп ?алса, арты кейiн ?лкен с?з болады».

Сонда ?лпейiс ?атты ашуланып кеткен. С?зiнi? арасында к?ремiз с?зiн айтып ?ал?ан. Шо? о?ан м?н бермеген сонда. Ренiштен ту?ан с?з шы?ар деп болжа?ан едi. ?азiргi с?тте ?лпейiстi? сол с?зiн еске алуында сыр бар едi. Мына жiгiт ?ызды алып ?аш?анда ?лпейiс б??ан ара т?сiп келiп с?йлеген. Сонда Шо? о?ан да м?н бермеген. Б?л жiгiт адал бол?ан со? соны жасап отыр ?ой деген ?ортынды?а келген. ?азiр сол ойына т?стi де, айтар с?зi ?згерiп кеткендей бол?ан. Сол ж?мсап, мынау соны? айт?анын орындап ж?р ме деген ой келдi басына. Бiра? сонда да ол пiкiрге то?тай алмады. Ол туралы айтып мына жiгiттi ренжiтiп аламын да деп ойла?ан едi. Бiра? к??iлiнi? ар жа?ынан бiр с?ра? туындап, сол маза бермей, содан кейiн с?ра?ан едi.

– Осы ?лпейiстi? са?ан ?андай жа?ынды?ы бар?

– Ол менi? на?ашымны? iнiсi ?ой.

– Сол на?ашы?ны? iнiсi бiздi? ?йге ?рт салуы м?мкiн бе?

– Шо?ке, оны мен ?айдан бiлемiн…

– Естiген шы?арсы?, ?ткен жолы мен оны? ?ш ж?йрiгiн орыстар?а алып берiп едiм. Со?ан ерегiсiп жасап ж?рген жо? па?

– Ол жа?ын бiлмедiм. – Жiгiттi? ж?зi та?ы да ?згерi?кiреп кеткен. Шо? ба?анадан берi жiгiт ж?зiне ?арап отыр?ан. Шо?ны? бiреудi тексергенде ж?зiн бай?ап отыратын ?детi болатын. Кей ?улар сыр бермейтiн. Ж?здерiнде еш?андай ?згерiс болмайтын. Ал адал адамдар ?ызарып, болмаса ж?зi а?арып кететiн. ?азiр мына жiгiттi? ж?зi а?арып кеттi.

– Ана ?лпейiстi? ма?ан аттарын орыстар?а алып бергенiме ?шiгуi м?мкiн бе? – деп, Шо? алдында берген с?ра?ын та?ы ?ойды. Онда?ы ойы – ж?зi та?ы да ?згере ме екен – бай?ау болатын.

Жiгiт с?л ойланып барып, ?зiлiс жасап жауап бердi.

– Ол да ?ажап емес…

Шо? мынаны? бiрден жауап бермей, ойланып ?ал?анына да м?н берiп отыр едi. Та?ы бiр ?ажабы, д?рыс с?йлеп отыр?ан жiгiт кенет кекештенiп ?алды. Шо? оны бай?ап ?алып, та?ы с?ра? койды:

– ?абден, сенi? осы кекештiгi? бар ма?

– Сасып, асы?ыс с?йлегенде ондайым бар.

– Мен сенi асы?тырып отырмын ба?

– Жо?, сiз мына с?ра?тары?ызбен менi кiн?лайтындай т?рiздiсiз…

– ?абден, оны? себебi бар, бiздi? ?йге от сал?ан адам а?са? дейдi. Содан кейiн айтып отырмын. Бiра? сен оны к??iлi?е алма! А?са? адамдар толып жатыр ?ой.

– Шо?ке, а?са? адам екенiн кiм айтты?

?йелдi? атын айтса, бiр ?лкен жанжалды? туындайтынын бiлдi де:

– Мен мына ?з к?зiммен к?рдiм. Сол кезде жазу жазып, шамды с?ндiрiп, денемнi? ??рыс?анын жазу ?шiн терезеден ?арап едiм, ай жары? екен, екi адам бiздi? ?й жа?тан ?тiп барады. Бiреуiнi? ая?ы а?са? т?рiздi к?рiндi ма?ан.

– Шо?ке, сiз ?ателескен боларсыз…

– Сонда ол адамны? ая?ы а?са? емес деймiсi?? Мен к?зiммен к?рдiм ?ой.

– ?айдан бiлейiн? – Мына с?здi айт?анда жiгiттi? ж?зi тiптен ?згерiп кеттi. Шо? б?рiн бай?ап отыр?ан едi. Алдында Малай айт?ан, ?лпейiс ?абденге мiнiп ж?р деп бiр жыл?ы берiптi. ??гiме арасында туында?ан ол с?зге Шо? кезiнде онша м?н бермеген. ?мытып та кеткен т?рiздi едi. ?лгiнде мына жiгiтпен ??гiме бол?анда, сол iнiсiнi? айт?ан с?зi ойлама?ан жерден басына орала кеттi. ?лпейiстi? сара?ды?ын бiлетiн, ол жайдан жай бермеген болуы керек. Ендi мына жiгiттi? ?ртегенiне к?дiгi к?шейе т?стi.

– Са?ан ?лпейiс неше жыл?ы бердi? – деп с?ра?ты т?теден ?ойды Шо?.

Сонда да берiлгiсi келмей, ?абден:

– Шо?ке, сiз ?ызы? адам екенсiз… Менi? ?й ?ртеуге еш?андай ?атысым жо?.

Шо? да мына жiгiттi? «?ызы? адам екенсiз» дегенiне ренжiп ?алды. Бiра? ол к?йiн сездiрген жо?.

– Мен сенi ?йдi ?ртедi деп кiн?лап отыр?ам жо?. Жай с?рап отырмын. Са?ан ?лпейiс бiр жыл?ы берiптi ?ой. Не ?шiн бердi?

– Шо?ке, туыс?анды? жолмен ма?ан мал берсе, онда т?р?ан не бар? Ол ?шiн оны кiн?лауды? ж?нi жо?…

– Мен сенi де, оны да кiн?лап отыр?аным жо?. Сенi? ?ке?нi? жа?сы адам екенiн, анада ?ыз дауында бiр адам айтып едi, сен кiмге тартып ?тiрiкшi бол?ансы??

