Книга - Архитектура назарияси

a
A

Архитектура назарияси
Ибадулла Байджанов


Ушбу y?ув ?yлланма, «Архитектура йyналиши» мутахассислиги бyйича таълим олаётган талабаларга мyлжалланган. Ў?ув ?yлланма архитектура назариясини иккинчи ?исми бyлиб унда архитектура ва жамият, тамаддун, санъат, архитектура стили ва йyналишлари, ижод, амалият ва фан, ша?арсозлик, табиат, экология ва бош?а архитектура назариясига дахлдор кyп масалалар yз ифодасини топган.Ў?ув ?yлланма архитектура ихтисоси бyйича та?сил олаётган талаба, магистрантлар, учун фойдалидир





Архитектура назарияси



Ибадулла Байджанов



© Ибадулла Байджанов, 2020



ISBN 978-5-4498-3737-0

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero


Та?ризчилар



М.Б.Сетмаматов., Урганч Давлат университетининг

«?урилиш ва архитектура» кафедраси мудири доцент,

архитектура фанлари номзоди.

?. Ахмедов Урганч Давлат университетининг

«?урилиш ва архитектура» кафедраси доценти,

техника фанлари номзоди



Байджанов ИБадулла САмандарович

Архитектура назарияси

(Ў?ув ?yлланма. Иккинчи ?исм)



Аннотация

Ушбу y?ув ?yлланма, «Архитектура йyналиши» мутахассислиги бyйича таълим олаётган талабаларга мyлжалланган. Китобда «Архитектура назарияси» фани тy?рисида энг ?адимги замонлардан ?озиргача бyлган даврдаги архитектуравий тектоник юту?лар ёритилган. Ў?ув ?yлланма архитектура назариясини иккинчи ?исми бyлиб унда архитектура ва жамият, тамаддун, санъат, архитектура стили ва йyналишлари, ижод, амалият ва фан, ша?арсозлик, табиат, экология ва бош?а архитектура назариясига дахлдор кyп масалалар yз ифодасини топган. Ушбуларни талабалар тамонидан yзлаштирилиши архитектурада инновацион ечимларни ?yллашда катта а?амиятга эга бyлади.

Ў?ув ?yлланма архитектура ихтисоси бyйича та?сил олаётган талаба, магистрантлар, лойи?а институтларида ишлаётган ва ушбу масалага дахлдор барча мутахассислар учун ?ам фойдалидир









Сyз боши



?ар ?андай билимлар со?аси маълум даражада ?а?и?ий тасаввурни (тушунчани) беради: ани? амалиётдан назарий абстрактгача. Ўз навбатида ?ар ?андай одамларни даража тасаввури реал ?а?и?ати yз ма?сади ва yзининг атроф дунё?арашини такомиллаштириш воситаси бyлади.

Ижтимоий ва ижтимоий функционал аспектларини, форма ва стилларни шакллантиришни семантикани, эстетикани ва бадиий образларни, шунингдек конструктив-техник, и?тисодий, ижтимоий маданий ва экологик шартларни архитектуранинг фаолиятида этно маданият ва регионал му?имлигини, тарихий маданий ?ийматларини са?лаш, меъморий мерос, анъана ва новаторликни муносабатларини, тарихий тажрибаларни ижодий yзлаштиришдир.

Билимлар даражаси yзаро бир бирига yтиш ва доимий yзаро таъсирда, улар орасидаги чегаралар эса шартли равишда, илмий назарий ?урилишини тyла билимлар тизимини ю?ори даражаси ?исобланади.

Кyтарилиш жараёнининг yзи ани?ликдан абстрактгача, шунингдек yзининг абстракция формасидан яна ани?ликка ?айтишни шакллантиради, бунда эса янги сифат тушунчаси даражаси пайдо бyлади.

Назарий умумлаштириш эмпирик маълумотлардан ю?ори туришни имконини беради ва уларни фикрлаб та??ослаштириб, янги аввал кузатилмаган ёки фикрланмаган кyринишларни ва ?онуниятчиликларини пайдо ?илади.

Бунда эса билиш ало?аси ва бо?ли?ликдан фойдаланиш ор?али, ани? амалий билимларни ва тажрибаларни такомиллаштириш имкони яратилади.

Шуни инобатга олиш керакки, ?ар ?андай назарияни шакллантириш бир ?атор йyл ?yйилган ва ани?ланган реал ?олатни идеаллашувидир.

Бу керак, чунки ало?ида, тасодифан такрорланиш «фрагментлардан» ?а?и?атни излаш кyпро? расмиятчиликнинг назарий вазиятидир. Айрим ?олатларни реал объектив ?олатини умумлаштириш асосида олимлар масалани мо?иятини жараёнларини ёки хусусиятларини моделини ишлайдилар.

Бу моделлар аввал ани?ланмаган предметларни ва жараёнларни яратишни асоси бyлиб хизмат ?илади. Лекин уларни янгилиги инсон тара??иёти йyлида ?ис?а муддатлидир, чунки моддий му?ит бузилади, ва кyп жараёнлар эскиради.

Инсониятнинг энг юксак юту?и, янги билим ва ?ояларни таъминлашни генерациялашидир, уни фикрлай билишидир. Ани?ланганки бош миянинг ?исмида шундай ?олат борки у фа?ат имправизация жараёнида фаоллашади, yрганилган билимни такрорлаш ?олатида эса у фаол эмас.

Бу ?исм харакат учун жавоб беради, одам моделларсиз ижод ?илади. Муста?ил фан со?аси «Архитектура назарияси”нинг ма?сади, фикрлашни yргатиш, керак бyлган билимни ёдлаб олиш эмас, ижод ?илиш, кyчириш эмас. Архитекторга назарий билимлар керак бир ?атор сабабларга кyра.

Биринчидан, назарий билимлар кyпро? эркин, о?имлар ва а?идалардан ?оли, амалиёт фаолияти эса бу ?олатларда кyпро? касалликка учрайди. Назарий ?олатларни билиш ва тушуниш фазо формаларининг эволюцион этапларини ?онуниятчилик кyринишида yзгаришини ажрата билиш имконини яратади. ?аётий му?итларни yйлаб топиш эса, турли вазиятда ва ва?т бyйича yзини о?лай олмайдиган ?отиб ?олган норма ижодкорлигида илдиз ташлаган а?идалардан воз кечишлигини англатади.

Иккинчидан, назарий билимлар эвристик инструментлар ор?али фикрлаш имконини яратади, яъни бор билимларни тан?идий фикрлаш асосида янги билимларни yзлаштиради.

Одамларнинг кyпчилиги хаёт фаолиятининг биологик намуналари тарафдорларидек: яшаш учун мабла? топиш, истеъмол ва бемалол хузур ?илиш, уларнинг кyпро?и кузатиш биландир.

Ижодий фикрлаш ва ало?ида эвристика, – кyп бyлмаган одамлар ?исматидир. Ана шундай фикрлаш хаёт ?увончини ва тyли?лигини беради. Шундай ?илиб ма?сад – архитекторнинг касб фаолиятида умумназарий билимларни тyли? тизимини yзлаштириш ?исобланади.




Кириш


Инсониятнинг тара??иёти жуда узо? давом этган жараён бyлиб, кyп бос?ичларни yз ичига олади. Тарихчилар, файласуфлар, и?тисодчилар, сиёсатчилар ва жамиятнинг турли-туман со?аларини yрганувчи бош?а илм вакиллари ана шу тара??иёт бос?ичларини бир ?анча белгиларга кyра бир-биридан ажратиб yрганишади. Шунинг учун ?озирги пайтда жамият тара??иётининг бос?ичлари ?а?ида бир- биридан фар? ?иладиган бир ?анча ?арашлар мавжуд.

Буларнинг бири ижтимоий тара??иётга ижтимоий-и?тисодий формацияларнинг кетма-кет бос?ичлари сифатида назар ташласа, иккинчиси уни цивилизацияларнинг yзига хос синтези сифатида тал?ин ?илади, учинчиси жамият тара??иёти бос?ичларини бир-биридан технологиялар тара??иётига кyра ажратишни таклиф этади, тyртинчиси эса маданиятларнинг yзига хослигини асосий белги сифатида ол?а суради ва ?оказо.

