Книга - Эргономика асослари «инсон -машина -муҳит» (ўқув қўлланма)

a
A

Эргономика асослари «инсон -машина -му?ит» (y?ув ?yлланма)
Махмуд Ибадуллаевич Самандаров

Ибадулла Самандарович Байджанов


?yлланмада «инсон-машина- му?ит» тизимининг хусусиятларини ?исобга олишнинг асосий тушунчалари ва асосий ?оидалари, шунингдек, атроф-му?итни лойи?алаш жараёнида эргономик масалаларни ?ал ?илиш йyллари кyриб чи?илади. Эргономиканинг усуллари ва техник воситалари кyрсатилган. Aнтропометрияга ?yйиладиган асосий талаблар, шунингдек, иш жойларининг эргономик параметрларини ?исоблашда антропометрик маълумотларни ?исобга олиш ?оидалари таъкидланган.





Эргономика асослари «инсон -машина -му?ит» (y?ув ?yлланма)



Ибадулла Самандарович Байджанов

Махмуд Ибадуллаевич Самандаров



Редактор Махмуд Ибадуллаевич Самандаров



© Ибадулла Самандарович Байджанов, 2023

© Махмуд Ибадуллаевич Самандаров, 2023



ISBN 978-5-0059-8274-2

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero




Эргономика асослари

«инсон-машина-му?ит»

(y?ув ?yлланма)





Муаллифлар










Та?ризчилар


А.С.Уралов Самарканд Давлат архитектура-?урилиш институтининг «Архитектуравий лойи?алаш”кафедраси профессори, архитектура фанлари доктори



М.Б.Сетмаматов Урганч Давлат университетининг « Архитектура» кафедраси мудири доцент, архитектура фанлари номзоди



Урганч Давлат университетининг Техника факультети, архитектура кафедраси профессори, Фахрий фан доктори, Фан ва техникада хизмат кyрсатган арбоб, Фан ва таълимда хизмат кyрсатган ходим, Байджанов Ибадулла Самандарович, Зодчий кичик корхонаси директори Самандаров Махмуд Ибадуллаевич томонидан



Эргономика асослари «инсон-машина-му?ит»

(y?ув ?yлланма)

АННОТАЦИЯ

?yлланмада «инсон-машина- му?ит» тизимининг хусусиятларини ?исобга олишнинг асосий тушунчалари ва асосий ?оидалари, шунингдек, атроф-му?итни лойи?алаш жараёнида эргономик масалаларни ?ал ?илиш йyллари кyриб чи?илади. Эргономиканинг усуллари ва техник воситалари кyрсатилган. Aнтропометрияга ?yйиладиган асосий талаблар, шунингдек, иш жойларининг эргономик параметрларини ?исоблашда антропометрик маълумотларни ?исобга олиш ?оидалари таъкидланган.

Талабалар ва университет профессор-y?итувчилари учун мyлжалланган.




КИРИШ


Инсон ме?нат фаолиятининг шароитлари, усуллари ва ташкил этилиши yзгармо?да, шахс томонидан ?yлланиладиган техник воситалар yзгармо?да, инсоннинг ме?натдаги вазифалари, роли ва yрни ?ам yзгариб бормо?да. Ме?нат ?уроллари кyпинча шу ?адар мураккаб (таркибий ва функционал) ва иррационал тарзда ишлаб чи?илган бyлиб, улардан фойдаланиш одам учун ?ийин бyлади. Шунга кyра, турли тарихий бос?ичларда ме?нат фаолиятини yрганишнинг маълум жи?атлари биринчи yринга чи?ади.

Йигирманчи асрнинг бошларида ме?нат фаолиятининг мураккаб турлари: автомобил, локомотив, трамвай ва бош?аларни бош?ариш пайдо бyлганда, реакция тезлиги, идрок этиш ва инсоннинг бош?а а?лий жараёнларига талаблар кучайди, ме?нат психологияси пайдо бyлди.

Aтроф-му?итни лойи?алашнинг ижодий жараёни, бир томондан, сезги ва спонтанликка, иккинчи томондан, ахборот ва методологияга асосланади. Дизайнер (дизайнер, архитектор) санъат ва фактлар yртасидаги мувозанатга yхшайди.

Эргономика асослари касбий тайёргарлик циклидаги касбий курслардан биридир, чунки улар энг му?им ?исмини ташкил этадиган асбоб-ускуналар элементлари ва комплексларини лойи?алашнинг асосий тамойиллари ва усулларини ва атроф-му?итнинг мавзу мазмунини очиб беради замонавий интерьерлар ва ша?ар маконлари.

Курс талабаларга маълум дизайн муаммоларини ?ал ?илиш бyйича амалий кyникмалар тyпламини берибгина ?олмай, инсоний яшаш му?итини яратишга ?аратилган дизайн фикрлаш турини шакллантиради. Эргономика инсон му?итининг барча компонентларини – компьютер сич?ончасидан тортиб товуш фони ва ?ароратигача – yрганади ва ушбу компонентларнинг ?ар бири учун оптимал параметрларни yрнатишга ?аракат ?илади.

Курс учун дарслик беш бyлимдан иборат бyлиб, уни ишлаб чи?ишнинг асосий ну?таларини кетма-кет очиб беради:

– Эргономика асослари

– Эргономиканинг усуллари ва техник воситалари

– Антропометрия ?а?ида асосий маълумотлар.

– Иш жойининг эргономик параметрларини ?исоблашда антропометрик маълумотларни ?исобга ?yйиш ?оидалари.

– Эргономик тизим.

Та?дим этилган бyлимлар y?ув-услубий а?амиятга эга ва амалий хусусиятга эга бyлган иловалар билан якунланади.

?yлланмада умумий ма?аллий ва хорижий манбалардан олинган илмий, амалий ва услубий а?амиятга эга бyлган суратлар, тасвирланган материаллар ва ?оидалар ?yлланилади. Уларнинг асосийлари библиографияда келтирилган.




1. ЭРГОНОМИКA АСОСЛАРИ





1.1. Эргономика фани


Эргономиканинг келиб чи?иши ибтидоий жамият даврига бориб та?алади, улар асбобларни онгли равишда ишлаб чи?аришни yргандилар, уларга маълум бир иш учун ?улай шакл бердилар ва шу билан инсон органларининг имкониятларини кенгайтирдилар. Тарихдан олдинги даврларда асбобнинг ?улайлиги ва инсон э?тиёжларига ани? мос келиши унинг ?аёти ва yлими масаласи эди.