– Шо?ке, мен ?й ?ртедi деп кiм айтып отыр сiзге? – Б?л с?ра?ты екiншi рет ?айталады ол.

– ?асы?да?ы жiгiттi? есiмi аузыма т?спей отыр. Ол кiм едi?

?абден сол айтып ?ой?ан екен ?ой деп ойлады. Ендi кейiн шегiнудi? ретiн таба алмады:

– Ол – Айдар…

– Жарайды, бара бер, сенi кiн?лап отыр?ан ешкiм жо?. – ?абден т?кке т?сiнбей шы?ып кеткен едi.

Артынша Шо? ?лпейiстi ша?ыртып ал?ан болатын. Ол барайын ба, бармайын ба деп, ой?а берiлiп, «болыс ша?ырып отыр, бару керек» дегенге то?тап, келген едi. Шо? тiлiн алма?ан адам?а ?шiгiп алатынын, ?а?арына iлiккен адамды о?дырмайтынын ж?не бiлетiн. Бармаса А?моладан стражник ша?ыртып, апарып ?аматып ?оятынын сезiп, амалсыз ?оры??анынан келген. Барма?анымен б?рiбiр, Шо?нан ??тыла алмайтынын бiлдi. А?ыры келген. Тама? iстетiп ?ой?ан екен. Ет желiндi, ?ымыз iшiлдi. ?лпейiс к??iлiне Шо?ны? мына ?ылы?ы бiр сенiм кiргiздi. Ол ?лi ?абденмен кездескен жо? болатын. Жай бiр шаруамен ша?ыртып отыр деген ой?а то?та?ан. ?уелiде ?ысыла-?ымтырыла с?йлегенiмен, кейiн еркiндiкке кеттi. Ашы?ына к?шкен.

– Шо?ке, осы сiз менi неге ша?ырды?ыз?

– Мен сенен ?йiмдi неге ?ртегенi?дi бiлгiм келедi. – С?здi турасынан ашы? ?ой?ан.

– Шо?ке, оны сiзге кiм айтты?

– Мен ?з к?зiммен к?рдiм.

– Тап сол уа?ытта ?стамай, ендi жала жауып отырсыз!

– Сен ?ртеген жо?сы?, бiра? ?ртеткен сенсi?!

– Шо?ке, мынауы?ыз к?рмей, бiлмей, жала ?ой.

– ?лпейiс, сенi мен бос?а кiн?лап отыр?ан жо?пын. Сенi? ж?йрiктерi?дi ал?ан мен емес, губернатор, мы?ты болса? ?кпе?дi айтып, со?ан жаз. Ана менiмен бiрге о?т?стiкке бар?ан болыстар?а не iстегенiн естiдi? ?ой. Мен соны к?н iлгерi бiлдiм. Екi-?ш болысты Герасимов ша?ыртып алып, жауып ?ой?анын естiген шы?арсы?. Мен ондай?а ?рын?ым келмейдi. Содан кейiн сендердi ?ыстым. Менде не шаруа? бар? Соны менен к?рiп, ?йiмдi неге ?ртейсi??

– Шо?ке, сiздi кiн?лап отыр?ан ешкiм жо?, сiз де менi орынсыз кiн?лама?ыз…

– Сен ?ртеген жо?сы?, бiра? ана жiгiттердi ж?мсап, ?ртеткен сенсi? ?ой. Есi?де болсын, ?лпейiс, онымен есе? ?айтпайды.

?лпейiс аузына с?з т?спей отырып ?алды. С?лден со? Шо?:

– Олай болса, ояз сотыны? алдына барып с?йлесейiк.

Мына с?здi естiгенде ?лпейiстi? з?ресi кеттi. Сонау Кенесары заманынан берi талай адамдар Сiбiрге айдалып, к?бiсi iз-т?ссiз кеткен.

Шо? айтса, оны? с?зiн анау отыр?ан ояз ?тiрiкке шы?армайтынын бiлiп отыр едi. Ояз ?иналмайды, Сiбiрге айдайды да жiбередi. К?з алдына ?зi к?рмесе де, ел айтып ж?ретiн Сiбiр елестеп кеттi. Шо?ны? айт?анын оязды? екi с?зге келмей орындайтынына к?м?н жо?. ?азiр мына с?здi сонсо? айтып отыр деп ба?ала?ан ?лпейiс.

– Шо?ке, мен айттым ?ой, ?ртке еш?андай ?атынасым жо?. Сiз сенбей отырсыз ба?

– Менi? ?бден к?зiм жетiп, содан кейiн сенi ша?ырып айтып отырмын са?ан.

?лпейiс с?з таусыл?андай отырып ?алды.

– Сен неге ?ндемейсi??

?лпейiс мына Шо? б?рiн бiлiп алып, менi ша?ырып отыр екен ?ой деп ойлады. С?зi бiтiп ?ал?андай болды. Содан кейiн айт?ан:

– Амалым жо?, сiздi? айт?аны?ызды орындау?а тура келедi. Сiз болыссыз, менен к?штiсiз. Кез-келген жерде ояз сiздi? дегенi?iздi жасайды.

Шо? мынаны? а?талу ?шiн, бiр далбаспен айтып отыр?анын бiлдi.

– ?йiмдi ма?ан ренжiп ?ртегенi?дi бiлiп отырмын. Сен ?зi? с?здi к?бейтiп жiбердi? ?ой. Олай болса, сен кiн?лi емес екенi?дi сот алдында д?лелде. Кiн?сiз болса?, ешбiр адам са?ан к?йе жа?а алмайды.

– Шо?ке, сiз мы?тысыз, мен ?лсiзбiн. Сонды?тан сiздiкi ?р уа?ытта д?рыс болып шы?ады.