Албатта, бундай ёндашувларнинг ?ар бирида yзига хос манти?, yзига хос хусусиятлар, yзига хос ижобий жи?атлар, ?амда, айтиш мумкинки, уларнинг эътиборидан четда ?олган жи?атлар, камчиликлар мавжуд. Аслини олганда уларни я?ин-я?инларгача бyлгани каби, бир-бирига ?арама-?арши ?yйиш эмас, балки умуман олганда жа?он тара??иётига турли ну?таи назарлардан ёндашиш сифатида ?араган маъ?улро?.

Дунё?араш шахс маънавиятининг асосий мазмунини ташкил ?илади. Жамиятнинг маънавият тизими yз таркибига сиёсий ?у?у?ий, ижтимоий онги, а?ло?, фан, фалсафа, санъат, диний онг ва бош?а ?арашларни yз ичига ?амраб олади. Уларнинг ?ар бири ижтимоий тарихий фаолиятини муайян томонини ташкил ?илиб маънавий ози? воситаси сифатида амал ?илади. Маънавият тизими ю?орида кyрсатилганлар билан чекланмайди. У янада бой мазмунга эга. Кундалик онг ижтимоий психология, мафкура ва бош?а муносабатлар ?ам бу таркибга киради. Ижтимоий онг шакллари маънавиятда асосий yрин эгаллаб, муайян ижтимоий-и?тисодий муносабатлар асосида ривож топади. Маънавий муносабатлар таркибига киради.

Шунинг учун ?ам инсоннинг маънавий дунёсининг ?ам мазмуни жуда мураккаб бyлади. Шахс маънавияти жамият маънавий ?аёти, тизимининг yзаги, юраги ?исобланади. Маънавият социологик жи?атдан yрганишда ижтимоий фаолиятида айни?са миллий yзгаришнинг ?озирги илк ривожланиш бос?ичида шахснинг ?иссий э?тирос даражасига эътибор бериш му?им а?амиятига эга.

Чунки унда шахснинг миллий Ватан туй?уси хал? иши Ватан учун фидоийлиги, ижодкорлиги, шижоати, келажакка ишонч каби ?арашлари юзага келтириш зарур бyлган ру?ий кучлар ётади. Муста?ил Ўзбекистон миллий мафкурасининг шаклланиши маънавият со?асида жиддий yзгаришлар ясаши ани?. Миллий исти?лол мафкураси жамият маънавиятининг таркибий ?исми бyлган маданий меросга бyлган муносабатда ?ам катта yрин тутади.



Маданий, маънавий мерос ?ар ?андай миллат хал?нинг yлкан хазинасидир. Бу хазина инсонга ?аётда баркамоллик ба?ишлайди, унинг ?арашлари шунчаки бойлик орттириш йyлида кун кyришга йyл ?yймайди, фожиалар ва?тида омон са?лаб ?олади. Инсон ?аётида юз берадиган маънавий ва моддий ?ийинчилик кунларида иродани муста?камлайди.

«Архитектура назарияси» ижтимоий-сиёсий ?аётнинг ва бадиий маданиятнинг yзаро бо?ли?лиги, архитектура ва санъатдаги назария тy?рисида билимларга эга бyлишлигини таъминлайди.

– ?адимги Шар?, антик дунё, Ўрта асрлар уй?ониш даври архитектурасидан бошлаб 20 асргача, айни?са асосий уру?ни Ўрта Осиё санъатининг ибтидоий даврдан бошлаб исти?лол йилларигача бyлган даврдаги назарий услублар, йyналишларни ажрата олиш бyйича кyникмаларга эга бyлишларини.

Архитектура ва ша?арсозликдаги му?им тарихий юту?лар, усуллар ва услублар йyналишларини, уларнинг ?айси давр, худудга мансублигини, меъморий жи?атларини, маданий мерос ва анъаналарини назарий жи?атдан фар?лай олиш, архитектура ва ша?арсозлик назарияси каби малакаларга эга бyлишларини таъминлайди.

Архитектура назарияси – табиат тy?рисидаги фан ва архитектуранинг ма?суслиги ва умумий ?онуниятчилигидир.

Архитектура назарияси архитектуранинг фундаментал муаммоларини ишлашни yз ичига ?амраб олади.

– унинг ижтимоий ва ижтимоий функционал аспектларини, форма ва стилларни шакллантиришни семантикани, эстетикани ва бадиий образларни, шунингдек конструктив-техник, и?тисодий, ижтимоий маданий ва экологик шартларни архитектуранинг фаолиятида этно маданият ва регионал му?имлигини, тарихий маданий ?ийматларини са?лаш, меъморий мерос, анъана ва новаторликни муносабатларини, тарихий тажрибаларни ижодий yзлаштириш;

– архитектура ва ша?арсозлик хайкалларини ани?лаш топиш ва yрганиш, ?адимдан шу бу кунгача касб усталигини ривожланиш жараёнлари му?им ?онуниятчилиги, роли ва архитектуранинг yрни, жа?он архитектураси жараёнида архитектура усталарининг ижоди.

Архитектура назариясининг предмети

– Умумий илмий (фалсафий) саволлар

– Тарихий саволлар

– Семантика (семосиология) тил бирлиги

– Семиотека (белгилар (знак) тизими коммуникатив)

– Архитектуравий композиция назарияси

– Ша?арсозлик назарияси



Архитектура назариясининг услуби

Архитектурага эволюцион ?арашлар.

Архитектуранинг категорияси

Архитектура назариясининг предмети ?ар ?андай илмий тартиб yзини предметини ва объектини yзлаштиради yрганади.

Архитектура назарияси архитектурани лойи?алаш санъати ва бино ва иншоотларни ?уриш, моддий ташкиллаштирилган му?итни яратишни кyриб чи?ади.

Шунинг билан бир ?аторда архитектурани yрганишда бош?а фанлар ?ам шу?улланади. Мисол; философия (фалсафа), архитектура тарихи, ижтимоият (социология), маданиятшунослик (культурология) ю?оридагиларнинг ?ар биттаси архитектурани маълум бир бурчак остида кyрадилар, yзларига хос ва мос томонларини yрганадилар.

Архитектура назарияси предметининг асоси: архитектурани санъат сифатида ривожланиши ва функцияларининг умумий ?онуниятчилигининг келиб чи?иши унинг ма?сади, мазмуни ва формаси. Шунингдек архитектура назарияси предмети асосий тушунчалар тизимига киради. (категория).



Умумий (фалсафий) саволлар.



Архитектура фаолиятига узо? давр эпоха дунё ?арашининг таъсири.

Парадигма (маълум концепция, стандарт, назария, изланиш услуби) формулировкаси шаклланиши Архитектура фаолиятининг (фар?ланиш мо?ияти, yйлаб кyриш).

Тарихий саволлар

Архитектура ривожланишининг векторини ани?лаш.






Архитектуранинг дастлабки ривожланишларга мисоллар






Архитектуранинг дастлабки ривожланишларга мисоллар






Архитектуранинг дастлабки ривожланишларга мисоллар






Архитектуранинг дастлабки ривожланишларга мисоллар



Стилистик йyналишларни асослаш ва ёзиш, таърифлаш. Назарий изланишларни yтказишда назарий архитектура ва архитектура тарихининг ало?аси ва бо?ли?лиги конкрет тарихий материалларсиз, тарихий во?еалик ва жараёнларсиз, уларни тушунмасдан архитектура ривожининг жараёнини yрганиш архитектура тарихи чегараси бош?а бyлган ва хронология (кетма-кетлик) тартибида изланишсиз ?илиб бyлмайди.



Семантика

Архитектура назариясини бу бyлими архитектурани бадиий тилини ва бадиий образларини излайди. Архитектура стилини шартлари ва сабабларини ани?лайди. Стилнинг софлигини белгилайди.