Маълум бир тарихий ла?загача инсонга тегишли ?амма нарса, у камба?ал ёки бой бyладими, индивидуал равишда ?илинган.

Оддий ?ишло? йигирув ?илдираги ?yлнинг yлчамига ва тананинг баландлигига мутаносиб эди, йигирувчининг кyзидан ипгача бyлган масофа текширилди. Aсбоб ?yлга yрнатилди, у одатий «ушлаш» ни талаб ?илди, тут?ичнинг ?ар бир туберкуласи ?унармандга таниш эди. Шахс, yз навбатида, асбоб ёки ?урилмага мослашган. Бунга ?унар, ма?орат, тажрибани yзлаштириш киради.

Ўша ёпик даврларда узунлик yлчовлари одамга, унинг танасига тyли? бо?ланган эди, масалан, тирсак, ?ия ва тy?ридан-тy?ри Россияда, Aнглияда – оё?, Хитойда – cуни, кyплаб мисоллар келтириш мумкин, аммо тайфунларнинг энг каттаси, стандартлаштириш билан барчамизни забт этди.

Илмий-техникавий ин?илоб ва ундан кейинги илмий-техникавий тара??иёт ишлаб чи?аришни механизациялаш ва автоматлаштиришга олиб келди ва билимнинг «эргономика» деб номланган янги со?асини шакллантириш заруратини ту?дирди.

Ишлаб чи?аришнинг ривожланиши билан бундан таш?ари, технологиянинг ривожланиши одамга тобора ортиб бораётган талабларни ?yяди, кyпинча уни психофизиологик имкониятлари чегарасида ишлашга мажбур ?илади.

Масалан, Иккинчи жа?он уруши даврида ?арбий техникада сифат жи?атидан сакраш бyлганида, ?атто пухта y?итилган ва танланган ?арбий хизматчилар ?ам ундан унумли фойдалана олмадилар. Касбий танлаш ва тайёрлаш имкониятлари тугаши билан технология ва ме?нат шароитларини инсонга мослаштириш муаммоси биринчи yринга чи?ди.

Билимлар тyпланиши билан фанлар yртасидаги ало?алар пайдо бyлди. Ме?нат гигиенаси тобора кyпро? ме?нат физиологияси ва психологияси маълумотларига, ме?нат психологияси эса физиология, ме?нат гигиенаси, тизим му?андислиги ва бош?алар маълумотларига мурожаат ?илишга мажбур бyлди.

Ю?орида айтилганларни ?исобга олган ?олда, 1940-йилларнинг охири ва 1950-йилларнинг бошларида ишлайдиган одам, унинг технология ва атроф-му?ит билан ало?аси ?а?идаги ?ояларнинг яхлит тизимига э?тиёж пайдо бyлди. Спектрда бир нечтаси бор.

Замонавий ишлаб чи?аришда инсоннинг имкониятлари чегарасидаги фаолият билан бир ?аторда, ме?нат жараёнида одамнинг етарли даражада жисмоний фаоллиги, ме?нат ?обилиятини пасайтирадиган ва ишчиларнинг со?ли?ини ёмонлаштирадиган даражада кенг тар?алган.

Ярим автоматик ва автоматик линиялар, йи?иш линиялари, дастго?лар ва дастго?ларни компютерлаштирилган бош?ариш, ?yл ме?натини ю?ори механизациялаш инсон ме?натини жисмонан осонлаштирди, лекин ундан монотон операцияларни бажаришнинг ю?ори тезлигини талаб ?илди. ?аракатлар жуда соддалаштирилди – одатий ушлаш ва ?аракатлантириш, суриш, босиш, ме?нат объектини ёки ишлов бериш асбобини ?атъий белгиланган ?олатда yрнатиш (бир сменада yртача 25 000 тагача монотон, чарчо?сиз ?аракатлар амалга оширилади).

Кyпгина ишчилар (баъзи манбаларга кyра, ярмидан кyпи) энди бy?имлар, мушаклар ва умурт?а по?онаси касалликлари хавфи ю?ори. Ушбу касалликлар кyп ойлар ва ?атто йиллар давомида тананинг маълум бир ?исмининг доимий функционал стресси натижасида аста-секин ривожланади ва шунинг учун кумюлатиф жаро?атлар деб аталади.

Касалликларни ташхислашда уларнинг пайдо бyлишида ме?натнинг ролини ани?лаш осон эмас. Бу со?ли? муаммоларининг сабабларини бартараф этиш ва профилактика чораларини ишлаб чи?ишни ?ийинлаштиради. Кумюлатиф шикастланишнинг ?уйидаги шакли маълум: «орти?ча юк + такрорлаш + но?улай ?олат + дам олишнинг етарли эмаслиги = йи?илган шикастланиш».

Мисол тари?асида биз Олтойда yрмон хyжалиги учун СССРда яратилган ва ишлаб чи?арилган ТТ-4 скиддерини келтирамиз (1.1-расм).






Расм. 1.1. Скиддер ТТ-4



Комсомол трактор заводи. Aгар сиз технологиядан фойдаланишда максимал но?улайлик ва хавфни яратишни ма?сад ?илган бyлсангиз ?ам, дизайнерлар эришган нарсага эришиш мумкин бyлмайди. Трактор иш жойидан керакли кyринишни таъминламайди ва кабинага, ?атто кичик дарахтларга ?ам урилганда ?имоя ?илади. Бош?арув воситаларининг аксарияти но?улай ?удудда жойлашган бyлиб, уларга ?yлланиладиган кучлар тавсия этилган 1,5—4,5 мартадан ошади. Иш yринди?и жуда но?улай, идишни шифтининг ?опламаси йy?, шунингдек, ажралмас ?урилмалар: шиша пуфлагич, кабинага кириш ва чи?иш учун ?адам, очи? ?олатда эшик ?улфи, ё?ил?и даражасини масофадан бош?ариш мосламаси. танк.