– Сен, ?лпейiс, бос с?з с?йлемей отыр. Сенi? кiн?? жо? болса ешкiм са?ан кiн? ?оя алмайды. Жазы?ы?ны? жо? екенiн сот алдында д?лелдеп шы? деп айтып отырмын ?ой…

– Шо?ке, сiз айтып отыр?анда менiкiн олар д?рыс демейдi. Олай болса, ?аза?шылы? жолмен шешейiк.

Мынасы ?бден мойындамау екенiн т?сiндi Шо?.

– Сонда билердi? алдына барайы? дейсi? бе?

– Билердi? ма?ан к?з?арасын бiлесiз…

– Ендi ма?ан не iсте дейсi??

?лпейiстi? мойындап ?ал?анын Шо? ендi бiржола сездi. Содан кейiн айт?ан:

– Менi? ?ояр талабым – ?йдi? ??нын т?ле!

Болысты? со?ынан ?алмайтынын т?сiнген ол, содан кейiн отырып:

– Бiз туыс адамдармыз. Сiздi? басы?ыз?а т?скен бiр ауыртпалы?ты к?терiп, бiр ?йдi ?айыра салып берейiн. Тек сiздi? к??iлi?iзде к?дiк ?алмасын. Ояз судьясына сiзбен бару ма?ан да, сiзге де ?ят болар. Елге де сездiрмей-а? ?ояйы?, – дедi ?лпейiс.

– Сен мына iстi мойындап емес, менен ?оры??аннан жасап отыр?ан адам?а ??сайсы?. Мен аны?-?аны?ына жеткен со?, сенi ша?ырып айтып отырмын. Та?ы да айтамын, сен о?ан т?сiн. Сен ?зi? келiп, ?дейi ?ртеген жо?сы?. Бiра? сен ж?мса?ан адамдар жасады. Д?рыс айтасы?, екеумiздi? сот алдына бар?анымызды естiген ж?рттан ?ят. Сенi мен д?рыс т?сiнiп отырсы?. Мен сенi сот, билер алдына апарып ?уре етпейiн. Сенi де, менi де ел ерте?гi к?нi маза? етедi. О?ан бармай-а? ?ояйын. Сен мына ?ртенiп кеткен ?йдi ?алпына келтiрiп бер, к?з т?скенше.

?лпейiс ?лде де аны?-каны?ына жеткiсi келiп:

– Шо?ке, тура менi мойындат?андай етiп с?йлеп отырсыз. Мен ?лгi с?здi ?ял?аннан айтып отырмын. Олай болса, алдымен мен ж?мса?ан адамды ?кеп к?рсетi?iзшi.

– Сен одан т?к ?тпайсы?. ?ажет болса уа?ытында ол да болады. Оны ?ажет етсе?, мен оларды тура сот алдына ша?ырамын. ?азiр ел алдында к?рсетiп оларды ?шкерелегiм келмейдi. Ж?рт алдында оларды ?ялт?ым келмей отыр.

– Шо?ке, сонда да ??рып кеткенде атын айты?ызшы…

– Оны? аты неге керек са?ан? Кiм екенiн ?зi? бiлесi?, – Шон ?азiр барып соны кiн?ла?алы отыр?анын бiлдi. – Сен о?ан барып тиiссе?, шаруа бас?аша бет алады. Бiлiп отырсы? ба? Е? д?рысы, жабулы ?азан жабулы ?алсын iстегiм келедi. Мен ешкiмге айтпаймын. ?н-т?нсiз ?йдi ?айыра салып бер.

?лпейiс Шо?ны? б?рiн бiлiп отыр?анын бiлдi. Б?дан кейiн ?ндеген жо?, орнынан т?рып ?йден шы?ып кеттi. Шо? оны то?тат?ан жо?. Т?к демей ?алды. ?абденге барып менi сатты? деп айтса, м?ны? арты тiптен шиеленiсiп кететiнiн бiлдi ?лпейiс. ?абден ?йiне бар?ан жо?. Одан т?к шы?пайтынын бiлдi. Шо? оны да мойындатып, барлы? шынды?ты бiлiп отыр?анын сездi. Айдап отырып Тел?озы?а барды. Онымен о?ашалап отырып с?йлескен едi.

– Мына болыс бала? ма?ан ?й ?ртедi деп жала жауып отыр. Не iстеймiн?

– Шо? олай десе оны? д?лелi бар шы?ар. Мен о?ан не айтамын?

Тел?озыны? мына с?зiнен кейiн ?лпейiстi? айтары бiтiп ?алды да:

– И?, болыстiкi ?р уа?ытта д?рыс. Телеке, сiздi? бала?ызды? ?олында ?лкен к?ш бар. Сонды?тан да оны? айт?андары ?ай жерде болмасын шын дейдi. Ал менiкi кисы? болып шы?ады. Сонды?тан да, мен осы шаруаны ?оздырмай, сiздерге елу жыл?ы берейiн. Сонымен жылы жауып ?ояйы?.

Тел?озы мынаны? ?бден мойындап келiп отыр?анын бiлдi. ?айтсе де ?й ??нын т?лейтiнiн сездi. Со?ан орай айт?ан болатын ?з ойын:

– Шо??а ол ?й о?айлы?пен т?скен жо?. Ж?зден арты? жыл?ы кеттi базар?а. Егер келiсiмге келсе?, ж?з жыл?ы бер. Содан кейiн онымен ?зiм с?йлесейiн.

?лпейiс амалсыз к?нген едi. Сол к?нi Тел?озы Шо? ?йiне келдi. ?йдi? т?гi ?алмай ?ртенiп кеткенiн алдында келiп к?рген едi. Ішi ауыр?ан. Ендi ?ртеушi ?сталды. Аямай ??нын т?лету керек екенiн ойлап келген баласына. Тел?озынын к?мейi ке? едi. Ендi т?рып ?кiндi. Алдында ?лпейiстен екi ж?з жыл?ы с?рама?ан екенмiн деп ойлады. Со?ан ?кiнгендей болып келген Шо? ?йiне. С?з баста?ан.

– ?лгiнде ма?ан ?лпейiс келдi. ?й ??нына ж?з жыл?ы беремiн дейдi. Мен о?ан келiскiм келмей отыр. Екi ж?з жыл?ы с?раса? ?айтедi?