Архитектуранинг бадиий тили бадиий образларига мисоллар






Стилнинг софлиги






Архитектуранинг бадиий тили бадиий образларига мисоллар



Семиотека

Семиотека белгилар тy?рисидаги фан архитектура назарияси белгиларни излайди архитектурада фойдаланиш учун. Умберто Эко Архитектура кодларини классификацияси мисолларига таклиф киритган.






Э?тиросли чизи?лар характеристикаси






Рамзий чизи?лар, формалар ва фигуралар



– Синтактсик кодлар: ?урилиш техникасига оид.

Архитектура формаларига ?уйидагилар киради; балка, потолок, перекрития, консол, арка, пилястра, бетон клеткалар. Бу ерда на функцияга, кутилган фазога, кyрсатма йy?, бунда фа?ат структуравий манти? келгуси шарт-шароит фазо детонацияси бор.






?адимий синтаксис






?адимий синтаксис. Иншоотларни гармоник ?оидаси






Функционализм ?оидаси






Архитектуравий композицияга мисоллар






Синтаксис ойналарга мисоллар






Синтаксис ва деконструктивизм



Семантик кодлар

а) архитектура элементларининг артикуляцияси

– Элементлар бирламчи функциясини бажарувчи том, балкон, слуховое окно (туйнук), купол (гумбаз) зинапоя, ойна…

– Элементлар иккиламчи «символик» (рамзий) функцияси: метона, фронтон, колонна (устун) тимпан.

– Элементлар, функцияни белгиловчи (бажарувчи) ва яшаш идеологиясини (?оясини): салон, турар жой ?исми, кун ва кеча, ме?монхона, ошхона.

б) архитектура иншоотларини типлар (турлари) бyйича артикуляцияси:

– Ижтимоий: касалхона, дача, мактаб, ?аср, сарой, вокзал.

– Фазовий; храм (ибодатхона) доира шаклидаги асоси билан асоси грек крести турида, «очи?» режа, лабиринт… бундай мисоллар кyп келтирилиши мумкин.






Архитектура элементлари артикуляциясига мисоллар






Архитектура элементлари артикуляциясига мисоллар






Архитектура элементлари артикуляциясига мисоллар






Архитектура элементлари артикуляциясига мисоллар






Архитектура элементлари артикуляциясига мисоллар



Архитектуравий композиция назарияси



Архитектуравий композицияни элементларни ва воситалари, усулларни принципларни ва ?онуниятларни ?урилишини yрганувчи фан.



Ша?арсозлик назарияси



А?оли пунктларини жойлашиш тизими, режалаштиришни ташкиллаштиришни уларни шакллантириш функционал ва ривожланиш ало?аларини ижтимоий, и?тисодий ва табиий шароитларни yрганади.



Архитектура назарияси услуби



Фан услуби деганда шундай жамлама тушунилади, услуб, восита принцип ва ?оида шулар (асосида) ёрдамида предметни янги билимлари очилади ва yрганилади.

Архитектура назариясининг ?амма услублари, даражасининг тар?атилишини, ?уйидаги тизимга келтириш мумкин.

– Умумий услублар – булар фалсафий, дунёвий йyллар, универсал фикрлаш принциплари. Умумийлар ичида метафизика ва диалектика ажратадилар (материалистик ва идеалистик ?оявий).

– Умуммиллий услублар – бу усуллар илмий билимни ?аммасини ?амраб олаолмайди, улар айрим этапларда ?yлланилади, шуниси билан умумий усуллардан ажралиб туради. Умуммиллий услубга ?уйидагилар киритилади та?лил, синтез, тизими ва функцияли йyллар, ижтимоиий эксперимент услуби.

– Хусусий илмий услуб – бу услублар архитектура назариясининг ани? (хусусий) техник, табиий ва гуманитар фан илмий юту?ларни олдинга суради. Буларга ани? ижтимоий, статистик, кибернетик, математик ва ?акозалар киради.






Архитекторнинг ижодий услуби концепциясини таълим жараёни тармо?ларини билан бо?ликлиги



Архитектуранинг категориялари



?ар ?андай фандаги каби архитектура назарияси ?ам yзининг тушунарли категорияли аппаратига эгадир.

Категориянинг асосий тушунчаси предметни энг умумий ва бор томонларининг ?а?и?ати ёки айрим кyринишлар ало?а ва муносабатлардир.

Фа?ат ?амма категорияларни бирлашмаси бизга предметларни тyла тасаввурини манти?ий унинг ?урилишини, ?онуниятчилик асосида ривожланишини беради.

.Композиция (харакатдек жараён) – баён, тузилма, ишланма

.Архитектура композицияси – бино ва мажмуа формасини ва уларни бир бири билан бyлган муносабатларини жойлашувини билдиради.

– Биринчи навбатда архитектуранинг кyп мазмунли эканини ани?лайди, шунингдек ?амда атроф му?итни шароитларини.

– Фан ва санъат ?онуниятчилиги асосида ?урилади.

– Ма?сади реал асарларни ташкил этишга хизмат ?илади.

– ?ар томонлама уларни ало?а муносабатларини ?исмда ва тyла келишувчиллиги органик бирлиги гармонияси билан ажралиб туради.

– Функция – хонанинг бинонинг фазонинг катта ёки кичик даражасидаги формасини тасаввур этади.

– Форма (фалсафаси) – тушунча, материя ва мазмун тушунчасига нисбатан ани?лик

– Форма (предмети) предметларни yзаро жойлашув чегараси.

– структура (тузилма) – предметни ички ?урилмаси, таш?и форма билан ёпи?лиги, ички ?урилма категорияни ?исми ва тyли?лиги билан бо?лик.

– конструкция – архитектуравий объектни режа ва yзаро жойлашув тузилмасини, инженер ?арори.

– архитектоника (тектоника) – конструкцияни ишлаш принципини архитектура формасида кyриниши

– архитектуравий му?ит ?ажм ва фазони ифодалайди.

– фазо ичкари кyринишда архитектуравий му?итни ?исми

– Фазо очи? майдон ёки (полость), ?ажмга ?арама-?арши (?ажмий фазовий композиция).

– Фазо эмоционал характерга эга ёки белгиланган функцияни бажарувчи. Мисол. Сакраль фазо (иеротопия).

.Архитип -бирламчи модель, биринчи шаклланган изланиш типи.

.Симметрия -кенг маънода, ?айта yзгаришлардаги yзгармаслик.

.Асимметрия – симметрияни бузилиши ёки йy?лиги.

.Пропорционаллик-предметларнинг yзаро айрим ?исмларни ани?лик муносабати размерлилик.

.Масштабность (мутаносиблик мос келмо?) архитектура элементларининг формаси инсон размерларига мослиги

.Масштаб – архитектура элементларини формасини тyла архитектура объектларига мутаносиблиги, шунингдек объект размерлариннинг атроф му?ит элементларига мослиги.

.Метр.– Бир ёки бир ?анча элементларнинг текис такрорланиши

.Ритм – нотекис лекин ?онуниятчиликда бир ёки бир ?анча элементларни такрорланиши.

.Модуль – олдиндан берилган катталик, размер, бино ва иншоотларни лойи?асини ишлашда такрор ?yлланиладиган размер.




Архитектура ва жамият. Тамаддун, санъат, архитектура (архитектура функциясига доир)


Жамият тара??иётига ижтимоий-и?тисодий формациялар кетма-кетлиги сифатида ёндашув асосан XIX асрда диалектик ва тарихий материализм назариясининг ?ояси сифатида вужудга келди. Уни кyпинча и?тисодий детерминизм деб ?ам аташади. Чунки унда жамият ?аётида и?тисодий со?анинг етакчилик ва белгиловчилик ролига ало?ида а?амият берилади.