Расм. 1.1. Скиддер ТТ-4

Ишдаги, муассасалардаги, самолётлар, тракторлар кабиналаридаги жисмоний му?ит кyрсаткичлари (ёру?лик, ?аво таркиби, атмосфера босими, шов?ин ва бош?алар) ?ам инсоннинг психофизиологик имкониятлари ва хусусиятларига мос келиши керак. Шундагина инсон саломатлигини асраб-авайлашда унинг ю?ори самарадорлиги ва сифатига ишониш мумкин.

Эргономика иш му?итини ва унинг бош?а турларини yрганмайди, булар бош?а фанларнинг предметидир. Эргономика учун атроф-му?итнинг инсон фаолияти самарадорлиги ва сифатига, унинг ишлашига, жисмоний ва ру?ий фаровонлигига таъсири му?им а?амиятга эга. Эргономика атроф-му?ит юкларининг оптимал ?ийматларини белгилайди – индивидуал кyрсаткичлар бyйича ?ам, уларнинг комбинациясида ?ам.

Шундай ?илиб, эргономиканинг пайдо бyлишидан олдин физиология, гигиена, ме?нат психологияси, шунингдек, антропология ва хавфсизлик ва ме?натни ташкил этиш каби фанлар пайдо бyлди.



Саноат ишлаб чи?аришининг ту?илишида



Ра?барият ?аммани ва ?аммани, мутла?о номаълум бизнесмен Васяни, истеъмолчилар Федя, Петя ва Машани ?андай хурсанд ?илиш билан бо?ли? муаммоларга дуч келди. ?унармандчилик ишлаб чи?ариш услубига номаълум бyлган ушбу янги саволлар билан бо?ли? ?олда, саноат ишлаб чи?ариш усули янги ёндашувлар, янги фанлар ва янги касбларни ту?дирди. Янги ёндашувлар стандартлаштиришдан иборат бyлиб, унинг ёр?ин намоён бyлиши бутун дунё бyйлаб yлчовларнинг метрик тизимини ?абул ?илиш, илгари ?yлда амалга оширилган кyплаб жараёнларни компьютерлаштириш, шунингдек, инсонга индивидуал эмас, балки шахс сифатида ёндашиш эди. маълум бир гуру?нинг вакили.




1.2. «Эргономика» атамаси


Эргономика (юнонча Эргон – иш ва номик – ?онун).

Эргономика – инсон танасининг иш пайтидаги ?аракатларини yрганадиган фан со?аси. «Инсон-машина-му?ит» (ИММ) тизимларида ме?нат фаолиятини ?ар томонлама yрганадиган илмий-конструкторлик интизоми (билимлар со?аси).

Эргономика – бу инсон ?аёти жараёнида бевосита ало?ада бyлган турли хил объектларни yрганадиган фан. Унинг ма?сади – улардан фойдаланишда инсон учун энг ?улай бyлган объектлар шаклини ишлаб чи?иш ва улар билан yзаро таъсир ?илиш тизимини таъминлаш.

Ўртача одам ва объектив му?ит yртасидаги yзаро таъсирни yрганиш фаннинг иккита тармо?и: антропометрия ва эргономика томонидан амалга оширилади. Улар оммавий ишлаб чи?арилган ма?сулотларни яратишда керак.

Aнтропометрия ва эргономика саноат дизайнини ?yшимча илмий маълумотлар билан бойитди ва лойи?алашнинг илмий асосларини яратди. Эргономиканинг кyлами анча кенг: у саноат ва маиший, шунингдек саноат дизайни каби иш жойларини ташкил ?илишни yз ичига олади.

Кyпчилик эргономикани yрганиш со?аси фа?ат мебел, деб yйлайди, аммо бу ундай эмас. Эргономика инсон му?итининг барча компонентларини – компютер сич?ончасидан тортиб товуш фони ва ?ароратигача yрганади ва ушбу компонентларнинг ?ар бири учун оптимал параметрларни yрнатишга ?аракат ?илади.

Бугунги кунда мамлакатимизда инглизча атама ?абул ?илинган, гарчи СССРда 1920-йилларда «эргология» атамаси таклиф ?илинган. ?ар доим шундай, бизга бегона нарсаларни беринг!

A?Шда эргономиканинг номи бор – «инсон омилларини yрганиш» (?уман Фаcторс ?Ф). Европада – (Эргономика), Германияда – «антропо-техника». Вилоятлик – бу сабаб ёки шунчаки севги хорижий экзотизмга, лекин биз яхши кyрамиз, шунинг учун бизнинг йyлимизда эмас, балки ижодий ва жозибали бyлиши учун ва нафа?ат истеъдодли ва нафис.




1.3. Микроэргономика ва макроэргономика


?озирги ва?тда микроэргономика ва макроэргономика ажралиб туради. Микроэргономика бугунги кунда функцияларни лойи?алашни англатади, инсоннинг имкониятлари ва хусусиятларини yрганишга асосланган ме?нат вазифалари, ме?нат турлари, фаолияти ва инсон ва технология yртасидаги муносабатлар. Микроэргономика интерфейсларни yрганиш ва лойи?алашга ?аратилган «инсон ишчи тизимнинг яна бир таркибий ?исмидир». ?ар хил турдаги интерфейслар маълум, масалан:

«одам-иш», «одам-машина»,

«инсон – дастурий таъминот», «инсон – атроф-му?ит».

Макроэргономика корпоратив даражадаги иш тизимини yрганиш ва лойи?алашга ?аратилган. Ушбу ёндашув иш тизимининг барча дизайн хусусиятларига, шу жумладан микроэргономик интерфейс дизайнига киради ва иш тизимининг яхлитлиги ва уй?унлигини таъминлайди. Охирги хусусият тизимнинг барча ?уйи тизимлари ва таркибий ?исмлари синхронлаштирилганлигини ва бир бутун сифатида ?аракат ?илишини англатади.




1.4. Эргономиканинг объекти, предмети, ма?сади, вазифалари


Эргономиканинг yрганиш объекти «одам-машина» тизими (инсон-машина-му?ит). «Инсон-машина» тизими эргономиканинг асосий тушунчаларидан биридир. Бу жисмоний конструкция ёки ташкилот тури эмас, балки абстракциядир.

Инсон-машина тизими (ёки «иш тизими») иш жойида, иш жойидаги му?итда ва иш билан бо?ли? вазиятларда тизимнинг вазифасини бажаришда фойдаланиладиган бир ёки бир нечта одам ва ишлаб чи?ариш ускуналарини yз ичига олади.