– Тел?озы, екi ж?з жыл?ы к?птеу болады. Сол ж?з жыл?ысын ала бер. Мен келесi жылы ол жыл?ыларды базар?а сат?ызып ?йдi ?айыра сал?ызамын. Сол д?рыс. ?йтпесе, ж?рт ??ла?ына тиiп, Шо? ?лпейiстен ?ртенген ?йi ?шiн екi ж?з жыл?ы алыпты дейдi. Ондай с?здi естiгiм келмейдi. Ол да соны ойлап отыр?ан болуы керек.

Шо? мына iстi ?алы? елге ?лпейiс ?й ?ртедi деген с?з жайылып кетпесiн деп ?дейi жасап отыр?анын бiлдi Тел?озы. Онысы д?рыс деп ойла?ан. Болыс?а ерегiсiп ?йiн ?ртеп кеттi деген с?з жаман екенiн ол да сезiп отыр едi.

Ерте?iне Шо? да, Тел?озы да ?й балаларды? таста?ан шырпысынан ?ртенiп кеттi деп ж?рдi. Ел б??ан сендi. Содан ба, болыс ?йiнi? ?ртенгенiне айтар с?зi жо? ел онша м?н бермеген едi. ?лпейiс ешкiмге сездiрмей Тел?озы?а ж?з жыл?ыны айдап ?кеп берген. Б?л туралы ?шеуiнен бас?а тiрi жан бiлген жо?. Шо? ?лкен к?лкiден, ?лпейiс соттан арашаланып ?алды. Тел?озы жыл?ылары та?ы ж?з жыл?ы?а к?бейдi. Ж?з емес, та?ы бiраз жыл?ы ?осылды. А?айынды? к?мегiмiз деп ел та?ы да бiраз жыл?ы ?кеп бердi Тел?озы?а. Ол Шо??а сездiрмей, оларды ала бердi.

Шо? ?й ?ртенген Жарто?айды с?тсiз жер деп есептеп, ?зiнi? ежелгi ?онысы ?ызыла?аш?а к?шiп келген едi. Ендi келер жылы ?й салуды бас?а жерден бастаймын деп ж?ргенде бас ауруы к?шейiп, кейiнге сыр?ыта бердi. С?йтiп, жа?а ?й салынбай ?алды. Шо?ны? ?ал?ан ?мiрi ?ызыла?ашта ?ттi.




Оязды? ?лiмi бiреуге ?уаныш, бiреуге ?ай?ы ?келдi


Шо? Карбышевтi? тапсырмасы бойынша казак-орыстарды шы?арып сал?ан со? А?мола?а жа?ын жердегi оны? ?йелi ?алимаш?а барып ?айт?ан. О?ан к?йеуiнi? Санкт-Петербургке кеткенiн айт?ан: «Ол сол жа?тан бiржола келмесе де ризамын». Шо? оны? б?л с?зiне т?сiнбедi. П?лен жыл бiрге т?р?ан к?йеуiне сондай ?ш?ары с?з айт?анына ренжiп ?алды. Содан Шо? ?алимаштан с?ра?ан едi: «Семен Иванович сенi? п?лен жыл бiрге т?р?ан к?йеуi?, б?л с?здi ?алай айтасы?».

– Екеумiздi байластырып т?р?ан жал?ыз бала едi. Ол жа?ында Бал?ан т?бегiнде бол?ан бiр со?ыста ?айтыс болыпты. Ма?ан ?йелi жаз?ан хатты Герасимов ?кеп бердi.

Содан Шо? еште?е айтпай ?айтып кеткен. Жолай ?алада?ы Герасимов?а жолы?ты. Ол айт?ан: «Ендi ана ?йел Карбышевтi ма?айына жуытпас. Семен Иванович оны ?атты с?юшi едi. Ендi жа?дайы ?алай болады екен». Шо? ?алимаш аузынан ?лгi с?здi естiгенде еште?е айтпастан аулына ?айтып кеткен. Арада бiр жарым ай ?ткенде А?моладан жолшы келдi. Ол Герасимовты? ша?ырып жат?анын айт?ан. Шо? хабарды алысымен А?мола?а тартты. Герасимов Шо??а барлы? жа?дайды баяндады: «?алимаш ?йiне жуытпай, Карбышев ?алада?ы ?йiнде жатыр. Са?ан Карбышев хабар бер деген со?, ана татарды мен жiбердiм. Сенiмен с?йлесетiн с?зiм бар дейдi». Екеуi Карбышев ?йiне келген. Ол т?секте жатыр екен. Жасты?ынан басын к?терiп, с?йлесуге шамасы келмедi. Осыдан-а? Шо? оны? ?атты ауру екенiн бiлдi. Жат?ан ?алпында Карбышев неге ша?ыр?анын айтып кеттi.

– Анау ?алимаш менi шын с?ймейдi екен. Бар?ан к?нi бiр ?ондырмай ?йден айдап шы?ты. Жал?ыз баланы? ?лгенiн менен к?редi. Мен де баланы? ?лгенiн естiгенде ?лi мен тiрiнi? арасында?ыдай к?йде болдым. ?алимаш?а ?йленгенiмнi? ?ателiгiн ендi бiлдiм. Б?рi кеш болды. Менi? ?кпе ауруым ?озып, Санкт-Петербург ауасы ?сер еттi ме, ж?регiм ауыра бастады. Б?л та?дырды? маза?ын ?арашы. Тура осы с?тте ауырып ?ал?аным… Санкт-Петербургтен т?к бiтiре алмай ?айттым.