Ижтимоий-и?тисодий формациялар назариясига кyра жамият ?аётида инсоннинг ишлаб чи?ариш фаолияти, и?тисодий со?а, ишлаб чи?ариш ?уролларига муносабат, хуллас мулкчилик муносабатлари асосий а?амиятга эга. У жамият ?аётининг ?олган барча со?аларини белгилаб беради. Шунинг учун Ер юзининг исталган минта?асида, исталган пайтда ?ар ?андай жамиятни характерлайдиган, инсониятнинг барча даври, барча ижтимоий тизимлар учун умумий бyлган ижтимоий-и?тисодий ?онунлар мавжуддир. Улар ор?али исталган жамиятни та?лил ?илиб, характерлаб бериш мукин. Булар асосан материалистик диалектиканинг ?амда сиёсий и?тисоднинг асосий ?онунларидир.

Шу маънода формациявий ёндашув жамият тара??иётининг умумий ?онуниятларини тушунтириб беради. Бу ёндашувга асосланиб инсоният жамиятидаги айрим ?айтарилмас хусусиятлар, у ёки бу хал? маънавияти, маданияти, тарихий ривожланиши, ру?ий-психологик хусусиятлари, уни бош?а

хал?лардан ажратиб турувчи жи?атлар, уни айнан yша хал? ?илиб турган муайянликларни тушунтириб бyлмайди.

Аксинча бунда жамиятни, ундаги бирор ?одиса ва жараёнларни тушунтиришга бyлган ана шундай ну?таи назарларга «yнг», «сyл» ва бош?а «ёрли?лар» ёпиштирилиши характерлидир. Бундай фикрларни баён этувчиларнинг та?дири эса кyпинча фожиали тугаган пайтлар ?ам бyлганлиги я?ин тарихимиздан бизга маълум. Албатта, жамият тара??иёти бос?ичларини ижтимоий-и?тисодий формацияларга бyлиб yрганишнинг ?ам yзига яраша yрни бор.

У ижтимоий тара??иётнинг умумий, такрорланувчи томонларини, йyналишларини тад?и? ?илишда катта а?амиятга эга. Аммо бу унинг тарихий жараённи та?лил ?илишга ?одир бyлган ягона усул эканини билдирмайди. Афсуски бу ?а?и?атни бизнинг жамиятимиз жуда кеч англади.

Жамият тара??иётига цивилизациявий (баъзи муаллифлар бу иборани «тамаддун» деб аташади) ёндашув эса, аксинча, ю?орида эслатиб yтилган умумий ?онуниятлар, умумий хусусиятларни эмас, аксинча ?ар бир хал?, миллат, элат ва ундан ?ам кичикро? бyлган ижтимоий бирлашмаларнинг ?айтарилмас жи?атларини, таъбир жоиз бyлса, уларнинг «менталитети»ни, ру?ияти, маънавияти, маданияти ва шу кабилардаги yзига хосликларнинг а?амияти борлигини таъкидлайди.

Ана шу ёндашувга асосланган ?олда планетамизнинг турли-туман ну?таларида вужудга келган хал?лар, миллатлар ва элатларнинг тарихида кузатилган ва кузатилаётган маданий, диний, илмий, хуллас, интеллектуал «портлаш»ларнинг табиатини ва хусусиятларини англаш мумкин. Масалан, ?адимги Мисрдаги цивилизациялар ва пирамидалар ?урилиши масаласи, Лотин Америкасидаги инклар цивилизацияси, ?адимги ?индистон, Хитойдаги цивилизациялар, ?озирги замонда – Жанубий Кореянинг и?тисодий ривожи, Япония, Малайзия, Сингапур ва бош?а Жанубий Шар?ий Осиё мамалакатларидаги кескин ол?а сакрашларнинг цивилизациявий асосларини ана шу ёндошув ор?али тушунтириб бериш мумкин.

Лекин жамиятни yрганишда шуни эътиборга олиш керакки дунёда бир-биридан тарихий тара??иётининг yзига хосликлари билан фар? ?иладиган, турфа хислатларга эга бyлган хал?лар ва давлатлар мавжуд экан, уларнинг манфаатлари турлича эканлигини, ана шу манфаатларни англаш даражаси ?ам турличалигини, уларнинг барчаси у ёки бу даражада сиёсийлашганини тан олмай илож йy?.

Бунинг натижасида уларнинг инъикоси бyлмиш барча «мафкуравий омиллар турли хал?лар, маданиятларнинг yзаро ало?асига, yзига хослигига салбий таъсир кyрсатиши"табиийдир. Бу цивилизацияларнинг кyп ?олларда ички ва таш?и yзаро низолар, курашлар, бyлинишлар, тахт талашишлар, манфаатлар тy?нашувининг таъсирига учраганлигини, учраётганлигини ва бундан буён ?ам учрашини тушунишимизга ёрдам беради.

«Цивилизация» ибораси лотин тилидаги civilis – давлатга, фу?аровийликка хослик, фу?арога монандликни билдиради ва бир-биридан фар? ?илувчи бир неча маъноларга эга. Мазкур тушунчага тарихий ёндашувга кyра у инсоният ?аётининг ёввойилик ва ва?шийлик бос?ичларидан кейинги, соф инсоний маънодаги ижтимоий муносабатларнинг вужудга келиши, бир сyз билан айтганда маданийлашув даврининг бошланиши ва кейинги барча даврларни англатади.

Бунда кyпро? тарихий жараённинг нисбатан фар?ланувчи икки бос?ичини бир-биридан фар?лаш кyпро? а?амият касб этади. Айни ёндашувда формациялар умумцивилизациявий тара??иётнинг бос?ичларига айланиб ?оладилар. 2) Кенг тар?алган бош?а ёндашувга мувофи? цивилизация моддий ва маънавий маданият, ижтимоий ривожланишнинг турли даражалари, бос?ичларини англатади.

Бунда инсониятнинг ана шу ва?шийликдан кейин бошланган тара??иётини хронологик кетма-кетликда ёки географик мазмундан ёхуд ижтимоий ?аёт со?алари хусусиятларидан келиб чи?иб тушуниш ва улардан ?ар бирининг yзига хослигига ур?у бериш кyпро? а?амиятга эга (масалан, антик ва ?озирги цивилизация, Шар? ва ?арб цивилизацияси, Бобил, Рим ва Турон цивилизацияси, аграр ва индустриал цивилизация, ислом ва христиан цивилизацияси ва ?.к.).

Асосийси, шу пайтгача тарихда бyлганидек уларни бир-бирига ?арама-?арши ?yймасдан, уларнинг ?ар бири yзига хосликларга, ноёбликларга, ?айтарилмас жи?атларга эга эканлигига эътибор ?аратишимиз

Барча нарса ва ?одисаларга ?ар томонлама назар ташлаш тамойилидан келиб чи?иб, ушбу ёндошувларнинг ?ар иккиси ?ам тy?ри эканлигини таъкидлашимиз керак. Ю?орида келтирилган ёндашувларнинг турличалигига мисол тари?асида ?уйидагиларни илова сифатида келтирамиз:

– Н.Я.Данилевскийнинг (1822—1885) фикрича ?ар бир цивилизацияни жамиятнинг «маданий-тарихий типи» сифатида ?араш мумкин. ?ар бир типнинг ядросини yзига хос ?ояга ва вазифаларга эга бyлган «тарихий хал?» ташкил этади. Шу маънода у цивилизацияларни хронологик кетма-кетликда ?уйидаги тартибда жойлаштиради: 1) мисрликлар цивилизацияси, 2) хитой цивилизацияси, 3) ассирия-бобил-финикияликлар, халдей ёки ?адимий семитлар цивилизацияси, 4) ?инд, 5) эрон, 6) я?удий, 7) юнон, 8) рим, 9) янгисемит ёки араб, 10) герман-роман ёки европа цивилизацияси.

«Ана шу маданий-тарихий типларни ташкил этувчи хал?ларгина инсоният тарихида ижобий арбоблардир; уларнинг ?ар бири yз ру?ий табиатларининг хусусиятларида ва yз яшаш тарзларининг таш?и хусусиятларида мужассамлашган ибтидони муста?ил равишда ривожлантирдилар ?амда шу билан инсониятнинг умумий хазинасига yз ?иссаларини ?yшдилар»

Инглиз тарихчиси А. Тойнби (1889—1975) ?ам муста?ил локал цивилизациялар мавжудлиги ?оясини ё?лаган. Уларнинг ?ар бири, Тойнбининг фикрича, вужудга келиш, ривожланиш, чy??ига эришиш, вайрон бyлиш ва йy?олиш бос?ичларини босиб yтади. Шу маънода ?ар ?андай цивилизация тyли? доира ясаб тарих са?насини тарк этади. Цивилизациялар ривожи, унинг фикрича, «ча?ири? – жавоб» ?онуни асосида содир бyлади.