Машина – оператор томонидан ме?нат фаолияти жараёнида фойдаланиладиган техник воситалар мажмуи. «Инсон-машина» тизими бyлган яхлит таълимда эргономика тизимдаги функцияларни та?симлаш, инсон фаолиятининг техник тизим ва унинг элементларининг ишлаши билан бо?ли?лиги, та?симлаш ва та?симлаш муаммоларини ажратиб туради ва ?ал ?илади. Ме?нат вазифаларини бажаришда одамлар yртасидаги функцияларни мувофи?лаштириш, шунингдек, шахс ёки гуру? фаолиятини лойи?алаштиради ёки ташкил ?илади.

Техник тизимларга ёки унинг элементларига эга бyлган одамлар, белгиланган фаолият воситаларига ?yйиладиган талабларни ва уни амалга ошириш шартларини асослайди, тизимларни лойи?алаш ва улардан фойдаланиш жараёнида ушбу талабларни амалга ошириш усулларини ишлаб чи?ади.

Ўрганиш объекти сифатида «одам-машина» тизимига эга бyлган эргономика унинг тизимдаги мав?еи ва роли билан белгиланадиган баъзи хусусиятларини yрганади. Бу хусусиятлар технологияда инсон омиллари деб аталади. Улар шахс, машина, фаолият объекти yртасидаги бо?ли?лик кyрсаткичлари, ани? ма?садларга эришиш билан бо?ли? бyлган му?ит ва му?ит.

Технологияда инсон омиллари мавжуд, яъни «бу ерда ва ?озир» инсон ва техник тизимнинг yзаро таъсирида ?осил бyлади. Технологиядаги инсон омилларини шахснинг, машинанинг (техник объектнинг) ёки атроф-му?итнинг yз-yзидан ?абул ?илинган хусусиятларига ?ис?артириб бyлмайди. Характеристикалар ва хусусиятлар «одам-машина» тизимининг таркибий ?исмларининг ало?ида ажратилган белгилари эмас, балки унинг йи?индиси сифатларидир.

Технологияда инсон омиллари дастлаб берилмайди. Улар фа?ат «одам-машина» тизимининг вазифаларини, ундаги шахснинг функцияларини, унинг фаолиятининг тури ва yзига хос хусусиятларини дастлабки та?лил ?илиш асосида топилиши мумкин бyлган исталган нарсани ифодалайди.

Технологияда инсон омиллари асосий белгилар асосида шаклланади: ижтимоий-психологик, психологик, физиологик ва психофизиологик, антропологик, гигиеник уларнинг техника билан ало?аси. Тад?и?отчилар ва конструкторлар учун нафа?ат асосий хусусиятларни билиш, балки улар асосида технологиядаги инсон омиллари, эргономик хусусиятлар ва инсон-машина тизимларининг эргономикаси ?андай шаклланганлигини тушуниш му?имдир.

«Инсон-машина» тизимининг эргономикаси ма?сулдорлик, ишончлилик, тежамкорлик ва эстетика мезонлари билан yзаро бо?ли?дир. Эргономика эргономик хусусиятларнинг яхлитлиги бyлиб, улар назорат ?илиш, хизмат кyрсатиш, ма?орат ва яшашни yз ичига олади. Биринчи учтаси тизимнинг хусусиятларини тавсифлайди, унда у шахс ёки одамлар гуру?ининг бош?арув, техник хизмат кyрсатиш ва ривожлантиришдаги фаолиятининг тузилиши ва жараёнига органик равишда киради. Бу тизим дизайни ушбу турдаги фаолиятни ?улай, самарали ва хавфсиз бажариш учун энг яхши шароитларни яратадиган ечимларни yз ичига олган ?олларда содир бyлади. Тyртинчи хусусият – яшашга яро?лилик – бу тизимнинг ишлаши учун шароитларни билдиради, бунда одамларнинг со?ли?и, уларнинг ишлашининг нормал динамикаси ва со?ли?и са?ланиб ?олади.

Бундай шароитларни яратишнинг самарали усулларидан бири иш му?итининг но?улай омилларини тизимлар, машиналар ва жи?озларда уларнинг пайдо бyлиш манбасида йy? ?илиш ёки заифлаштириш. ?ар бир эргономик хусусият технологиядаги инсон омилларининг маълум бир яхлитлигини ифодалайди, бу хусусиятларнинг ?ар хил, аммо yзаро бо?ли? му?им хусусиятлари.

Эргономикани yрганиш предмети – бу таш?и ва ижтимоий му?ит омилларининг сезиларли таъсири шароитида техник воситалар билан yзаро таъсир ?илиш жараёнида инсоннинг ме?нат фаолияти. Эргономиканинг умумий ма?сади тад?и?от ва дизайннинг икки жи?атининг бирлиги сифатида тузилган: инсоннинг самарали фаолияти учун ?улайлик ва ?улай шароитлар ва шунга мос равишда «одам-машина» тизимларининг самарали ишлаши;

Саломатликни са?лаш ва шахсий ривожланиш.

Муайян тад?и?от ва дизайнда у ёки бу жи?ат устунлик ?илиши мумкин. Биро?, умумий ма?сад уларнинг умумийлиги ва бир-бирини тyлдириши ор?али амалга оширилади.

Эргономиканинг асосий ма?садлари: тизимида самарадорликни ошириш. Самарадорлик = (?осилдорлик * сифат / харажат) * 100% ме?нат хавфсизлигини ошириш.

Ме?нат жараёнида шахснинг ривожланиши учун шарт-шароитларни таъминлаш: функцияларни шахс ва техник воситалар yртасида тy?ри та?симлаш; тананинг ю?ори функцияларидан (фикрлаш, ди??ат, хотира, онг) фойдаланиш.

Эргономика вазифалари: Aтроф-му?ит таъсирида техник тизимларнинг ишлаш хусусиятларини ?исобга олган ?олда инсон оператори фаолиятини лойи?алашнинг назарий асосларини ишлаб чи?иш.