Санкт-Петербургте былы?пай болып жатыр. ІІІ Александр ?ыры? то?ыз?а ?ара?ан ша?ында белгiсiз аурудан ?айтыс болып, император орнына т?ратын адам ?лi белгiсiз екен, оны? орнына ?йелiн ?оюуды либералдар мен еврейлер ?олдан отыр?ан к?рiнедi. Олар?а патша ма?айында ж?рген ?лтшылдар ?арсы шы?ып жат?ан сия?ты. ?ай жа?ы же?ерi белгiсiз. Содан ?лкен дау боп жатыр. ?азiр еврейлр к?шейiп алды ?ой. Бар м?селеге солар араласып отырады екен. П?лен ж?з жыл билiк ??р?ан Романовтар ?улетi басына ?ауiп т?нiп т?р?андай. ІІІ Александрды? ?йелi Дат корольдiгiнi? ?ызы ?ой, ?йелiнi? жаратылысы орыс болма?анды?тан, патша ма?айында?ы орыс ?лтшылдары б??ан ?арсы екен, шетелдiк ?йел Ресейдi ?алай бас?арады деген с?з шы?ып жат?ан к?рiнедi. ІІІ Александрды? баласы ІІ Николай жаратылысында жуас адам дейдi. Оны? ел бас?ара алатынына к?дiк келтiрушiлер бар сия?ты. Патша жа?ын ?ойшы, ?йтеуiр бiреу т?рар. Баламны? ?лгенiн естiгенде барлы? арман су т?бiне кеткендей болды, содан т?к бiтiре алмай ?айттым. Жолда губернатор Густав Христиановичке со?тым, ол да ?атты ауру екен. Ендi оны? да ж?мыс iстей алатын т?рi жо? т?рiздi. Сонда да ?йiне ?дейi барып, к??iлiн с?рап, менi? орныма А?мола уезiне iнiмдi ояз етiп жiберуiн с?радым. Ол Санкт-Петербургтегi жа?дай с?л реттелсiн дегендi айтты. Ол кiсiнi? де жасы жетiп, ?артайып отыр?ан адам ?ой. Оны? тiлiн жо?арыда отыр?андар алса жа?сы. Ол кiсi менен аянбайды ?ой. Илья ма?ан ?ара?анда жуастау. Болса да Вадим жо?. Сен, Шо? Тел?озинович, болыстардан бастап, б?рi орнына ?з адамдарын ты?палап жатыр. Солардiкi д?рыс сия?ты. Мен сенен неге жасырайын, А?мола?а уезд басты?ы етiп iнiмдi ?алдыр?ым келедi. А?мола т?бiнде губерния орталы?ы болуы м?мкiн. Егер Ильяны? ?олынан iскерлiк келсе, А?мола айма?ын билеу Карбышевтер ?рпа?ында болады. Мен iнiме сол туралы айтып кеттiм. Сенен с?райтыным, Илья ояз ?ызметiн ме?герiп кеткенше ?асында бол. Анау т?релер кедергi жасап ба?ады. Герасимов екеуi? о?ан жол берме?дер. Ал ?алимаш?а айт, жыл?ыны? жартысын Илья?а берсiн. Ол т?р?ан ?йге таласпайды. Ал ?алада?ы мен т?р?ан мына ?й iнiмдiкi болады.

Шо? к?н сайын барып, Карбышев жа?дайын бiлiп т?рды. Екеуiнi? арасында бiраз ??гiме болып ж?рдi. Бiр к?нi бар?анда Карбышев айт?ан:

– Мен п?лен жыл ?алимашты? т?сегiнде бiрге жаттым. Ол, бай?адым, менi сатып отыр. Ендi сол т?сектi бас?а?а кимай жатырмын. Ол да ?луi керек…

Мына с?здi ояз аузынан естiгенде Шо? ?ор?ып кеттi.

– Семен Иванович, та?дыр солай. Соны? айт?анына к?ну керек. ?алимаш ?лi жас, бiраз жыл сiзге жолдас болды. Сiз о?ан айт?аны?ызды жасатпа?ыз. Ол еш?андай адамгершiлiкке жатпайды. Оны силамаса?ыз да, о?ан деген ?з махаббаты?ызды сила?ыз. Тiрi ж?ре берсiн!

Карбышев аузына с?з т?спегендей бiраз ?нсiз жатты да:

– Мен оны да бiлiп жатырмын. ?мiр шiркiн, ма?ан ауыр та?дыр ?зiрлеп ?ой?ан екен. П?лен жыл бiрге т?р?ан ?йелiм ма?ан сырт бердi. Содан ызам келiп жатыр. – Содан кейiн Карбышев жатып айт?ан: – Сен, Шо?, ма?ан а?ыл?а салу?а бiр к?н уа?ыт бер. Жа?а?ы айт?ан жайды ойланып к?рейiн.

Шо? Карбышевтын с?зiнен ?ор?ып ?алып, т?н iшiнде Ризаны ?алимаш аулына жiберiп, о?ан сенiмдi адамдарынан к?зет ?ойсын деген. Бас?а еште?е айтпа?ан.

Содан ?алимаш Риза?а айтып жiберiптi: «Менi? с?йген жiгiтiмдi Карбышев ?айда ??ртып жiбердi екен, соны бiлiп берсiн» – дептi.

Ерте?iне бар?анда Шо? с?з бастап едi. ?алимаш емес, ?аниса с?рады деп бастады с?зiн:

– Семен Иванович, ?аниса сiзден с?ра деп едi, ?алимашты? с?йген жiгiтiн ?айда жiберген екен, соны бiл дейдi ма?ан.

– Ол кемпiр оны ?айтедi. ?алимашпен ?айыра ?ос?ысы кеп отыр ма? Мен оны жындыхана?а сал?анмын, бая?ыда ?лiп ?ал?ан шы?ар.

– ?лсе ?лсiн. Бiра? шынды?ты айтып кетi?iз. Ол д?ниеге ж?к ар?алап кетпе?iз.

– Олай болса, ана кемпiрге айт. ?алимаш жыл?ыны? жартысын беремiн деп ?олхат берсiн, – дедi.

– Семен Иванович, б?л тiлегi?iздi орындаймын. Тек сiз ?ай жындыхана?а сал?аны?ызды айты?ыз.

– Сол Омбыда?ы ?лкен жындыхананы? бiрi. ?азiр есiмде жо?. Ол тiрi емес.

– Сiз оны? ?лi-тiрiлiгiне жауап бермейсiз. Тек шынды?ты айт?аны?ыз д?рыс болар.