Тарих жамиятга доимо «ча?ири?лар» ташлайди. Унга мос келувчи «жавоблар», вужудга келган муаммолар ечими ижодий фикрловчи озчилик – элита томонидан амалга оширилади. Элита мавжуд ча?ири?ларга жавоб топиш ?обилиятини йy?отса yзининг жамиятдаги ?урматини йy?отади ва уни куч билан са?лаб ?олишга интилади. Ана шунда ижтимоий бирликка путур етади, ажралиш юз беради. Бу эса цивилизацияни ?алокатга олиб келади.

Унинг ?арашлари, айни?са цивилизациянинг бос?ичлари ва унинг доирасимонлиги ?а?идаги фикрлари О. Тоффлер (1928 й. ту?илган) ва У. Ростоу (1916 й. ту?илган) томонидан и?тисодий ну?таи назардан янада такомиллаштирилди. Жумладан, О. Тоффлер жамият тара??иёти унинг бошланишидан то ни?оясигача уч бос?ични босиб yтади, дейди. Булар а) анъанавий жамият (индустриалгача бyлган давр), б) индустриал жамият, в) ахборотлашган жамият (постиндустриал жамият) лардир.

Ўзбекистонннинг бир ?атор тарихчилари ?ам бу масаланинг yзига хослигини таъкидламо?далар. Маълумки, шyролар даври тарих фанида кишилик жамияти тарихини 5 та ижтимоий-и?тисодий формациялар (ибтидоий жамоа тузуми, ?улдорлик, феодализм, капитализм ва социализм) га бyлиб yрганиш услуби ?yлланилди. Олимларнинг фикрича жамиятнинг ривожланиш ?онуниятларини 5 та формацияга бyлиб yрганиш эндиликда замон талабига тy?ри келмай ?олди.

Чунки Ўрта Осиё хал?лари тарихи мисолида оладиган бyлсак, ?улдорлик тузуми махсус ижтимоий-и?тисодий формация сифатида бизда бyлмаган. Социалистик жамият эса тарих та?азо этмаган хаёлий бир уйдирма бyлиб чи?ди. Ўрта Осиё шароитида ана шу 5 ижтимоий-и?тисодий формацияларнинг фа?ат учтасигина (ибтидоий жамоа тузуми, феодал жамияти ва капиталистик муносабатларнинг дастлабки бос?ичлари) юз берганлигини таъкидлаш мумкин.

Совет даври жамияти эса колониал давлат капитализми шаклида ривожланди. Энг ?адимги даврлардан то ?озирги кунимизга ?адар бyлган жараённи даврлаштириш масаласи ?озиргача yзининг тyли? илмий ечимини топгани йy?. Цивилизацион даврлаштириш асосида инсоният тарихида юз берган маданий юксакликлар ётади. Шу маънода кишилик тарихи yз тара??иёт йyлида 5 марта цивилизацион юксалишларни бошидан кечирди.

Биринчи цивилизация милоддан аввалги учинчи минг йилликда Евфрат ва Дажла, Нил ва ?инд дарёлари ?авзаларида юз берди. Шунинг учун у тарихга «?адимги Шар? цивилизацияси» номи билан кирди. Унинг таъсир доираси милоддан аввалги 3-минг йилликнинг охирларида Хуросонга ва 2-минг йиллик бошларида Мовароунна?рга ёйилди. Иккинчи жа?он цивилизацияси милоддан аввалги биринчи минг йилликнинг yрталарида Греция ва Римда юз берди. У тарихда «Антик давр цивилизацияси» номи остида маълум.

Унинг таъсир доираси македониялик Александрнинг ?адимги Шар??а томон ?арбий юришларидан сyнг Ўрта Осиёга кириб келди. У «Осиё-Европа эллинизм цивилизацияси» шаклланишига олиб келди. Учинчи цивилизация yчо?и Мовароунна?р ва Хуросон бyлиб, ушбу ?удудларда милодий IX – XIII асрларда юз берди, унинг таъсирида Европа уй?онди. Тyртинчи цивилизация XIV – XV асрларда Европа ва Осиёда юз берган уй?ониш даври билан бо?ли?. Бешинчи цивилизация бутун жа?онни ?амраб олган ХХ аср цивилизациясидир. Цивилизациялар орали?ида нотекис ривожланишлар, тур?унликлар, ин?ирозлар юз бериб турган.

Шунинг учун кишилик тарихи цивилизацияларнинг узлуксиз тарихидан иборат эмас. ?озирги пайтда тарафдорлари кyп концепциялардан бири планетамизнинг ягоналиги, «умумий уй» эканлигини асослашга йyналтирилган ягона цивилизация концепциясидир. Бунинг исботи сифатида бу ?араш тарафдорлари Ер юзи бyйича – а) жа?он хyжалиги ва бозорининг мавжудлиги, б) глобал муаммоларнинг умумийлиги, в) жа?он фанининг мавжудлиги, г) дунёда ?арбий мувозанат борлиги ва шу кабиларни кyрсатадилар.

Архитектура сyзи бизга ?адимги грек тилидан кириб келган, унинг маъноси «катта ?урувчи», «бош ?урувчи» деганини англатади, шунингдек меъмор тушунчасини билдиради. Бу демак инсонлар фаолияти ва ?аёт учун бино ва иншоотларни фазовий му?итини шакллантиришни англатади.

Шунингдек архитектура сyзи билан шундай вазифаларни иш фаолиятини яъни уларни бутун ?аётий жараёни жамият ва ало?ида одамларни – иши, маиший яшаши, маданияти, муло?ати, дам олиши ва хакозалар.

Шунингдек ?ар ?андай санъат тури каби архитектура жамиятни ?аёти билан чамбарчас бо?ли?, унинг тарихи, дунё?араши ва ?оялари билан.

Тасодифан эмаски улу? тамаддунлар фа?ат урушлар ёки савдо билан эсламасдан аввало унинг архитектура хайкаллари ?олганлари билан эслашади.

Яхши бино ва ансамблларни архитектураси мамлакат ва ша?арларни рамзи сифатида эсланади.

?ар ?андай ша?арга борган одам сарой, ратуша, хусусий коттежларни турли архитектура стилида ?урилганларини кyради. Ушбу стиллар ор?али ?урилиш даврини ани?лаймиз, мамлакатни ижтимоий-и?тисодий даражасини, хал?ни анъаналарини урф одатларини, унинг маданияти, тарихи миллий ва ру?ий меросини балки темпераментини ва характерини билиб оламиз.

.?ажмий иншоотлар архитектураси (?ис?а маъноли фикрда, меъмор). у yз ичига турар жойлар, жамоат ва саноат бинолари.






?ажмий иншоотлар архитектурасига мисоллар



Ша?арсозлик yз ичига ?уйидагиларни ?амраб олади. Янги ша?ар ва а?оли пунктларини ташкил этиш, эски ша?ар районларини реконструкциясини.






Ша?арсозлик кyриниш






Ша?арсозлик кyриниш



.Ландшафт архитектураси. Унинг бош вазифаси бо?-парк фазосини ташкиллаштириш билан бо?ли?.






Ландшафт архитектурасидан кyриниш






Ландшафт архитектурасидан кyриниш



.Кичик архитектура формалари – архитектура бyлими, бунга функционал декоратив, меъмориал характердаги, кyпинча ша?арни ободонлаштириш ахборот ташувчи объектлар киради.






Кичик архитектура формалари



.Интерьер дизайн — архитектура бyлими ?исобланади. Бунда биноларни интерьери безалади, яъни айнан одамларни яшаш му?ити.