Эргономикани ривожлантиришнинг дастлабки бос?ичларида тузатувчи ёндашув устунлик ?илди (асбоблар панели конкав бyлиб, ялтиро? ?айдашга хала?ит бермайди). У проектив ёндашув билан алмаштирилди – атроф-му?ит ва унинг фаолияти сифатини белгилайдиган техник тизимлар билан yзаро таъсирни yрганиш.

Aхборот жараёнлари: ахборотни ?абул ?илиш, ба?олаш ва ?айта ишлаш, ?арорларни ?абул ?илиш ва амалга ошириш; яратиш тамойилини шакллантириш (эргономика тизимлари, мослашувчан эргономика – ма?булдан оптималгача такомиллаштириш).

Инсон ме?натининг исти?боллари ва унга ало?адор техник тизимлар, атроф-му?ит омилларининг таъсири ?а?идаги фаразларни ишлаб чи?иш ва текшириш.

Масалан, компьютерлаштириш y?ув жараёнини yзгартириши мумкин, бу эса одамни янада о?илона, тажовузкор ?илади ва ?адриятларни ?айта ба?олашга олиб келиши мумкин. Компьютер технологияларининг ривожланиши янги симптом комплексларининг пайдо бyлишига олиб келди.

Тад?и? ?илиш, лойи?алаш ва эксплуатация ?илиш усулларини яратиш, бу унинг хавфсизлиги, самарадорлиги ва унда ишлаётган шахснинг ишидан ?они?ишини таъминлайди.




1.5.Эргономиканинг тузилиши ва таркиби


Эргономика фанлараро бyлим бyлиб, у билим ва амалиётнинг ?уйидаги со?аларидан билимлар, тад?и?от усуллари ва дизайн технологияларини олади:

Му?андислик психологияси. Ме?нат психологияси, гуру? фаолияти назарияси, когнитив психология. Гигиена ва ме?натни му?офаза ?илиш, ме?натни илмий ташкил этиш. Aнтропология, антропометрия.

Тиббиёт, инсон анатомияси ва физиологияси. Бош?арув назарияси. Aнтропометрик кyрсаткич машинанинг инсон танасининг yлчами ва шаклига мувофи?лигини, унинг тана ?исмларининг ?аракатчанлигини тартибга солади. Рационал ?улай ?олатни, тy?ри туришни, ?yл ва оё?ларнинг оптимал иш жойларини ва тут?ичларни (тугмалар, тут?ичлар …) оптимал тутишни таъминлайди.

Гигиеник кyрсаткич – ?аётий фаолият шартларини ва унинг машина билан yзаро таъсирида оптимал ишлашни тавсифлайди. Ёритиш, шамоллатиш, ?арорат, намлик, босим, чанг ми?дори, радиация, шов?ин, тебраниш, электромагнит нурланишни тавсифлайди.

Физиологик ва психофизиологик талаблар инсоннинг ?уйидаги имкониятлари ва хусусиятларига мувофи?лигини ани?лайди: куч, тезлик, энергия, кyриш, эшитиш, тактил, ?ид билиш.

Психологик кyрсаткич машинанинг идрок, хотира, фикрлаш, психомотор ?обилиятлари, ?yз?алмас ва янги шаклланган ?обилиятлари хусусиятларига мувофи?лигини акс эттиради.

Гуру?нинг yзаро таъсири даражаси ва табиати, шахслараро муносабатларнинг воситачилиги.




2. ЭРГОНОМИКAНИНГ УСУЛЛAРИ ВA ТЕХНИК ВОСИТAЛAРИ





2.1. Эргономик усулларнинг таснифи


Эргономикада тад?и?от усулларини шартли равишда уч гуру?га бyлиш мумкин: аналитик (ёки тавсифловчи), экспериментал ва ?исоблаш. Кyпгина тад?и?отларда улар бир-бири билан чамбарчас бо?ли? ва бир ва?тнинг yзида ?yлланилади, бир-бирини тyлдиради.

Биринчи гуру? усуллар шартли равишда ташкилий деб аталади. Буларга тад?и?от ва лойи?алаштиришга тизимли ёндашишни таъминловчи эргономиканинг услубий воситалари киради. Бундай тад?и?от ва лойи?алашнинг характерли хусусияти муста?ил тад?и?отлар асосида олинган натижаларни синтез ?илиш эмас, балки бундай тад?и?от ва лойи?алаштиришни ташкил этишдир, бунда турли фанларнинг тамойиллари ва усуллари маълум бир комбинацияда ?yлланилади.

Бундай функцияни амалга оширишнинг самарали воситаси тизимли моделлаштириш бyлиб, унда моделлаштириш предмети тизим сифатида ?аралади ва жараённинг yзи моделлар тизимига бyлинади.

Энг кенг ?амровли усул иккинчи гуру? бyлиб, улар доирасида тад?и?отнинг ма?садлари ва табиатига ?араб, бир ?атор yзига хос услубий процедуралар ажралиб туради. Усулларнинг иккинчи гуру?и илмий маълумотларни олишнинг эмпирик усулларидан иборат.

Бу гуру?га ?уйидагилар киради: кузатиш ва yз-yзини кузатиш;

тажриба жараёнлари (лаборатория ва ишлаб чи?ариш, тажрибалар);

диагностика усуллари (турли тестлар, анкеталар, социометрия, су?бат ва су?батлар); жараёнлар ва фаолият ма?сулотларини та?лил ?илиш; моделлаштириш (мавзу, математик ва бош?алар).

Учинчи гуру? усуллари маълумотларни ми?дорий ва сифат жи?атидан ?айта ишлашнинг турли усулларидан иборат.

Бундан таш?ари, турли хил психофизиологик усуллар мавжуд:

реакция ва?тини yлчаш (оддий сенсоримотор реакция, танлов реакцияси, ?аракатланувчи объектга реакция ва бош?алар);

психофизик усуллар (турли моделликларда сезувчанлик чегаралари ва динамикасини ани?лаш);

перцептив, мнемоник, когнитив жараёнлар ва шахсий хусусиятларни yрганишнинг психофизик усуллари.

Перцептив жараёнлар – идрок билан бо?ли? жараёнлар; билим.

Перцептив хотира ?ис?а ва?т давомида са?ланади. Ёдлаш, кyпайтириш, унутиш мнемоник жараёнлар, яъни хотира хусусиятлари билан бо?ли? жараёнлардир.