– Шо? Телкозинович, менi ?инай бермешi. Омбыда?ы ?лкен жындыхана деп отырмын ?ой. – Осыны айтты да Карбышев к?зiн ж?мып жатып ?алды. Осыдан кейiн Карбышев тiл катуды ?ойды. Тiрi мен ?лiнi? арасында?ыдай бiр к?йде жатыр едi. А?ыры Шо? ?анисадан ?алимашты? жiгiтi туралы с?рады.

– Оны с?рап отыр?ан кiм?

– ?алимашты? ?зi.

– Мен оны бiлмеймiн. Шалым ?лiп ?алды деп ж?рген.

Та?ерте? ертелетiп Герасимовты? ?зi келдi де, т?нде Карбышевтi? ?айтыс бол?анын м?лiм еттi Шо??а…

– Ендеше, iнiсiне тезiрек хабар бер, – дедi Шо? о?ан.

Герасимов Омбы?а ж?ретiн пошта?а хабарлау?а кеттi. Шо? ?алимаш ?йiне тартты. О?ан келiп айт?ан:

– Карбышев ?айтыс болды. Соны жерлеуге ?атыспайсы? ба?

– Мен ендi оны? ?лi ж?зiн де к?ргiм келмейдi. Сен мен айт?анымды орындады? ба?

– Айт?ан адамы?ны? ?лi-тiрi екенi белгiсiз. Жындыханада жат?ан к?рiнедi. – Бiрнеше жыл ?асында жат?ан адамды жерлеуге бар?ысы келмей т?р?ан ?алимаш?а ренiштi едi Шо?.

Содан Шо? ?ала?а ?айтып кеткен. Герасимовпен а?ылдасып, iнiсiн та?ы екi к?н к?туге келiскен едi. Сол екi ортада ?алимаш А?мола?а келген. Ашулы екен. ?анисамен екеуiнi? арасында с?з басталып кеттi.

– ?аниса апа, ?айымды ?айда жiбергендi ?азiр ма?ан айты?ыз!..

– ??дай бiледi, бiлмеймiн.

– Сiз бiлмесе?iздер, мен айтайын. Ол Омбыны? жындыханасында жат?ан к?рiнедi.

?аниса жа?а ?ана естiгендей болып:

– Оны ?айдан естiдi??

– Кеше ?лер алдында Карбышев ма?ан айтты. Мен со?ан б?гiн ж?ремiн, – дедi ?алимаш.

Осы кезде Ыбырай келе ?алды. Ол мыналарды? с?зiн естiп алып:

– Ол ?лiп ?ал?ан шы?ар. Жындыхана?а т?скендердi к?п ?стамайды деп естiгем, – дедi.

– ?лiп ?алса да, жат?ан жерiн к?ремiн.

– Сенi? жал?ыз баруы? ?иын болады. Мына Шо? екеуi? бiрге бары?дар, – дедi ?аниса.

– Б?рсiк?нi ?арбышевтi шы?арып саламыз. Содан кейiн барайы?. П?лен жыл бiрге ?ызмет еттiк, со??ы сапар?а шы?арып салу – менi? мiндетiм.

– Мен оны к?тiп отыра алмаймын, – дедi ?алимаш.

– Екi-?ш к?нде т?р?ан еште?е жо?, к?бiне шыдады?, ендi азына да шыда. Мен п?лен жыл бiрге iстеген адам?а топыра? салмай кетсем, ?ят болады.

«Олай болса, мен барамын» дегендi айтып, Ыбырай белсендiлiк к?рсетiп шы?а келдi. Оны? м?нысын ?алимаш та ма??лда?ан едi. Содан екеуi ерте?iне Омбы?а ж?рiп кеткен.

Карбышевтi? iнiсi кешiктi. К?н ысты? болатын. Шiркеу адамдарымен келiсiп, оны жерлеген едi. «Адамны? айт?аны болмайды, ??дайды? дегенi болады» рас екен, а?ыры Карбышевке топыра? арман еткен ?кесiнi? ту?ан жерiнен емес, а?ыры А?мола жерiнен б?йырды. ?кесiнi? ?асына жатты. А?асын жерлеген со? екi к?ннен кейiн Илья келдi. Алайда, Карбышевтi? ойла?аны болмады. Гасфорт Карбышев кеткеннен кейiн бiраздан со? ?айтыс болыпты. Ильяны? А?мола?а уезд басты?ыны? келуi шешiлмей ?ал?ан едi. Ол а?асы ?лдi дегендi естiп, ?лi еш?андай бекiту болмаса да, ояз басты?ы екенiн сезiнiп келген едi.

Кешке жа?ын Шо? мен Герасимов, ояз судьясы, шiркеу ?ызметкерлерi бар, Ильяны ?кесi мен а?асыны? бейiтiне алып бар?ан едi. ?келi-балалы екеуi ?атар жат?ан. Б?ларды? та? ?ал?аны – екеуiнi? денесi жо?, жерлеген орны бос жатыр…

Герасимов айт?ан: «Б?л Ыбырай Жайы?баевты? шаруасы» дедi. Шо? да оны? б?л айт?анын шы??а балап т?р?ан. Бiра? ауыз ашып еште?е айтпады. Ояз судьясы айтты:

– Оны ?алай д?лелейсi?? Семен Ивановичтi жерлеместен б?рын ол Омбы?а кеткен. Ма?ан кiрiп айтып кеткен, – дедi.

– Ол ?зi ?атыспа?анымен, оны? айтуымен т?релер жасады. Осында Семен Иванович Санкт-Петербургке кетiп бара жат?анда менi орнына ?алдыр?анын естiп шу шы?ар?ан. Мен орынбасарымын, неге мен т?рмаймын дегендi айт?ан. Ол сонда ?атты ашулан?ан. Б?л шаруа соны? ?олынан келдi.

– Ол д?лел бола алмайды. Б?л с?зi?мен Жайы?баевты жауап?а тарта алмаймыз, – дедi судья. Шо? оны? б?лай неге с?йлеп т?р?анын бiлдi. Жайы?баев пен судьяны? к??iлдерi ?уелден жа?сы болатын.