Интерьер дизайн






Интерьер дизайн



Минг йиллик эволюция даврида инсоният табиий ресурсларни ?азм ?илиб келди. Токи табиатдан фойдаланиш экологик тенглик геосферасини бузилмагунча атроф му?ит хавфсизлигини муаммоси шу даврга ?адар аёвсиз ишлатилиб келинди.

20 аср техника тара??иёти янги технологияларни амалга оширилиши ва техник имкониятлар ошиб бориши жамиятда ?амма нарсаларни ишлатиш истеъмол ?илиш психологиясини шакллантирди.

20 ва 21 аср бошларида глобаль экологик кризис остонаси ша?арларга бо?ли? бyлди.






Глобаль экологик ?олат



.Кyпгина ша?арларда му?итни ифлосланиши yсди.






Ша?ар му?итнинг ифлосланиш ?олати



.Ша?ар худудини ва а?оли сонини yсиши (yта зичлашишни ташкил ?илди).






Ша?арларни yта зичланиш ?олати






Ша?арларда а?оли сонининг кyплиги ?олати



.Табиатни си?иб чи?ариш, ша?арда табиий ландшафтни yрнига уни сунъийлаштирди.



.Одамларни табиатдан узо?лаштирди.

.Одамларни табиий биоритмига таъсир yтказди (кечалари) тундаги орти?ча ёру?лик, шов?ин, тунда ухламасдан ишлаш ва ?акоза.






Одамларнинг табиий биоритмига салбий таъсири



Жамият ва тамаддун



Тамаддун мо?ияти ?аёт мазмуни. ?ар ?андай тамаддун жамиятнинг борли? ва ривожланишини ани? формасидир. Бирламчи тамаддун инсониятнинг ибтидоий жамоа тизимидан пайдо бyла бошлади яъни моддий ва маънавий маданият пайдо бyлиши билан бо?ли?.






Тамаддун мо?ияти ?аёт мазмуни



Инсоннинг бошлан?ич тамаддуни шундай бир даврда ёввойилик ва варварликнинг жамиятда маданий ва ижтимоий асослари алмашиши билан бошланади.






Бошлан?ич тамаддун



Тушунарли; бу давр – тyли? эпохалар билан бо?ли? бyлиб yзида хусусий жамиятни ижтимоий асосларини тyплаш билан: ?аётни жамоа тарзи, инсонни истеъмол талабларини ?ондиришда намоён бyлади.

Ер янги тамаддун фазасига кирмо?да

Инсон тамаддунини бошланишининг хусусий ижтимоий укладнинг табиат устидан ю?ори келишидир.






Янги тамаддун фазаси



Тамаддун классификациянинг турлари



– Космоген






Космоген



Ер унинг тортиш кучи ундан ?очиб бyлмайди






Ернинг тортиш кучи



– Техноген ёки индустриал






Техноген ёки индустриал



Чиройли дунё биз уни йy?отдик



Техноген ва глоболлашув






Техноген ва глоболлашув



Техноген ва глобаллашув






Техноген ва глоболлашув






Техноген ва глоболлашув



– Индустриал пост ёки ахборот (тамаддуни, цивилизацияси).






Индустриал пост ёки ахборат



Биринчи тип тамаддун yз ичига ?адимги дунё ва Ўрта аср эпохасини ?амраб олади. У даврда асосан ?yл ме?нати, технологияси бyлган.

Тамаддун типологияси бyйича олимлар сиёсатчилар, публицистлар дунёни икки мегатузимга (мега сyзи катта) Шар? ва ?арбга ажратганлар.

Шар? тамаддуни анъанавий ?а?и?атда ?ам бу ерда анъаналарга катта а?амият берилган. Анъаналарни са?ловчи бyлиб катта авлод чи?ади улар фахрийлар доимо ?урматда бyлади. Хокимият монах ?yлида унинг ху?у?и чекланмаган ?аммаси олло?дан деб ?аралган. Шар? тамаддуни географияси






Шар? тамаддуни географияси



Шар? тамаддуни географияси






Шар? тамаддуни географияси



Марказий Осиё тамаддуни географияси






Марказий Осиё тамаддуни географияси



?арб жамияти тамаддуни шундай характерли чиз?иларга эга, булар бозор и?тисодидай ?онун билан ?имояланган хусусий мулкчилик, фу?оралик жамияти, демократия, ху?у?ий давлат, синфий бyлиниш, оммавий ишлаб чи?ариш ва маданият.






?арб жамияти тамаддуни



?арб жамияти тамаддуни географияси



Бирламчи тамаддун типи

Бу типни тара??иёти йy?, ёзувсиз ибтидоий тарих этапи. Лекин ?адимги одамлар катта гигант ?адамни yтаб, маданий ?олатга келдилар. Бу даврда инсон физиологик yзгарди, унинг мияси катталашди. Инсон ?аёти ривожида палеолетик ?yз?олон билан бо?лик. Инсон ишлаб чи?ариш, ме?нат со?аларини – ерда ишлаш ва чарвочилик билан шу?уллана бошлади.



Олдинги тамаддун.

Эрамиздан аввалги 3 минг йилликда бирламчи тамаддун пайдо бyлди. Египет, Вавильон бир ?анча кейин ?инд, хитой шунингдек тамаддун ?абилалари Кичик ва Олдинги Осиё Паластинда.

Европа тамаддуни yчо?и бyлиб Жанубий Балкон, Крито-Микен «Миной маданияти кириб келди.»

?адимги тамаддун

Европа тамаддуни yзининг илдизлари билан ?адимги даврга бо?ли? Ўрта ер денгизининг ?адимги маданияти, инсониятнинг улу? ижоди ?исобланади. Мисол: ?адимги Греция. ?адимги Грек маданияти космологик ?исобланиб. Космос грекча бyлиб абсолютни англатади, на фа?ат дунё атрофи му?ити, бутун дунё ва тартиб, дунё тyли?лиги, Хаус ?аракатларга ?арши турувчи маънолар билан бо?ли?дир.



?адимги грек санъати.

Эрамиздан олдинги 3 ва 2 минг йиллик даврни yз ичига олади.



Эллинизм тамаддуни

Эрамиздан олдинги 4 аср даврини Александр империяси даврида.



?адимги Рим тамаддуни

Эрамиздан аввалги 1-асрларда Эллинизм давлатининг сyниши билан дунёда етакчи а?амиятга эга бyлган Рим маданияти кириб келади. Рим сиёсати 7 асрда реал ?аракатда бyлди.



Ўрта аср эпохаси тамаддуни

?арбий европа тарихи, ?адимги ва янги ва?тни фанда ифодаланиши билан белгиланди (5 – 16 асрлар) феадализмни ривожланиши ва йy?олиши билан бо?ли?.



Уй?ониш эпохаси тамаддуни

Европа тарихининг янги калитларидан бири Уй?ониш эпохасидир. (бу буржуазиясининг шаклланиш жараёнлари билан бо?ли?).Н. Коперник, Дж. Бруно, Г. Галилей дунё ?урилишдаги гелицентрик дунё?арашлари билан бо?ли?. Уй?ониш даврининг рассом усталари Леонардо Да Винчи, Микеланджело, Буонарроти, Рафаэль Санти, Альбрехто Дюрер даври.



Исло?атлар ?аракати

Исло?атлар деб номланиши христиан динини Европада 16 асрда янгилаш яъни кенг ми?ёсда антикатолик ?аракатлар олиб боришга бо?ли?. Мартин Лютер ва Жан Кальвин. Исло?атлар ?аракати Германияда бошланди. М. Лютер тезислари 1517 й. тезисларда гуно?лардан кечиш амалиётини сотиш индультенцияси ?атти? тан?ид остига олинган. Библияни ?yллаб ?увватлади.



Маърифат эпохаси тамаддуни

18 асрни ?арбий Европа тарихида маърифат эпохаси деб атай бошладилар. Фан ва илмий рационаллик шу ва?тнинг дунё шаклланишини характерли томонлари бyлди. Давлатни черковдан ажратиш кенг масштабларда олиб борилди. Янги ?у?у?ий сиёсий ?оя унда инсон инглиз файласуфи Джон Локкни инденпендента (муста?ил yзига) ме?наткаш ва хусусий ?исобланади. Биринчи ?оя бyлиб тара??иёт олдинга чи?ади.