Когнитив психология (инглизча когнитион – билиш) инсоннинг yзини yраб турган дунёни yрганиш механизмларини yрганади. Когнитив жараёнлар когнитив жараёнлардир.

Эргономикада инсон танасининг турли хил фаолияти давомида электр ?одисаларини yрганадиган электрофизиология усуллари кенг ?yлланилади. Улар кyплаб жараёнларнинг ва?т параметрларини, уларнинг зyравонлик даражасини, топографиясини, уларни тартибга солиш механизмларини ва бош?аларни ба?олашга имкон беради. Уларга ?уйидагилар киради:

электроансефалография – бошнинг сиртидан миянинг электр фаоллигини ?айд этиш – миянинг yз фаолиятининг функционал ?олатини ва унинг стимулларга бyлган реакцияларини сифат ва ми?дорий жи?атдан та?лил ?илиш имконини беради;

электромиография – мушакларнинг электр фаоллигини ?айд этиш – маълум мушак гуру?ларининг мотор фаоллигига ёки статик ишига ?yшилишнинг сезгир кyрсаткичи;

галваник тери реакциясини рyйхатга олиш – терининг потенциал фар?ининг yзгариши – терининг электр yтказувчанлиги кyрсаткичи;

электрокардиография – юракнинг электр фаоллигини ?айд этиш – юрак-?он томир тизими ?олатининг кyрсаткичи;

электроокулография – кyз олмасининг таш?и мушакларининг электр фаоллигини ?айд этиш – объектни кyришда одамнинг ниго?и ?аракатининг объектив кyрсаткичи.

Эргономика yзининг услубий арсеналига ва биотеметрияни yз ичига олади – функцияларни масофадан yрганиш ва инсоннинг ?аётий белгиларини yлчаш, бу реал шароитда амалга оширилади, узо? ва?т давомида yрнатиш ?а?ида.

Ме?нат ?обилиятининг ми?дорий ва сифат жи?атидан пасайишини, шунингдек, ишни бажариш билан бо?ли? жараёнларни мувофи?лаштиришнинг бузилишини ани?лаш, одамни ме?нат жараёнидан узо?лаштирмасдан чарчо?нинг ривожланишини ва кyпинча иш ?обилиятининг пасайишини кузатиш имконини беради. си?им ми?дорий ва сифат кyрсаткичлари yзгаришидан олдин ?ам ани?ланади.

Диагностик ма?садларда чарчо?ни субъектив ба?олашдан фойдаланиш исти?болли бyлиб, бу диагностика усулларининг турли йyналишларини – анкеталар ва субъектив масштабларни ривожлантириш учун асос беради.

Aнкеталар одам томонидан кyпро? ёки камро? осонгина тан олиниши мумкин бyлган чарчо?нинг сифат жи?атидан хилма-хил белгиларини ани?лашга имкон беради. Бирор кишининг ?олати симптомларнинг умумий сони билан ба?оланади.

Субъектив масштаблаш усуллари одамнинг yзи томонидан чарчо? даражасини ба?олаш учун мyлжалланган. Мавзудан унинг ?олатини бир ?атор белгилар билан бо?лаш сyралади, уларнинг ?ар бири учун ?утбли ба?олар ажратилади (йy?лиги / мавжудлиги, ёмон / яхши).

Экстремал ну?талар орасидаги масофа кyп бос?ичли шкала шаклида та?дим этилади. ?ар бир хусусиятни ифодалаш даражаси ушбу шкала бyйича субъект томонидан танланган ну?танинг жойлашуви билан белгиланади.

Иш юкини yлчаш усуллари хилма-хилдир. Aмалда иш юкини yлчаш, биринчи навбатда, инсон бажариши керак бyлган фаолиятни амалга ошириш мумкинлигини ани?лаш ва энг катта иш юкини келтириб чи?арадиганларни ани?лаш учун зарурдир.

Иш юкини ба?олаш усулларидан бири ва?т шкаласи бyйича вазифаларнинг бажарилишини та?лил ?илишга асосланган. Вазифаларни ва?тни та?симлаш бyйича маълумотларни ?айта ишлаш ?yлда ва компьютерда амалга оширилиши мумкин. Иккала ?олатда ?ам «иш юки профили» тузилади. Ушбу профил тажрибали операторлар томонидан та?лил ?илиниши ва такомиллаштирилиши керак.

Иш юкининг энг ю?ори даражаси вазифани бажаришнинг ?айси ?исмларига кyпро? эътибор бериш кераклигини кyрсатади. Эргономик тад?и?отларда биомеханик усуллар ?yлланилади: тезлаштирилган плёнка, циклография, плёнкали циклография, видеоёзув ва бош?алар Уларнинг ёрдами билан инсоннинг ?аракат фаоллиги ме?нат ?аракатларининг самарадорлиги, таянч-?аракат тизимининг турли ?исмларининг иши билан тавсифланади..

Aнтропометрик тад?и?от техникаси – инсон танаси ва унинг ?исмларини: бош, бyйин, кyкрак, ?орин, оё?-?yлларни махсус асбоблар ёрдамида yлчаш кенг ?yлланилган. Тана ?исмларининг узунлиги ва кенглиги, айланаси (айланаси) ва бош?а параметрлари yлчанади.

Дизайнда соматография ?yлланилади – тананинг ?олатини техник-антропометрик та?лил ?илиш ва одамнинг иш ?олатидаги yзгаришлар, одам ва машинанинг yлчамлари нисбати. Ушбу та?лил натижалари одатда график кyринишда та?дим этилади.

Соматография сизга ?улай ва ма?бул кириш зоналарини ?исоблаш, ишни ташкил ?илишнинг энг яхши усулларини топиш имконини беради ускуналар элементлари ва шахс yртасидаги мутаносиб муносабатни ?исобга олган ?олда жойлар. Фаолият шароитларини ва уларнинг инсон саломатлигига таъсирини yрганиш учун физик, кимёвий, физиологик, токсикологик ва ме?нат гигиенасининг бош?а усуллари ?yлланилади.