– Сен, Шо? Тел?озинович, не айтасы? б??ан? – дедi Герасимов. Оны? онда?ы ойы Шо?ды тартса, ?лгi айт?ан с?зi мы?ты болатынын Герасимов бiлiп т?р едi. Шо?ны? т?релердi жа?тырмайтынын бiлетiн.

Шо? ?зiне ?лкен жауапкершiлiктi Герасимов мына с?зiмен ж?ктеп отыр?анын бiлдi де:

– Мен Карбышев аузынан Ыбырайды да, сенi де ?ойып кеткенiн естiгем жо?. Ол кезде елде болдым ?ой, ?алай айтамын? – дедi. – Осипович, мен жал?ан айта алмаймын.

Герасимов Шо?ны? б?л с?зiне риза болмады. Алайда, ?арсы с?з айт?ан жо?.

– Рас, Тел?озин ол кезде ?алада бол?ан жо? ?ой. – Судья б??ан ?арсылы? бiлдiрдi.

Герасимов судьяны? Ыбырайды жа?тап т?р?анын бiлдi. ?йткенi, оларды? ?андай iсте болмасын, бiрiнi? бiрi тiлiн тауып ж?ргенiн сезетiн. Ол мына с?зiмен Ыбырайды ?ор?ап ?ал?андай болды. Шо?ны? ?лгi с?зiнен кейiн Герасимов та, Карбышевтi? iнiсi де ?арсы с?з айта алмады. Екеуi б?дан кейiн ешкiммен а?ылдас?ан жо?, жандарм басты?ына бiрнеше т?релердi т?т?ындат?ан едi. Оларды? туыстары Омбы?а шап?ан. Б?л екi арада бiрнеше к?н ?тiп кеттi.

С?йтiп отыр?анда Омбыдан жа?а ояз келдi. ?асында екi полковнигi бар. Гасфорт орнына Санкт-Петербургтен келген генерал-губернатор оязды??а жа?а адамды жiберiптi. Екi полковник ке?се ?ызметкерлерiн жинап, жа?а оязды таныстырды.

Карбышев пен оны? iнiсiнi? арман-ма?саты далада ?алды. Жиналыс ая?тала бергенде бiр топ т?релер мен ?амау?а алын?ан адамдарды? ?келерi келдi. Арасында ?аниса да бар. Олар еш?андай кiн?сi жо? т?релердi жауып ?ой?анына арыз айту?а келiптi. С?з басталып кеттi. Омбыдан келген полков- никтi? бiреуi т?рып:

– Еш?андай д?лелсiз ешкiмдi жабу?а болмайды, – деген едi. Герасимов отырып айт?ан:

– К?рде жат?ан адамды табытымен ендеше кiм ?азып ?кеттi? – дедi.

– Оны жаса?ан т?релер екенiн д?лелдеу керек, – дедi Омбыдан келген полковник.

– Т?релерден бас?а кiм ендi? – Герасимов болмады.

– Сендер ?уелi д?лелде?дер, содан кейiн жабу керек. – Полковникке ешкiм ?арсы келе алмады. Содан екi полковник жа?а оязды та?айындап, ?айтып кеткен едi. Карбышевтi? iнiсi ?кесi мен а?асыны? к?рiн тал?андап кеткен кiсiлердi iздеудi ж?ргiзiп жатты. Осы кезде Омбыдан Ыбырай келген едi. Карбышевтi? iнiсi:

– Менi? ?кем мен а?амны? к?рiн тал?андау?а сен ат салысты?. – Б?л с?здi Герасимовты? н?с?ауымен айтып т?р?анын Шо? т?сiндi. Алайда, ?з пiкiрiн айтпай, бейтарап т?ра бердi. Герасимов болмады.

– Шо? Тел?озинович, сен пiкiрi?дi неге айтпайсы??

– Мен не айтамын? Омбыдан келген полковник айтып кеттi ?ой, полиция тексеретiнiн. Б?л iске араласпай, бiз сырттау т?ра т?райы?.

Осы кезде с?зге Ыбырай араласып:

– Са?ан Шо? айтып т?р ?ой, полиция тексередi деп, ?лiптi? артын к?тпей, сенi? осы? не?

– Жайы?баев, б?л шаруа сенi? ?атынасуы?сыз бол?ан жо?, – дедi Герасимов.

Ыбырай ?ысыл?ан да, ?инал?ан да жо?:

– Олай болса соны д?лелде. Мен Омбыда бол?ам онда. Сенi? а?а?ны? т?релерге ?ана емес, ?ара ?аза??а да iстемегенi жо?. ?алимашты? аламын деп ж?рген жiгiтiн жындыхана?а салып ?ой?ан. Соны? тiрi-?лi екенiн бiлуге бардым. Тiрi екен, соны тексерiп жатырмыз. Аманды? болса, таяуда келедi. А?а? ояз болып келген со? ойына келгенiн жасады ?ой. Оны? мойнында талай т?релердi? к?з жасы бар. Оны ?ар?ыс ат?ан, содан кейiн осындай к?йге ?шырап отыр. Сол а?а?ны? ?лi денесiн ?рла?ан адамды тап, менен аула? ж?р.

Карбышевтердi? ?абiрлерiн тал?анда?ан т?релер екенiне Герасимов пен оны? iнiсiнi? к?зi жеткенiмен, бiра? д?лелi жо? едi. Герасимов Илья екеуi ?й?ы к?рмей, к?нi-т?нi iздедi. ?кесi мен а?асыны? денесiн жо? еткен т?релер екенiн д?лелдемекшi болды. Бiра? еш?андай д?лел таба алады. Екеуiнi? т?релерге к?дiгi к?штi бол?анымен, алайда д?лелi жо?. Ендi Ыбырай жанжал шы?арды. Жа?а ояз?а барып айт?ан: «Сiз мыналар?а ?ой?ызы- ?ыз, мына Карбышевтi? iнiсiн ?уып, Герасимовты орнынан шы?ары?ыз. ?йтпесе, б?л ?алада тынышты? болмайды».