Франция энциклопедислари илмий а?лга таянч бердилар.Ж.Руссо, Вольтер, П. Гассенди, Ж Мелье, Ж. Ламерти, Д. Дидро, Гольбах, К. Гельвеций. Инглизлардан Джон Локк, Д. Толанд.



Индустрия тамаддуни.



18 аср yзининг рационаллиги билан чегараланмасдан ?арбий Европа давлатларида капиталистик ишлаб чи?ариш усуллари тасди?лана борди. Жамият ривожида шундай фактлар пайдо бyла бошладики тезкор равишда техник муваффа?иятлар, и?тисодий ра?обат бардошлик ва ?акозалар.

Янги «идеал» сифатида пул, бойлик, капитал ?аёт мазмунига айлана бошлади. 18 асрда йирик машина ишлаб чи?ариш шакллана борди. 19—20 асрда индустриал жамият ривожлана борди ва Европа континенти чегарасидан чи?ди.



Индустрия пости тамаддуни

Постиндустрия назарияси биринчи марта Америка олими Даниел Белл томонидан илгари сурилди 1965 йилда. Унинг ?ояси жамиятни тарихий даврларини алмаштириш фикри бyлди. Жамият ?аётида постиндустрия омилини аста-секинлик билан пасайтириш эди.

20 асрда ?арбда бош?а кyп концепциялар ?ам пайдо бyла бошлади, супериндустрия, технотроин, кибернетика, ахборот ва бош?алар. Уларни ?уйидаги ?оя бирлаштирди. Янги техника авлодлари, авваламбор ?амма ахборотлар.



Глобаллашув

Замонавий дунёда интеграцион ало?алар айрим одамлар орасида, ташкилотлар ва давлатлар орасида кучая борди. Бу жараённи изланувчилар глобаллашув деб номладилар. Глобаллашув жамиятни турли со?аларини эгаллай бошлади, айни?са бу жараён и?тисодий со?ада дунё жамоатчилигида намоён бyлмо?да. 600 дан оши? Транснационал компаниялар дунё саноати ва ?ишло? хyжалиги ишлаб чи?ариш бешдан бир ?исмини таъминлайди. (Мисоллар китоб охирида иловада келтирилган)




Архитектура ва жамият, стил (услуб) ва йyналишлар


Архитектура стили тушунчаси 18 асрда немис архиологи Иоган Иоахим Винкельман томонидан илмий санъатшунослик негизида киритилган. Унинг асарлари изланиш табиатни пайдо бyлиши ва стилларни шаклланиш механизми санъатда ва архитектуради, фалсафада, маданиятшуносликда, семиотекада, тизимли синергетик аспектларда (йyналишларда) yз ифодасини топган.

Умум ?абул ?илинган архитектура стилининг yзи йy?. 1890—1907 йилларда чоп этилган Брокгауза ва Ефрон энциклопедик таржимонида архитектура стили икки хил тушунилган: фазовий (худудий) ва ва?тинчалик архитектура тилининг характеристикаси сифатида.

Фазовий аспектда Египет ?амда ?адимги грек yзининг дорик, ионик ва коринф шохлари, этруос билан ажралиб турган.

Ва?т ?ир?имида Роман, готика, уй?ониш стили, барокко, рококо, империяси кyрсатилган.

Буларда стилни объектив характер феномен сифатида ва муаллифни роли субъектив ?олатида келтирилган шунингдек архитектура тилини стил ну?таи назардан сифат ба?оси берилган.






Архитектура стиллари кyринишига мисол



«Стиль» тоза деб аталади, агарда ?амма элементлар yзгармаган ?олда ва маълум муносабатда yз yрнида бyлса.

Тоза эмас (нечистим) ?ачонки унга бош?а стил элементлари киритилган бyлса.

Тарихнинг классик санъатшунослик стил категориясидан фойдаланганлар Дж Вазари, Дж. П. Беллари, Ф. Винхофф, А. Ригль, Г. Вёльфлин, П. Франкль, В. Воррингер, А. Фоссион, Э.х.Гомбрих ва бош?алар.

Ватан санъатшуносликда – А.Ф.Лосев, М.С.Каган. Услубий аспектда- Л.И.Таруашвили, С.С.Ванеян. Маданиятшунослик аспектда Е.Н.Устюгова. «Стилдан таш?ари» оргинал концепцияни Е.И.Ротенберг таклиф ?илган.

Архитектура стили тарихи борасида И.А.Бартенов ва В.Н.Батажковалар, Е.А.Борисова, А.В.Бурдяло, В.Н.Герашенкова, Б.М.Кирикова, В.И.Локтев, Е.И.Кириченко, В.Г.Лисовский, Г.И.Ревзина, Т.А.Славина, С.В.Хачатуровалар ишлаганлар.

Замонавий фан ва санъатда бадиий асарни ?амма элементларида стилни мазмуни формал бyли?лик тушунчасини англатади, композициядан таш?ари yхшаш тyли?лик.

Бадиий стил асосан кyпро? yзини архитектурада, декоратив санъатда ва орнаментда намоён ?илади деб ?исоблайдилар.

Изланувчилар тарихий йил санъати тушунчасини (мисол: ?адимги санъат, ?адимги рус санъати, Ўрта аср санъати).

Бадиий йyналишлар (классицизм, романтизм).

Тарихий стил, тарихий регионал о?им, мактаб, устани индивидуаль манераси.

Изланувчанларни шуни учун ?ам му?им эътибори стиль категориясини ички структурасига, аввалам бор архитектура, «?амма санъатларнинг онаси»

Дискуссия асосан тушунча атрофида айланиб «тарихий» ва «модерн”ларга бориб та?алади.

Стилни регионал характери Архитектуравий стиль санъатда умуман шартли тушунча. У асосан Европа архитектураси тарихини фикрлашга мослашган.

Архитектура тарихини бир ?анча регионларни та??ослаштирганда стил баён ?илишга тy?ри келмайди.

Осиё мамлакатларининг архитектура тарихини ажратиш ?ийин, масалан; Хитой архитектураси даври, Европани шунга yхшаш архитектуравий стили. Ана шундай муаммо Рус архитектурасини изланишида ?ам чи?ади.

Миллий докторинани мос келмаслиги.

Архитектуравий стилни 1762—1840 йиллари даври Россияда (Германиядагидек) анъанавий классицизм деб номлайдилар, Францияда эса классицизм 17 аср стили ?исоблайдилар, Людовик 14 стили.

Неоклассицизм (ноклассицизм) Россияда ва Германияда,») аср боши, ретроспектив стил деб номлайдилар.

Францияда эса ноклассицизм стилини 18 аср иккинчи ярми, Людовик 16 стили деб тушунадилар.

Россия санъатшунослигидаги модерн стилини, хорижий санъатшунослар турлича номлайдилар: А?Шда -«тиффани» (Л.К.Тиффанини номи билан), Францияда- «ар-нуво» ва «fin de siecle» (букв) «аср охири» (конец века), Германияда – «югендстиль» (ани?ро? югендштиль),

Австрияда – «стиль Сецессион»

Инглизларда – «модерн стайл» (современн?й стиль, замонавий стиль).

Италияда – «Стил либерти», Испанияда – «модернизмо».

Янги стиллар постмодерн продигмаси (ёзилишича) чегарасида кyп йyналишлар шаклланди улар yзининг ?ояси ва тил воситаси билан турличадир.

?озирча турли илмий ?арашлар тортишувлар, йyналишларни муста?иллигини ?айси йyналишга бо?ли?лиги тy?рисида бормо?да, терминология борасида бирлик йy?, бyлиши ?ам мумкин эмас.

Бир хил кyриниш, мисол учун; деконструктивизм, стилистик йyналиш деб ?ам кyрилиши мумкин ва шунингдек муста?ил архитектура стили деб ?ам.