Эргономикада шахслараро муносабатларни yрганиш учун ишлатиладиган социометрик усуллар ?уйидагиларга имкон беради:

мураккаб тизимларни бош?ариш ва техник хизмат кyрсатишнинг муайян ?олатларида гуру?нинг бош?а аъзоларига нисбатан шахс томонидан ифодаланган афзаллик ёки yрнатиш фактини ани?лаш;

шахснинг гуру?даги yрнини субъектнинг yзига ?андай кyринса, шундай тасвирлаб беринг ва буни гуру?нинг бош?а аъзоларининг реакциялари билан солиштиринг;

Та??осланган гуру?лар ичидаги муносабатларни расмий усуллар ёрдамида ифодалаш.

Кичик гуру?лар аъзоларининг мослигини yрганишнинг кенг тар?алган усулларидан бири бу гомеостатик усул бyлиб, у операторларнинг гуру? фаолиятини лойи?алашда ?yлланилишини топди.

?ар бир ало?ида ?олатда, бу оз сонли усулларнинг и?тисодий танлови бyлиши керак. Бу эргономикада янги тад?и?от усулларини танлаш, yзгартириш ёки яратишни белгилайдиган вазифадир.




2.2. Инсон фаолиятини тавсифлаш учун дастлабки маълумотларни олиш усуллари


Ускуналар ва техник жи?атдан мураккаб истеъмол товарларининг эргономик дизайни инсон фаолияти содир бyладиган шароитларни ани?лаш ва унга хос бyлган а?лий ва психофизиологик функцияларнинг аналитик тавсифини yз ичига олади. ?ар бир ало?ида ?олатда ушбу функцияларнинг таркиби ва уларнинг ме?нат жараёнининг умумий тузилишидаги муносабатлари ?ар хил.

Ме?нат фанларида ме?нат фаолиятини тавсифлаш учун зарур бyлган дастлабки маълумотларни олишнинг иккита усули ишлаб чи?илган. Булар тавсифий ва инструментал профессиография усуллари. Таърифловчи профессиография ?уйидагиларни yз ичига олади:

асбоб-ускуналардан фойдаланиш бyйича техник ?ужжатлар ва кyрсатмаларни та?лил ?илиш;

технологияни (тизимларни) эргономик yрганиш, унинг натижаларини эргономикага оид меъёрий ?ужжатлар билан солиштириш;

иш жараёнининг боришини кузатиш. Ушбу усул ёрдамида ва?т билан тyлдирилади – рyйхатга олиш ва?т yтиши билан фаолият хусусиятларининг yзгариши, шунингдек, барча операцияларнинг видео ёзуви улар пайдо бyлиш тартибига кyра, шахснинг фаолиятини етарлича батафсил тавсифлаш мумкин;

тартибга солинадиган сyров, у берилган барча саволлар учун бир хил бyлган саволларни олдиндан тайёрлаш ва уларнинг ?атъий белгиланган кетма-кетлиги билан тавсифланади;

маълум ма?орат ва ?атто санъат талаб ?иладиган умумий режага мувофи? су?батдош билан эркин су?батни yз ичига олган тартибга солинмаган сyров;

фаолият жараёнида шахснинг yз-yзига ?исоботи; эксперт ба?оси;

самарадорликни ми?дорий ба?олаш.

Инструментал профессиография ?уйидагиларни yз ичига олади:

атроф-му?ит омилларини yлчаш ва ба?олаш;

рyйхатга олиш ва хатоларни кейинги та?лил ?илиш. Шахснинг нотy?ри ?аракатлари тy?рисидаги маълумотларни тyплаш ва та?лил ?илиш «одам-машина» тизимининг ёки техник жи?атдан мураккаб истеъмол ма?сулотларининг эргономик хусусиятларини та?лил ?илиш ва ба?олашнинг му?им усулларидан биридир;

энергия харажатларини ва инсон танасининг функционал ?олатини объектив рyйхатга олиш;

инсон фаолиятининг фар?лаш ?ийин (нормал шароитда) таркибий ?исмларини, масалан, ди??атни йyналтириш ва алмаштириш, бош?арувни бош?ариш ва бош?аларни объектив рyйхатга олиш ва yлчаш. Бунинг учун турли хил усуллар ?yлланилади: асбоблар панели; циклография ёки ?yл ?аракатларини фильмга ёзиб олиш; бош?арувнинг ?аршилик кучини yлчаш; нут? хабарларини магнитафонга ёзиб олиш. Шу каби усуллар ва воситалар бевосита фаолият жараёнида ?yлланилади ва ?айд этилган параметрлар ме?нат жараёнининг хронограммаси билан бо?ли?;

сигналларни ани?лаш, ахборот хусусиятларини ажратиб олиш, ахборотни излаш, ?арор ?абул ?илиш учун дастлабки маълумотлар билан ишлаш, шунингдек, ижро (мотор ёки нут?) ?аракатлар жараёнларини таъминловчи физиологик тизимлар кyрсаткичларини объектив ?айд этиш ва yлчаш. Бундай кyрсаткичлар, масалан, кyриш тизими, нут? ва восита аппарати ?олатини yз ичига олади.

Кузатувчининг кyз ?аракати, баланд овозли ва ички нут?и, ?yл ?аракати ва титро?лари, шунингдек, мия ярим кортексининг кyриш, нут? ва ?аракат со?аларининг электр фаоллиги ?айд этилиши керак. Ушбу кyрсаткичлар жуда мураккаб электрофизик ёрдамида ?айд этилади. Биологик ускуналар, натижалар кyп ва?т талаб ?иладиган математик ишлов беришни талаб ?илади.

Касбий тад?и?отнинг санаб yтилган усуллари yрганилаётган фаолиятнинг мураккаблик даражасига ва уни тавсифлашнинг зарур тyли?лигига ?араб ?yлланилади. Кyп ?олларда тавсифловчи профессиография усули етарли.




3. AНТРОПОМЕТРИЯ ?A?ИДA AСОСИЙ МAЪЛУМОТЛAР



Инсон танасининг тузилиши, унинг шакли, yлчами, жинси, ёши, этник-?удудий хусусиятлари, касби, ша?ар ёки ?ишло??а мансублиги ва бош?а омилларга ?араб уларнинг yзгарувчанлиги ва фар?лари тy?рисидаги маълумотлар зарур:

фаолиятнинг техник воситаларини лойи?алаш учун (станоклар, юк кyтарувчи ва транспорт машиналари, тиббий асбоб-ускуналар, мебеллар, маданий ва маиший буюмлар, спорт анжомлари ва бош?алар);

жамоавий ва шахсий ?имоя воситалари; кийим ва пойафзал; иш жойларини сертификатлаш ва сертификатлашда;

Тайёр ма?сулотларнинг эргономик экспертизаси.