Жа?а ояз Герасимовты ша?ыртып алып айт?ан: «Сiздер ?алада шу шы?арулары?ызды ?ойы?ыздар. Істi полиция?а тапсыры?ыздар, солар iстi тексерсiн, кiм жаса?анын тапсын». Аналар б??ан ?арсы келе алмады, амалсыз айт?анын жаса?ан едi.

Б?дан кейiн жа?а оязды? оларда ж?мысы бол?ан жо?, уезге ?арайтын барлы? болыстарды ша?ырып, жинап алып танысу жиналысын ?ткiзген едi. Соларды? iшiнен орысша?а жетiк Шо?ды бай?ап, о?ан айт?ан:

– Сiз уездегi жа?дайды к?рiп отырсыз. Бай?аймын, осында iстейтiн адамдарды? б?рiн де, орыс тiлiн де, жа?дайды жа?сы бiлетiн т?рiздiсiз. Сiз менiмен бiрге бiраз ж?мыс iстесе?iз. – Шо? жа?а келген ояз?а ?арсы келе алмады. Келiскен. Жа?а ояз айт?ан: «Ж?мыстан бiраз адамды ?уамын. Омбыдан бас?а адамдар ша?ырамын. ?зiрге сiз уезд ке?сесiнде iстейсiз».

Шо?ны? к??iлi ?аламай т?рса да, ?арсы келе алмады. Айт?анын жаса?ан едi. Шо? к?н ?зын ке?седе болып, кешкiсiн ?аниса ?йiне келiп жатып ж?рдi. Бiр к?нi келгенде ?йде а?бас бiр адам отыр екен. Шо? бай?ады, шашы а?ар?анымен, онша ?артая ?ой?ан адам емес сия?ты.

?аниса Шо?ды о?аша алып с?з баста?ан:

– ?алимаш Ыбыраймен барып таба алмай келдi ?ой. Б?л кiсiнi Омбы ?аласында емес, сол манда?ы бiр жындыхана?а Семен ?ткiзiп жiберiптi. Ол ?у едi ?ой. ?алимаш ?лдi деп келген. Бек?лi iздестiрiп, а?ыры тауыпты. Мiне, к?рiп отырсы?, ?бден ?артайып, ж?деген. ?алимаш к?рiп, сырт айналып кете ме деп ?ор?амын. Ендi ?алимаш?а ?алай к?рсететiнiмдi бiлмей отырмын. Бай?ап отыр?ан шы?арсы?, ?бден бiткен адам т?рiздi.

– ?аниса т?те, о?ан ?иналма?ыз, бiр кезде шын с?йсе, ?алимаш ?абылдайды б?л кiсiнi.

– Кезiнде б?л екеуiнi? махаббаты ?ажап болатын. Ендi ?алай болатынын бiлмеймiн…

– ?зi?iз айт?андай, ??дай да, адам да риза болады, Бек?лiнi? б?л iсiне. Е? д?рысы, ?алимашты ?зi iздеп келгендей жаса?ыз, – дедi Шо?.

Содан сол т?нi екеуi ?лгi адамды п?уескеге салып алып, ?алимаш ?йiне алып бар?ан.

Терезеден шам к?рiнедi. Б?лар келгенде ?алимаш жатып ?ал?ан екен. Есiк ?а??анда ?уелi к?тушi ашты. Шо? ?аниса?а айт?ан, ?алимаш тани ма екен, ?уелi жiгiттi жiберейiк дедi.

?лгi адамны? аты ?амидi едi. Екеуi кiргiзiп жiберiп, ?здерi сыртта т?рып ?ал?ан. Ана жа?тан ?алимашты? даусы естiлдi:

– Сенi де к?ретiн к?н болады екен-ау!

– Мен де сенi бiр к?рудi ?мiр бойы армандап ж?рдiм. А?ыры оным орындалды.

Б?лар iшке кiргенде екеуi бiрiн-бiрi ??ша?тап жылап т?р екен. ?аниса айт?ан:

– ?алимаш, жылама, Жаратушы тiлегi?дi орындады…

Ендi ?алимаш ?аниса?а бас салды.

– Мынаны ?ара?ызшы ?луге с?л ?алыпты.

– Ерте? ?лсем де ризамын. Мен ?шiн басты ?уаныш сенiмен кездескенiм, – дедi ?ами.

– Семен ма?ан ?амидi Сiбiрге айдап жiбердi деген едi…

?ами т?рып айт?ан:

– Менi Сiбiрге айдатып жiберсе, бая?ыда ?ашып келетiн едiм. Менi апарып, Омбыдан б?лектеу бiр ?алада?ы жындыхана?а салып ?ойды. Талай рет ?ашу?а ?ам жасадым. Бiра? шы?а алмадым.

Шо? айт?ан:

– Осында Семеннi? iнiсi ?кесi мен а?асыны? табытын алып кеткендердi iздеп ж?р. ?амиды кiн?лап, жауып ?ояр. ?зiрге ешкiмге к?рiнбесiн, – дедi.

Содан екеуi ?айтып кеткен. ?айтып келе жат?анда ?аниса Шо??а:

– Б?л ?дiлдiк деген ?р уа?ытта же?iп шы?ады екен, п?лен жылдан кейiн мына екеуiнi? ?осыл?анын ?арашы!

– ?аниса т?те, д?рыс айтасыз, ?андай жа?дайда болмасын ?дiлдiк же?iп шы?ады.

Ерте?iне Шо? ке?сеге бар?ан едi. Жа?а ояз с?з бастады:

– Карбышевтi? iнiсi анау а?асыны? ?йiн менен алма?шы. О?ан ?лгi Герасимов – оязды? досы к?мектесiп ж?р. Б?л ?йдi Карбышев ?з ?аражатына салдыр?ан дейдi. Ол Ресейден алып келген жо? шы?ар. Шо? Тел?озинович, осы?ан сiз ?алай ?арайсыз? Ана Герасимов пен Карбышевтi? iнiсi екеуi ма?ан ?арсы ж?мыс iстеп ж?рген сия?ты. Б?лар?а не iстеуге болады? Герасимовты ?ызметтен шы?арып жiберсем деймiн.





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=66616262) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.