?уйидаги архитектура стиллари ажралиб туради.

– ?адимги дунё архитектураси: Ибтидоий жамоа тузимидан 5 асрга ?адар (муддати турли регионларда турлича бyлиши мумкин).

– Олдинги христиан архитектураси. 5—10 аср.

– Роман архитектураси. 11—12 аср

– Готика. 13—15 аср.

– Уй?ониш.15 аср боши -16 аср боши.

– Барокко. 16 аср yртаси – 18 аср yртаси

– Рококо.18 аср боши-18 аср иккинчи ярми.

– Классицизм.18 аср yртаси – 18 аср

– Историзм 1830 – 1890 йиллар

– Модерн 1890—1910 йиллар

– Модернизм 1900 йиллар боши – 1980 йиллар

– Конструктивизм 1920 йиллар – 1930 йиллар

– Постдернизм 20 аср yрталари

– Хай-тек 1970 йиллар охиридан

– Деконсруктивизм 1980 йиллар охири

– Дигитал архитектураси 21 аср бошлари.



Архитектура тара??иётининг умумий йyналишлари



Замонавий архитектура 19 асрнинг yрталарида ишлаб-чи?ариш, фан ва техника тара??иёти натижасида пайдо бyлди. Айни?са, метал (пyлат) ?азиш, ?айта ишлаш технологиясининг ривожланиши архитектурада мислсиз yзгаришларга олиб келди, тарихий услубларнинг тадрижий тара??иёти ин?илобий ил?ор йyналишлар билан алмашинди. Бу даврга келиб «Янги архитектура» нинг пайдо бyлишига сабаб бyлган ижтимоий, и?тисодий, техник ва бадиий омиллар шаклланиб бyлган эди. ?аршиликларга ?арамай, ил?ор анъаналар эклектикани чеккага суриб архитектурада yз yрнига эга бyлиб борди.

19 – 20 асрлар чегарасида – модерн услуби архитектуранинг бир неча минг йиллик ривожланиш йyлларини yзгартириб юборди. Бу давр ил?ор ?ояларга бой эди.

1920 йилларга келиб Европа архитектурасида функционализм, неопластицизм ва экспрессионизм сингари авангард услублар пайдо бyлдики, уларда шакл беришга кyпро? эътибор ?аратилди. Шунингдек ?урилма функция ва шакл рациональ мазмун беришга ?аракат ?илинди.

Иккинчи жа?он урушидан сyнг архитектура тара??иётининг узвий давоми сифатида янги функционализм пайдо бyлди. 1950 йилларга келиб Европа архитектурасида ?ар хил янги о?имлар кузатилди: брутализм, метаболизм, хай-тек ва деконструктивизмлар шулар жумласидандир.



Функционализм (лот. функцио – бажариш) – 20 аср замонавий меъморчилигининг асосий услуби бyлиб, унда бино таш?и кyриниши, ?урилмалари ва режавий ечими бажарадиган вазифасига монанд бyлиши зарур. Оддий геометрик шакллар, унча катта бyлмаган деразалар, вазифасига ?араб бинони бир нечта блокларга бyлиш, унча катта бyлмаган масштаб функционализм услубига хосдир. Функционализм бир ?атор архитектуравий ва ша?арсозлик тамойилларини олдинга сурди: турар жой бинолари ?урилишини типлаштириш, рационал хонадонлар ?уриш ва очи? худудда йирик турар жой комплекслари бунёд этиш шулар жумласидандир.






Функционализм






Функционализм белгилари



Бу услубда Ле Корбюзье, А. Аалто сингари кyпгина меъморлар ижод ?илган. Функционализмга хос бyлган белгилар ?уйидагилардан иборат:



– эркин асимметрик тар?;

– бажарадиган вазифасига ?араб хоналарни гуру?лаш ва ало?ида биноларга жамлаш;

– оддий геометрик архитектуравий шакллар;

– тасмасимон ойналар;

– ясси томлар;

– классик услубларга хос безаклардан ?олилик;

Конструктивизм (лот – ?урилиш) – 1920 – 1930 йилларнинг биринчи ярмида соби? Иттифо? архитектурасидаги авангард йyналишдир. Бу йyналишнинг назарий пойдеворини М.Я.Гинзбург яратган.






Конструктивизм йyналишига мисол






Конструктивизм йyналишига мисол



Конструктивизм услубида бино таш?и кyринишини ифодаловчи шакллар унинг ?урилмалари хусусиятларидан келиб чи??ан ?олда яратилади. Бу услубдаги биноларги геометрик шаклларнинг софлиги, меъморий композицияларнинг яхлитлиги хосдир.

Л.В. ва А. Веснинлар ушбу услубнинг йирик намоёндалари бyлишган.

Экспрессионизм (лот. – ифодалаш) – 20 асрнинг 20 йилларида вужудга келган. Экспрессионизм ранг-тасвир ва шунга yхшаш икки yлчамли архитектура асарларига кyчиришга ?аракат ?илинган. Экспрессивлигини ошириш учун бинода эгилувчан динамик шакллардан фойдаланиш, таш?и профилларни бyрттириб кyрсатиш, бино образини эмоционаллигини ошириш экспрессионализм йyналишига хосдир.







Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=51558255) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



Ушбу ўқув қўлланма, «Архитектура йўналиши» мутахассислиги бўйича таълим олаётган талабаларга мўлжалланган. Ўқув қўлланма архитектура назариясини иккинчи қисми бўлиб унда архитектура ва жамият, тамаддун, санъат, архитектура стили ва йўналишлари, ижод, амалият ва фан, шаҳарсозлик, табиат, экология ва бошқа архитектура назариясига дахлдор кўп масалалар ўз ифодасини топган. Ўқув қўлланма архитектура ихтисоси бўйича таҳсил олаётган талаба, магистрантлар, учун фойдалидир

Как скачать книгу - "Архитектура назарияси" в fb2, ePub, txt и других форматах?

  1. Нажмите на кнопку "полная версия" справа от обложки книги на версии сайта для ПК или под обложкой на мобюильной версии сайта
    Полная версия книги
  2. Купите книгу на литресе по кнопке со скриншота
    Пример кнопки для покупки книги
    Если книга "Архитектура назарияси" доступна в бесплатно то будет вот такая кнопка
    Пример кнопки, если книга бесплатная
  3. Выполните вход в личный кабинет на сайте ЛитРес с вашим логином и паролем.
  4. В правом верхнем углу сайта нажмите «Мои книги» и перейдите в подраздел «Мои».
  5. Нажмите на обложку книги -"Архитектура назарияси", чтобы скачать книгу для телефона или на ПК.
    Аудиокнига - «Архитектура назарияси»
  6. В разделе «Скачать в виде файла» нажмите на нужный вам формат файла:

    Для чтения на телефоне подойдут следующие форматы (при клике на формат вы можете сразу скачать бесплатно фрагмент книги "Архитектура назарияси" для ознакомления):

    • FB2 - Для телефонов, планшетов на Android, электронных книг (кроме Kindle) и других программ
    • EPUB - подходит для устройств на ios (iPhone, iPad, Mac) и большинства приложений для чтения

    Для чтения на компьютере подходят форматы:

    • TXT - можно открыть на любом компьютере в текстовом редакторе
    • RTF - также можно открыть на любом ПК
    • A4 PDF - открывается в программе Adobe Reader

    Другие форматы:

    • MOBI - подходит для электронных книг Kindle и Android-приложений
    • IOS.EPUB - идеально подойдет для iPhone и iPad
    • A6 PDF - оптимизирован и подойдет для смартфонов
    • FB3 - более развитый формат FB2

  7. Сохраните файл на свой компьютер или телефоне.

Рекомендуем

Последние отзывы
Оставьте отзыв к любой книге и его увидят десятки тысяч людей!
  • константин александрович обрезанов:
    3★
    21.08.2023
  • константин александрович обрезанов:
    3.1★
    11.08.2023
  • Добавить комментарий

    Ваш e-mail не будет опубликован. Обязательные поля помечены *