Тана ?ажмини мажбурий ва тy?ри ?исобга олиш о?илона иш ?олатини са?лаш ва иш ?аракатларини бажариш учун асосан ма?бул шароитларни яратишга имкон беради. Яъни: ?yллар ва оё?лар учун кириш чегараларини ?исобланг; хавфсиз иш жойлари параметрларини ?исоблаш ва йи?илишларга кириш, созлаш ва таъмирлаш; хавфсиз масофалар, yтиш жойлари, фав?улодда чи?ишлар, зинапоялар; фехтавоние ?урилмалари, платформалар, ва?тинчалик ёрдамчи иншоотлар ва бош?алар.

Тананинг эргономик yлчамлари, биринчи навбатда, иш жойлари элементларининг эргономик параметрларини ва уларнинг фазовий ташкил этилишини ?исоблаш йyли билан иш ?олатини лойи?алаш (ташкил этиш) воситасидир.

?yллаб-?увватловчи юзалар ало?ида эътиборга лойи?дир (yринди?нинг юзаси, суянчи?лар, ?yл даямалари; ишчи юзаси ва оё? суяги), улар доимий ва бевосита ишчининг танаси билан ало?ада бyлиб, иш жойининг бош?а параметрларини ?исоблаш учун бошлан?ич ну?тадир.

Шундай ?илиб, бир оз тарих.




3.1. «Витрувия одами»


De architectura libri decem (лот. «Aрхитектура бyйича yн жилд») эрамиздан олдинги даврлардан бизнинг кунларимизгача етиб келган архитектура назариясига оид энг ?адимги ва ягона рисоладир. Унинг муаллифи Марк Витрувий Поллио исмли Рим армиясининг ?арбий му?андиси эканлигига ишонилади.

?адимги меъморчиликка ?изи?ишнинг тикланиши yрта асрларнинг охирида, том маънода Уй?ониш даврида содир бyлди. Бош?а манбалар йy?лиги сабабли, Витрувий ?yлёзмаси олимлар, меъморлар ва рассомлар томонидан ?адимги меъморчиликнинг асосий таълимоти сифатида ?абул ?илинган. Уларнинг кyпчилиги Витрувийнинг асарини тизимлаштирган, таржима ?илган ва расмли нашрларда нашр этган.

Витрувийнинг умумий тамойилларидан бири меъморий деталларнинг инсон танаси ва унинг нисбатларига мутаносиблигини талаб ?илади. Унинг фикрича, инсон танасининг мукаммаллиги, масалан, ?yллари кенг ?yйилган одамнинг ён томонлари тож, бармо?лар ва тyпи?ларга тегиб турадиган квадратга ёзилиши мумкинлигида намоён бyлади. Бундан таш?ари, агар сиз худди шу одамдан оё?ларини кенг ёйишни сyрасангиз, унинг атрофида айлана тасвирланган бyлиб, унинг маркази киндик билан мос келади (3.1-расм).





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69018319) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



Қўлланмада «инсон-машина- муҳит» тизимининг хусусиятларини ҳисобга олишнинг асосий тушунчалари ва асосий қоидалари, шунингдек, атроф-муҳитни лойиҳалаш жараёнида эргономик масалаларни ҳал қилиш йўллари кўриб чиқилади. Эргономиканинг усуллари ва техник воситалари кўрсатилган. Aнтропометрияга қўйиладиган асосий талаблар, шунингдек, иш жойларининг эргономик параметрларини ҳисоблашда антропометрик маълумотларни ҳисобга олиш қоидалари таъкидланган.

Как скачать книгу - "Эргономика асослари «инсон -машина -муҳит» (ўқув қўлланма)" в fb2, ePub, txt и других форматах?

  1. Нажмите на кнопку "полная версия" справа от обложки книги на версии сайта для ПК или под обложкой на мобюильной версии сайта
    Полная версия книги
  2. Купите книгу на литресе по кнопке со скриншота
    Пример кнопки для покупки книги
    Если книга "Эргономика асослари «инсон -машина -муҳит» (ўқув қўлланма)" доступна в бесплатно то будет вот такая кнопка
    Пример кнопки, если книга бесплатная
  3. Выполните вход в личный кабинет на сайте ЛитРес с вашим логином и паролем.
  4. В правом верхнем углу сайта нажмите «Мои книги» и перейдите в подраздел «Мои».
  5. Нажмите на обложку книги -"Эргономика асослари «инсон -машина -муҳит» (ўқув қўлланма)", чтобы скачать книгу для телефона или на ПК.
    Аудиокнига - «Эргономика асослари «инсон -машина -муҳит» (ўқув қўлланма)»
  6. В разделе «Скачать в виде файла» нажмите на нужный вам формат файла:

    Для чтения на телефоне подойдут следующие форматы (при клике на формат вы можете сразу скачать бесплатно фрагмент книги "Эргономика асослари «инсон -машина -муҳит» (ўқув қўлланма)" для ознакомления):

    • FB2 - Для телефонов, планшетов на Android, электронных книг (кроме Kindle) и других программ
    • EPUB - подходит для устройств на ios (iPhone, iPad, Mac) и большинства приложений для чтения

    Для чтения на компьютере подходят форматы:

    • TXT - можно открыть на любом компьютере в текстовом редакторе
    • RTF - также можно открыть на любом ПК
    • A4 PDF - открывается в программе Adobe Reader

    Другие форматы:

    • MOBI - подходит для электронных книг Kindle и Android-приложений
    • IOS.EPUB - идеально подойдет для iPhone и iPad
    • A6 PDF - оптимизирован и подойдет для смартфонов
    • FB3 - более развитый формат FB2

  7. Сохраните файл на свой компьютер или телефоне.

Книги автора

Рекомендуем

Последние отзывы
Оставьте отзыв к любой книге и его увидят десятки тысяч людей!
  • константин александрович обрезанов:
    3★
    21.08.2023
  • константин александрович обрезанов:
    3.1★
    11.08.2023
  • Добавить комментарий

    Ваш e-mail не будет опубликован. Обязательные поля помечены *