Книга - Պատմութիւն

Պատմութիւն
Աբրահամ Կրետացի


«Պատմութիւն» երկը (բաղկացած է 53 գլխից, առաջին անգամ հրատարակվել է 1796 թ. Կալկաթայում), որտեղ նկարագրվում է Թահմազ Ղուլի խանի պատերազմները Անդրկովկասում եւ Մուղանի դաշտում 1736 թ.-ի մարտի 10-ին Թահմազ Ղուլիին շահ թագադրելու արարողությունը։ Կրետացու «Պատմագրությունը» տպագրվել է 1796 թ.-ին, Կալկաթայում եւ 1870 թ.-ին՝ Վաղարշապատում։ Այն ֆրանսերեն է թարգմանել Բրոսեն եւ հրատարակել «Collection d'historiens armenians» ժողովածուում:





Աբրահամ Կրետացի

Պատմութիւն





[Ա]


Նախասահմանութիւնն Աստուծոյ ոչ վրիպի ըստ վկայութեան սուրբ գրոց: Զի զոր ինչ կամի Տէր՝ զայն առնէ, եւ ո՞ է նմա խորհրդակից: Եւ այն թէ Տէր խոնարհեցուցանէ եւ Տէր բարձրացուցանէ, մեծացուցանէ եւ Տէր աղքատացուցանէ եւ այլն: Իսկ մերս նուաստ բնութիւնս թոյլ եւ գիտութիւնք շաղփաղբունք են, եւ հազիւ նկատեմք զերկրաւորս ըստ ասելոյն:

Վասն որոյ ոմանք ի բարւոյ սկսեալ զչարն աւարտեն: Եւ ոմանք ի չարէն սկսեալ ի բարին եզերեն: Բայց բիւր երանութեան արժանի նոքա են, որ ի բարւոյն սկսեալ ի բարին կատարեն: Իսկ ամենաբարին Աստուած եւ աղբիւրն բարութեան միշտ զբարի բաղձանս շնորհեաց բնութեանս, թէպէտ՝ ոմանք ի թիւր գործածեն: Արդ եթէ ի բարին հետեւին, գործակից լինի նոցա ի բարիս ըստ առաքելական վկայութեան:

Քանզի զկարօտութիւն զոր ունէի ի մանկութենէ իմմէ՝ որ վասն սրբոց աթոռոց եւ եւս վասն Հայաստան երկրի վանորայից եւ ուխտատեղաց, շնորհեաց Աստուած անարժան անձինս: Նախ՝ գնալ ի սուրբ Սաղիմ թվին ՌՃԿ (1719) մնալով անդ Բ (2) ամ՝ ի ժամանակս նորոգութեան աշխարհագումար տաճարին սրբոյ Յարութեան եւ ամենայն սրբոց տնօրինականաց ի Ժ (10) ամի առաջնորդութեան իմոյ Թրակիոյ քաղաքին, ի պատրիարգութեան սրբոյն Սաղիմայ Գրիգորի ճգնազգեաց եւ հեզահոգի սրբազան վարդապետի եւ առաջնորդութեան ԿոստանդնուպօլսոյՅովհաննէս քաջաջան աստուածաբան վարդապետի՝ աշակերտաց Վարդանայ վարդապետին Բաղիշեցւոյ ի վանից Ամրտօլւոյ:

Իսկ ի թուին ՌՃՁԳ (1734) եւ ապրիլի ԻԷ (27) չուեցի ի Թրակիոյ՝ գնալ ի սուրբ Էջմիածին եւ ի Տարօն՝ ի սուրբ վանքն Գլակայ, որ յանուն սուրբ Կարապետին է կառուցեալ ի սրբոյն Գրիգորէ՝ մեր Լուսաւորչէ: Որ եւ ի Ճ (100) օրն հասանք սուրբ Էջմիածին աշխարհաբոյծ տաճարն օգոստոսի Գ (3) օրն շաբաթ, երրորդ ժամու:




[Բ]


Արդ ի գալն մեր ի սուրբ աթոռն եւ յետ համբուրելոյ զսեամս սրբոյ տաճարին եւ երկրպագելոյ սուրբ իջման տեղին եւ այլոց աստուածաընկալ սուրբ խորանացն առժամայն առեալ տարան զմեզ առ Աբրահամ վեհապետն սրբազան կաթողիկոսն, որ էր նստեալ ի պարտեզն՝ ի ներքոյ մեծի այվանին: Եւ ի տեսանելն զմեզ խանդաղատեցաւ եւ յոյժ ուրախացաւ: Զի սաստիկ սէրն, որ արծարծեալ էր ի սրտի մերում Ի (20) ամէ ի վեր, բոցափայլեալ յայտնի երեւիւր: Եւ յետ զրուցատրութեան մերում եւ հարցաքննելոյն զորկենութէնէ պատրիարգի եղբօր մերոյ, եւ զմեծ քաղաքէ Կոստանդնուպօլսոյ, եւ զեկեղեցեաց, եւ զիշխանաց եւ զքահանայից հարին զերրորդն, եւ ետ ինձ հրաման գնալ ի մենարանն իմ:

Եւ առեալ տարան զիս ի յԱղեքսանդրու սրբոյ կաթողիկոսի ամարաթն, որ էր եւ այն ի ներքո անդ ի կաթողիկոսարանի: Եւ ապա հարին զպատարագին զանգակն: Եւ ելեալ գնացաք ի պատարագն եւ յետ պատարագին՝ ի սեղանն: Եւ այնուհետեւ ամենայն օր ընդ իւր ունելով զիս՝ ի տուն եւ առտնին, ի զրուցատրութիւնս եւ ի խորհրդակցութիւնս միշտ մինչեւ ցաւուրս Ի (20):

Եւ ապա կամեցայ հրաման առնուլ եւ գնալ ի սուրբ Կարապետ: Եւ ոչ ետ թոյլ, ասելով, թէ՝ «Զքեզ ինձ Աստուած առաքեաց, տեսանելով զխղճութիւնս իմ: Վասն որոյ այսմ ամի գոնէ ոչ թողում գնալ, այլ կաց մնայ ի գիրկս եւ գոգ մօր քո լուսոյ սուրբ Էջմիածնիս եւ լեր ինձ խորհրդակից, ցաւակից եւ կարէկից: Եւ գիտեմ զհարազատութիւն քո ի հեռուն հետէ, եւ վկայէ հոգի իմ, զի բարեկամ եւ հաւատարիմ ես ինձ, որպէս եւ իմայնոցն, որպէս լուեալ եմ այսքան տարի, նաեւ՝ ի սուրբ գահիսե: Եւ որքան պաղատեցի եւ աղաչեցի, չեղեւ հնար, եւ ոչ ետ թոյլ եւ հրաման այլ ասաց. «Եթէ Տէր կամեսցի, ի գալ ամի եւ ես կամիմ գնալ ի Տարօն՝ եթէ յաջողութիւն լիցի յԱստուծոյ: Կաց առ իս աստէն, եւ ի միասին գնասցուք, եւ անդ կատարեալ զուխտ քո եւ ճանապարհորդեցից զքեզ գնալ ի վիճակն քոե:

Որով խնդրեցի կրկին տալ հրաման իմայնոցն, որք եկեալք էին ընդ իս՝ գնալ ի սուրբ Կարապետն յուխտ եւ անտի՝ ի տեղիս իւրեանց. որք էին Յարութիւն վարդապետն. եւ Թէքիրտաղու աւագերէց տէր Յովհաննէսն, տէր Յունանն, տէր Պօղոսն եւ, պողազհիսարցի տէր Գասպարն եւ այլ ստամպօլցիք եւ թէքիրտաղցիք՝ աւելի քան զԻ (20): Յանձնելով զնոսա յԱստուծոյ եւ Կաղզուանայ առաջնորդ Յովհաննէս վարդապետին, որ եղեւ նոցա առաջնորդ, եւ առեալ տարաւ Կաղզուանով զնոսա, որ էր օգոստոսի ԻԳ (23) եւ օրն շաբաթ: Եւ ես խոստացայ մնալ մինչեւ ցայգէկութն, եւ ապա չուիլ: Որ եւ ծիծաղեցաւ երանելին եւ ասաց. «Բարի է, այնպէս եղիցիե:




[Գ]


Յետ յուղեւորելոյ զտղայսն ի սուրբ Կարապետ առաջիկայ երկուշաբթին, որ էր օգոստոսի ԻԷ (27), հրաման ետ սպասաւորացն պատրաստութիւն տեսանել առ ի գնալ ի վանորայսն: Քանզի ասաց, թէ՝ «Եւ իմ սիրտս կարի նեղացեալ է, զի հեռուն հետէ ի դուրս չեմ ելեալ»: Եւ առեալ զիս ընդ իւր եւ զայլս ի վարդապետացն՝ աւելի քան զԺ (10), եւ այսպէս ուրախութեամբ գնացինք:

Նախ՝ ի Յոհանավանքն զի առաջնորդն Յոհանավանից՝ Յակոբ վարդապետն, եկեալ հրավիրեաց զվեհն վասն օծման նորաշէն խորանին եւ սեղանոյն, որ նորոգեալ էր հիւսիսակողմն մեծի տաճարին, որ էր շինեալ եւ նա ի սրբոյն Գրիգորի՝ մեր Լուսաւորչին, եւ ամփոփեալ անդ ի մասանց եւ ի նշխարաց սրբոյն Յամլորդույն: Որ մեծաւ հանդիսիւ օծեցաք զսեղանն ի միասին:

Եւ յետ հոգեւոր եւ մարմնաւոր ուրախութեան՝ Բ (2) – Գ (3) օր կենալոյն զկնի, գնացինք ի Սաղմոսավանք, եւ ի Լուսաւորչայ անապատն եւ ի միւս փոքր անապատն: Եւ ապա՝ ի յՈւշի՝ սուրբ Սարգսայ վանքն: Եւ մինչ էինք անդ, եկն եւ մէլիքն Երեւանայ՝ Յակոբջանն, զի խնդրեալ էր զնա վեհն:

Եւ ի նոյն աւուրս եկն սայի մի ի Թիֆլիզոյ եւ եբեր զրոյց եւ գիր, եթէ՝ Իսակ փաշայն, զԱշխալ բէկն որ էր մէլիք Թիֆլիզոյ՝ ի մէր ազգի, վասն ոչ ինչ պատճառի ետ խեղդել զնա եւ առաջի դռանն արկանել՝ մինչեւ էառ ԾՌ (50000) ղուռուշ, եւ ապա ետ հրաման թաղել:

Իսկ ի միւս օրն գնացեալ ի Փարպի ըստ խնդրոյ իմոյ: Եւ անտի դարձաք ի Կարբի՝ ի տուն պարոն Խաչատուրին եւ պարոն Ղազարին, մնալով անդ գիշեր մի: Եւ ապա եկինք ի Մուղնի սուրբ Գէորգայ վանքն: Էր ընդ մեզ եւ մէլիք Յակոբջանն՝ տկար գոլով: Եւ մնացինք զգիշերն: Իսկ ի լուսանալն՝ յետ սրբոյ պատարագին եւ ճաշոյն, իջաք ի յՕշական: Եւ մելիքն գնաց Եղուարդով Երեւան: Եւ գիշերն մնացանք յՕշական եւ յայգն չուեալ հասանք ի սուրբ Էջմիածին:




[Դ]


Որովհետեւ առաւել սիրոյն, զոր ունէր ընդ հիգոյս առեալ զիս վեհն՝ զբօսանաց աղագաւ գնացինք ի վանորայս եւ յանապատս: Բայց ոչ կարացին տեւել անդանօր ի սուրբ ուխտն՝ վասն զբաղմանցն եւ մեծի հոգունակութեան սուրբ աթոռոյն: Եւ զի աւելի քան զԼ (30) մարդ կայինք՝ նոյնպէս եւ առաւել գրաստքն, եւ թուիւր ձանձրութիւն լինիլ ասպնջակացն մերոց: Եւ զի նրբահայեաց գոլով Վե (հե)հն եւ յոյժ ցաւեցող վասն ամենեցուն՝ ոչ կամէր բնաւ զձանձրանալն ումէք, վասն որոյ աճապարէր դառնալ ի սուրբ գահն:

Մանաւանդ զի էր եւ ժամանակն խառնակ, եւ ազգի-ազգի զրոյցք գային ի լսելիս վեհին վասն գալստեան Թահմազ [ղուլի] – խանին եւ շարժելոյ զօրացն պարսկային, փութացաւ զդարձն անդրէն առ ի սուրբ աթոռն, զի հոգասցէ զհոգս ամենեցուն: Եւ զի այսպէս բնաւորեալ է ի բնութիւնս մերազնեացս ի բնուստ անտի՝ ոչ հոգալ, եւ ոչ ցաւել եւ ոչ փոյթ ունել յամենայնէ, այլ իւրաքանչիւր զիւր հանգստութիւնն ջանալ, եւ ապահովիլ եւ պաշտիչ ուրուականին իւրոյ լինել, իսկ զամենայն ցաւս ընկենուլ ի վերա գլխոյն: Եւ մինչ կենդանի է թէ՛ իրաւի, եւ թէ՛ անիրաւ, սակաւ մի ցաւեցող ցուցանել զինքն մեծաւորին իւրոյ, եւ այնպէս թուի ինձ՝ վասն օգտի անձին իւրոյ իսկ եւ բարեկեցութեան: Եւ յետ վախճանին այլ ոչ յիշել ամենեւիմբ եւ ոչ ցաւիլ, այլ փոխանակ ցաւելոյ եւ կսկծելոյ՝ եպերել եւ հեգնել, որպէս ի բնուստ անտի ունին զայն ազգն մեր, որոյ զպատճառն ոչ այլ ինչ գիտեմ, եթէ ոչ՝ զտգիտութիւն եւ զապերախտութիւն:

Բայց ես կրկին հրաման առի ի վեհէն գնալ ի սուրբ անապատն Լուսաւորչայ եւ մնալ անդ շաբաթ մի առանձին, եւ ապա գալ: Եւ ետ հրաման գնալ: Որ եւ եկեալ հայրն անապատին՝ Յոհան վարդապետն, իբրու խնդրելով զիս ի վեհէն: Էառ եւ տարաւ յանապատն: Եւ գնացեալ մնացի անդ շաբաթ մի եւ դարձայ ի սուրբ աթոռն:




[Ե]


Եւ յետ ոչ բազում աւուրց կրկին հրամ[ան] առի ի վեհէն՝ գնալ ի հեռագոյն վանորայսն Արարատու: Եւ թէպէտ ոչ կամէր հրաման տալ, վասն զի եւ ինքն փափագ ունէր տեսանել զայն ուխտատեղսն, զոր ոչ էր տեսեալ բնաւ ի վեհապետութեանն իւրոյ, եւ պատճառանօք իմիք փափագէր եւ երանելի հոգին տեսանել, բայց ցաւն ժամանակիս եւ զբաղմունքն ոչ ետուն թոյլ: Վասն որոյ անճարացեալ ետ ինձ հրաման:

Եւ ելեալ ի սուրբ աթոռոյն՝ տկարացեալ անձամբ, գնացի այնու մտօք ի հաւատով, զի բուժիցիմ ի չարաչար տենդէ ցաւոյս: Եւ գնացի նախ՝ Երեւան, որ էր հոկտեմբեր ԺԶ (16), եւ մի գիշեր մնացի Երեւան: Եւ միւս օրն գնացի ի սուրբ Վիրապ, եւ անտի ի Ակոռի եւ ի սուրբ Յակոբայ աղբիւրն՝ ի Մասիս: Եւ անդ կատարեալ զուխտն իմ եւ մատուցանել ետու պատարագ: Եւ կատարեալ մեր զուխտն եւ դարձաք ի գիւղն Արկուռին:

Եւ անդ սակաւիկ մի հանգչեալ եւ ճաշ արարեալ՝ դարձաք ի Վիրապն: Եւ ի Վիրապին յատակն իջեալ իմ ժամրարական պատրաստութեամբն՝ աւարտեցի զպատարագն եւ ելեալ ի Վիրապէն մնացի զգիշերն: Եւ այգուցն առ[ե]ալ ընդ իս առաջնորդ ճանապարհին աբեղայ մի, գնացի ի Հաւուց Թառ, որ է Ամենափրկչի վանք, եւ մնալով անդ Բ (2) գիշեր: Եւ անտի՝ ի Աղջոց վանքն: Եւ դարձայ ի սուրբ Գեղարդն մնալով անդ եւ Բ (2) գիշեր: Եւ անտի եկի ի Գառնի, մնալով գիշեր մի: Եւ անտի՝ ի Նորք, մնալով անդ եւս գիշեր մի: Եւ ապա գնացի ի յԵրեւան, եւ գիշեր մի եւս մնացի անդ:

Եւ ապա գնացի ի Գետարգել: Եւ անդ հասան հրաւիրակքն վեհին, զոր երկիցս եւ երիցս մարդ էր յղեալ գրով եւ թղթով՝ խնդրելով զիս շեշտիւ եւ արագ արագ հասանել նմա: Նախ՝ վասն կարօտութեան երանելւոյն: Երկրորդ՝ վասն գալոյ Թօխաթու նուիրակին՝ Աղէքսանդր վարդապետին եւ Սարգիս վարդապետին՝ աշակերտին պատրիարգի, որ յետոյ կոչեցաւ Դէտ Կեսարու: Եւ երրորդ՝ վասն խօթութեան պատահելոյ նմա: Զի եղանակն եւ տարին ծանր էր, եւ օդն՝ ապականեալ, վասն զի համայնք խօթացեալք էին միաբանքն ի սուրբ աթոռն, եւ եւս՝ ի գիւղն: Որ եւ բազումք մեռան. յորս էր նախ՝ հայր սուրբն, եւ Թէքիրտաղցի Սարգիս վարդապետն, եւ Բաղիշեցի Զաքարիայ վարդապետն, եւ հոգեւոր տիրոջ մահտեսի Աւետիսն, եւ այլք ի մահտեսեաց եւ ի գիւղէն յոլովք: Իսկ այլք խօթացեալք ընդ երկար տկարութեամբ հազիւ գտան զառողջութիւն մինչեւ ի սուրբ պասեքն:

Որ եւ ի տեսանելն իմ զեկեալսն եւ զգրերն աճապարեցի, եւ դարձայ ի կրունկն Երեւան եւ հասայ Էջմիածին նոյեմբերի Դ (4): Վասն զի կամէի գնալ ի Բջնի, ի Կարենիս եւ այլ վանորայսն, բայց ի բաց թողի, որովհետեւ հրաւիրեցայ ի վեհէն եւ փութացայ ի սուրբ գահն՝ ի տեսութիւն սրբազանին:




[Զ]


Իսկ ի գալն իմ ի սուրբ Էջմիածինն, որ էր նոյեմբերի Դ (4) եւ օրն էր երկուշաբթի, գտի զվեհն ի մահճի ընկողմանեալ եւ հիւանդացեալ՝ Բ (2) աւուրբք յառաջ: Եւ հանդիպեալ նմա առժամայն սկսայ հարցանել զպատճառէ խօթութեան, եւ վասն ցաւոյն, եւ թէ՝ յոր անդամ եւ յոր կողմն ունի զխստութիւն ցաւոյն: Իսկ երանելին ասէր, եթէ՝ «Բոլոր անձն իմ ցաւի, եւ ոչ գիտեմ զպատճառն եւ զուստն»:

Իսկ ես՝ տառապեալս եւ վարանեալս, սկսայ յուսադրել, եւ մխիթարել եւ սփոփել մինչեւցմասն մի գիշերոյն՝ մինչեւ երից եւ չորից անգամ ասաց, թէ՝ «Գնայ հանգստացիր: Խեղճ ես եւ ի ճանապարհէ եկեալ դադարած ես»: Իսկ ես զմտաւ ածեալ՝ «Մի գուցէ նեղասցի կամ տրտմեսցի սակս չգնալոյս», ելեալ գնացի ի տեղի իմ:

Եւ այսպէս շիւարեալ եւ վարանեալ կացաք զցայգ եւ զցերեկ մինչեւ ցկիրակի: Եւ ի նոյն օրն եւս շուրջ զմահճովն նստելով վարանէաք եւ ընդ միմեանս հայելով լռելեան, տրտմեալ երեսօք տարակուսէաք: Որ եւ ի նոյն գիշերն եւս մինչեւ ի Դ (4) եւ Ե (5) ժամ ի մօտն մնացեալ, եւ ապա յորդորեցին զիս փոքրաւորքն, թէ՝ «Գնա դու ի քո տեղն եւ թող որ սակաւ մի հանգչի, զի անհանգիստ լինի ի տառապիլն քո»: Եւ ես ելեալ գնացի ի մենարանն իմ: Եւ մնաց անդ որդեակն իմ՝ Յովաննէս վարդապետն, ընդ տէր Յակոբին: Եւ յետ հասարակել գիշերոյն եկեալ առ իս ասելով, թէ՝ «Ե՛լ, գնայ հոգեւոր տիրոջ մօտն, զի այլիմնապէս երեւի, եւ իւրայինքն ամենայն տարակուսեալ կան»:

Որ եւ վաղվաղակի ելեալ հասի ի մօտն եւ տեսի, որ եւ ի առ եւ տուր շնչոյն էր՝ ի հոգեվարութեան: Եւ սկսայ աղաչանօք խնդրել տալ օրհնութիւնն ամենեցուն, այլեւ՝ արձակումն բանիւ եղելոցն, եւ պատուէր վասն սուրբ աթոռոյն եւ միաբանիցն եւ յանձնարարութիւն վասն իւրայնոցն: Իսկ երանելին երբեմն բանիւ՝ նուազ ձայնիւ, եւ երբեմն օրհնեալ գլխովն նշանակութիւն տայր խնդրոյս:

Եւ այսպէս աջ ձեռն ի մէջ ձեռացս գոլով հեշտ եւ հանգիստ աւանդեաց զմաքուր հոգին իւր ի ձեռն հրեշտակի բարւոյ այնպէս, որպէս թէ ոք հանցէ խնձոր մի ի ծոցոյն եւ տայցէ բարեկամին կամ սիրելոյն իւրոյ՝ Թ (9) կամ Ժ (10) ժամու գիշերոյ նոյեմբերի ԺԱ (11) լոյս երկուշաբթի:

Որ եւ ի լուսանալ առաւօտին ծանուցաք Երեւանայ մէլիքին՝ պարոն Յակոբջանին, որ հրաման էառ ի դքսէն Երեւանայ, որ էր տէւթէրտար: Ալի-փաշայն տկարացեալ գոլով եւ անկեալ ի մահճի, եւ մինչ կամէին առնուլ ի նմանէ զհրաման թաղելոյն, առժամայն մեռաւ եւ փաշայն՝ առաւօտեան ճաշու ժամու: Զի հոգեւոր տէրն ի գիշերին վախճանեցաւ, եւ ի նոյն առաւօտին փաշայն եւս մեռաւ Երեւան: Վասն որոյ գեխեան ետուր հրաման, զի թաղեսցի:

Եւ ի միւս օրն ի տեղի փաշային եդին զհաճի Հիւսէին փաշայն, որ էր տեղեաւ տէրէնտէցի եւ կայր Երեւան մաֆազայ՝ պահող:

Եւ եկեալ մէլիք Յակոբջանն փաշա<յա>ի չուխատարիւ մի Էջմիածին, եւ երեքշաբթի անարժանս ժամ արարի եւ օծի, եւ տարեալ թաղեցինք ի սուրբ Գայիանէն: Եւ ես ոչ կարացի գնալ վասն սաստիկ ջերմանս, որում տենդէր զիս օր ընդ մէջ, այլ յուշաթափեալ եկի եւ անկայ ի մահիճս:

Իսկ ի միւս օրն առեալ իմ զբոլոր ուխտ սուրբ աթոռոյս գնացինք ի Գայիանէ, եւ կատարեցինք զայդն, եւ յետ այգոյն դարձանք ի վանքն:

Եւ ի նոյն օրն կամայ ակամայ զմեզ Ե (5) – Զ (6) վարդապետօք տանէին յԵրեւան: Որ եւ ի ճանապարհին, յորժամ անցաք զհանգուցեալ եկեղեցին, տեսաք զբազմութիւն արանց եւ կանանց՝ Երեւանայ բնակողացն մեր ազգէն, որ փախստեայ գային: Յորմէ սոսկացաք եւ հիացաք զխեղճութիւն նոցին: Եւ կամեցաք եւ մեք դառնալ անդրէն ի վանքն, զի մի գուցէ ի գալ զօրացն պարսից գտանիցիմք ի մէջ բերդին Երեւանայ: Եւ այսպէս աղաչելով զմէլիքն եւ զչուխատարն, որ էր մուպաշիր ի վերա մեր, հասանք ի Փարագար: Եւ սակաւ մի նստեալ անդ եզերս առուի միոյ հանեալ եդի ի ձեռս նորա Ե (5) ոսկի: Բազում աղաչանօք հազիւ զերծաք եւ դարձաք ի վանքն:




[Է]


Իսկ ի միւսում օրն, որ էր հինգշաբթի, կանուխ առեալ զմեզ Ե (5) – Զ (6) վարդապետօք եւ յակամայ կամօք քարքաշ տարան յԵրեւան: Որ եւ իմ տենդիս օրն էր, յորում զերծայ ի նոյն օրն, քանզի մուբաշիրն չորեքշաբթի յերեկոյին եկեալ էր: Վասն որոյ հինգշաբթի կանուխ ելեալ գնացաք: Որ եւ զճանապարհն առոգանէի արտասուօք վասն զանազան պատճառաց:

Եւ յորժամ հասանք յԵրեւան, տարան զմեզ ի դուռն քաղաքապետին եւ նախ՝ ի մօտ ռայիսին, որ էր քեխեան: Եւ սկսաւ նախ ողոքանօք յորդորել զիս, թէ՝ «Որովհետեւ վախճանեցաւ խալիֆայն, եւ դու նորա ծանօթ սիրելի ես, եւ ամենայն միաբանքն զքեզ կամին, ես ծանուցանեմ փաշային, որ դու լիցիս ի վերա նոցա խալիֆայ ի տեղի հանգուցելոյնե:

Իսկ ես հրաժարեալ յայնմանէ սկսայ ասել, թէ՝ «Չեմ բաւական այդմ գործոյ եւ ոչ ունիմ կարողութիւն յամենայն կողմանց: Մանաւանդ՝ ղարիպ եւ օտար եմ: Ուխտի աղագաւ եկեալ եմ այսր: Որ եւ հրաման ունիմ, զոր տուեալ են ինձ յարքունուստ, այլ եւ՝ գիր ղըզլար աղասուցն եւ ղափուճիպաշի Գուլ Ահմէտ աղայէն, որ ինձ տիրութիւն արարեալ զիս անդրէն ի վիճակն իմ դարձուձանէք: Այլ եւ՝ բազում բանս պաղատանաց, զոր մի ըստ միոջէ գրելն ձանձրութիւն է:

Բայց ոչ եղեւ հնար զերծանիլ, այլ դարձոյց զողոքականն ի խրոխտական եւ սպառնական: Եւ սկսաւ կերպիւ կերպիւ ահացուցանել զիս եւ մահու եւս սպառնացաւ: Յորում կայի շիւարեալ եւ տարակուսեալ: Եւ առժամայն ոտին կացեալ գնաց մօտ փաշային: Եւ իսկոյն յետ եկեալ ասաց. «Տարէք զայդ փաշային մօտնե: Պատուէր տալով ինձ, թէ՝ «Չլինի՜ հրաժարիս, որ փաշայն զքեզ կմահացուցանէ»:

Եւ յորժամ տարան զիս յանդիման փաշային, սկսաւ եւ նա սաստկութեամբ եւ մեղադրանօք խօսիլ ընդ իս: Որ եւ նորա պատասխանեցի, թէ՝ «Մեր նախնի սովորութիւնն այն է, որ մահսար անեն Սպահան եւ Ստամպօլ, որ այն Բ (2) քաղաքացիք միաբանին եւ զմի ոմն ընտրեն եւ կացուցանեն: Ապա թէ՝ ոչ, սուրբ աթոռին եւ կաթողիկոս նստողին մեծ վնաս կլինի: Որ եւ գիր ունիմք այսպէս՝ հաստատեալ բազմաց գրով եւ կնքով եւ նզովիւք փակեալ»: Եւ այլ՝ շատ խօսք եւ զրոյց եւ թէ որչափ լացի եւ ողբացի՝ ոչ եղեւ հնար:

Այլ բարկացեալ ի վերա իմ եւ ասաց, եթէ՝ «Սպահան եւ Ստամպօլ մինչեւ երթեւեկութիւն գրերաց լինի եւ ընտրութիւն վասն ումեմն, ի մէկ տարին չլինիր: Եւ ահա երկուց կողմանց զօրք եւ պատերազմունք երեւին, եւ Էջմիածին ի վերա ճանապարհին: Մինչեւ ցայն օրն վանքն պիտի քակուի, եւ միաբանքն անգլուխ գոլով՝ մինն ոչ մնայ, այլ՝ ցրուին: Այնուհետեւ ինչ օգուտ է ձեր ընտրութիւնն: Գնա՛, ահա հրամայեցի քեզ, եւ յանձն առ: Եւ ըստ օրինաց ձերոց կատարեսցեն զկարգ կաթողիկոսութեան ի վերա քո, եւ կառավարեայ զայն թէքքէն: Զի ոչ միայն ձերն է, այլ մեր թագաւորին է, եւ մեզ ասպնջատեղ եւ պիտանացու: Եւ ես մարդ առաքեմ հանդերձ գրերով, արզիլամով եւ տամ բերել զհրաման ի յարքունուստ վասն քո»:

Եւ այսպէս քարշեցին զիս արտաքս եւ գրեցին զպոյրուլթի մի, թէ՝ «Դուք՝ միաբանք Էջմիածնայ, որովհետեւ ընտրեցիք եւ կամեցաք զդա լինել ձեզ գլուխ, ահա հրամայեցի նստիլ դա խալիֆայ ձեզ: Եւ դուք, զոր օրէնք եւ արարողութիւնք՝ կատարեցէք եւ հնազանդ լերուք, որպէս յառաջնոցն: Եւ զայլ հարկաւոր բանսն ի յարքունուստ ես հոգամ, ձեզ հոգ չլինի»:

Եւ առեալ զիս տարան ի տուն մէլիք Յակոբջանին, եւ Գ (3) օր մնացեալ ի տուն մէլիքին: Եւ ապա ժողովեալ զքէտխուտայքն Քանաքէռու, զԵրեւանայ եւ այլոց տեղեաց, այլ եւ, զառաջնորդս վանորէից յԷջմիածին: Եւ անտի եւս գրեցին Կարբի, յԱշտարակ եւ այլ տեղիս՝ գալ իշխանաց եւ քէտխուտէյից, որ եւ եկեալ ժողովեցան ի սուրբ Էջմիածին մնացեալ վանորէից առաջնորդքն:

Եւ նոյեմբերի ԻԴ (24) յիսնակաց կիրակին օծին զանարժանս կաթողիկոս եւ եդին ի ծառայութիւն եւ ի ներքոյ լծոյ սուրբ Էջմիածնի աթոռոյն մեծի սուրբ հօրն մերոյ Գրիգորի Լուսաւորչին, որ էր թուին մեր ՌՃՁԳ (1734):




[Ը]


Յետ այսորիկ սկսայ մտախոհ լինիլ եւ յամենայն զօրութէնէ ջանալ եւ արիանալ վասն մեծի գործոյն եւ կառավարութեան սուրբ աթոռոյն մեծի. եւ զի անծանօթ գոլով իմ երկրի, եւ մարդկանց, եւ միաբանից, եւ ամենայն ելից եւ մտից եւ արարողութեան եւ վասն պակասութեան փողից, որս ոչ գոյր ամենեւին: Իսկ վանից ծախքն՝ բազում եւ անթիւ:

Յոյժ վշտանայի, տառապէի, բայց ողորմածն Աստուած խնամէր եւ ստածէր. երբեմն ի հողոյ արդեանց վաճառելով եւ երբեմն ողորմութիւն ի եկողաց օգնութիւն հասանելով եւ երբեմն փոխ առնելով: Մինչ զի ԻՌ (20000) ղուռուշ մինչեւ ցայսօր պարտք արարեալ եմ:

Եւ այսպէս տանջանօք եւ խղճութեամբ կառավարեցի զսուրբ աթոռն:

Յորում ժամանակի պաշարեալ կայր Կէնճէն ի պարսից: Եհաս եւ Քեօփրլու օղլուն ի Յամթայ բազում զօրօք ի Պայազիդ եւ անտի ի Ղարս՝ ձմեռելով: Եւ ԺՌ (10000) սօմար ցորեան Թէմիր փաշային հրաման արարեալ՝ որ տարաւ հասոյց ի Թիֆլիզ եւ եկն դարձեալ ի Ղարս: Նոյնպէս եւ Ղարսայ՝ բազում պատրաստութիւն ցորենոյ, եւ գարւոյ եւ այլոց իրաց: Եւ պատերազմողական անօթից յղեաց յԵրեւան:




[Թ]


Եւ յորժամ էանց դառնութիւն օդոյն ձմեռայնոյ, եւ կակղացաւ սակաւ մի եղանակն եւ մտաք ի թուականն ՌՃՁԴ (1735), եւ ապրիլ ամսոյն չուեաց խաղաց Թահմազ[ղուլի] խանն ի վերա Ղարսայ քաղաքին՝ կողմամբն Ղազախու եւ Լօռու՝ մինչեւ սպառեալ էր ձիւնն ի լեռնային կողմանցն յայնցանէ: Քանզի լուաք ի զօրաց պարսից եւ մերձակայից Խանին, թէ զծործոր մի յորում կամէին անցանել եւ շրջիլ ի վերա Ղարսայ, սուսերօք իւրեանց պեղեցին, հատին եւ ճանապարհորդեցին անցանել: Որ եւ ի գիշերին այնմիկ կրկին ձիւն եկեալ ելից զճանապարհն, յորում աշխատեալ էին աւուրս Բ (2): Եւ ապա այնուհետեւ ընդ այլ ճանապարհ անց գտեալ բազում դժուարութեամբ հասին ի սահմանս Ղարսայ:

Որ եւ ելեալ ընդդէմ միմեանց զմի օր պատերազմեցան ընդ իրեարս: Եւ երկուց կողմանց անկան մեռեալք եւ վիրաւորեալք՝ իբրու Զ (6) – Է (7) հարիւրից: Բայց կողմն հագարացւոց ի փախուստ դարձան: Եւ Խանն դարձաւ ի բանակտեղն իւր՝ ի տեղի անուանեալ Եախնի թէփէ: Եւս վասն ոչ գոլոյ խորակ բաւական զօրացն եւ գրաստուցն դարձաւ հանճարեղն եւ երկրորդ Աղեկսանդրն ի յԱյրարատ՝ Պաշ Ապարանովն գալ յԵրեւան եւ յԷջմիածին:




[Ժ]


Արդ ի դառնալն Ղարսայ մեծի Խանին եւ ծանր-ծանր գալ ի կողմանս Արարատու եկեալ եհաս ի յԱպարան՝ ի Շիրաղալայ կոչեալ տեղի: Եւ զօրքն սփռեցան մինչ ի Կարբի, եւ Աշտարակ եւ յՈւշական: Եւ յուշ արարին ինձ իշխանքն մեր, որք կային ի բանակին, եւ Մէլիքջան քալանթարն, թէ՝ «Հարկ է գալ քեզ ի տեսութիւն Խանին ընծայիւք եւ պատրաստութեամբ»: Որ եւ ելեալ անյապաղ Ե (5) – Զ (6) վարդապետօք եւ նուիրօք ըստ կարողութեան մայիսի ԻԷ (27) որ էր հոգեգալստեան երրորդ օրն երեքշաբթի, եւ հասայ ի նոյն օրն ի Յոհանավանքն: Եւ չորեքշաբթի գնացինք ի յԱպարան՝ ի կողմն Շիրաղալայ կոչեցեալ տեղւոյն մերձ: Որ եւ ազդեցին Խանին վասն մեր, եւ ետուր հրաման նասաղչի պաշուն՝ Ապդուլ-հասան բեկին, ղօնաղ առնուլ զմեզ: Եւ գնացեալ առ նա հանգեաք զայն գիշերն:

Իսկ լոյս հինգշաբթի վաղ քաջ ընդ առւօտն, մինչ կամէր լուել, տարան զիս ի դէմ իւր ընծայիւք: Եւ գնացեալ իմ բարեւեցի եւ շնորհաւորեցի զգալուստ իւր: Որ եւ ինքն եւս ասաց. «Խօշ կէլտին Խալիֆայ նիճէ սէն: Չաղ սէն։ Տէ աթլան Խալիֆայ կէտէք իլէրի»: Եւ առժամայն ձիաւորեալ ինքն գնաց զօրօքն իւրովք եւ բանակն՝ զկնի: Եւ ետուր ինձ զինուորս իւր սպասաւորացն, որ անկեալ առաջի իմ տարան եւ զիս զկնի իւր:




[ԺԱ]


Եւ յորժամ հասանք ի տեղի բանակին, եւ իջաւ ի վրանն իւր, խնդիր արար ինձ: Եւ փութացան խնդրակքն մինն զհետ միոյ՝ շեշտիւ եւ ստիպով: Քանզի այսպէս սովորութիւն ունին զամենայն գործս իւրեանց ծառայական շտապով եւ շուտափոյթութեամբ կատարել: Եւ առժամայն փութացուցին զիս եւ հասուցին ի վրանն խանին որ եւ հրաւիրեալ զիս ի ճաշ ի սեղան իւր: Եւ այսպէս զաւուրս երիս ընդ իւր ունելով ի բանակին, մինչեւ եկեալ հասանք ի Դողս գիւղն:

Եւ ապա հրաման ետ ինձ գնալ յԷջմիածին: Յորմէ վստահացեալ հրաւիրեցի եւ եւս զնա գալ ի վանքն՝ թամաշայ եւ զիարաթ: Եւ խոստացաւ գալ: Որ եւ շաբաթ օր մայիսի ԼԱ (31) եկեալ բանակեցաւ մերձ քանքանին՝ եզերս գեղին, ի հանտն: Որ եւ զցորեանն եւ զգարին իսպառ կերցուցին երիվարացն եւ արաթուր կոխեցին: Զի ժամանակ էր հնձոց, եւ չեւ եւս էր հնձեալ, եւ իսպառ հատուցին ի դաշտէ անտի:

Իսկ ես ակն ունէի, թէ՝ ինձ խապար լինի ի նմանէ, եւ կիրակի ոչ գնացի: Բայց երկուշաբթի առաքեցի զաթոռակալ Աղէկսանդր վարդապետն ի բանակն որ զրոյց բերցէ զորպէս կամիլն իւրեանց: Եւ իսկոյն դարձաւ առ իս աթոռակալն տրտմեալ երեսօք եւ թախանձեալ լքեալ սրտիւ՝ որպէս կիսամեռ: Որ եւ ի տեսանելն իմ զնա այնպէս տխուր եւ իմացեալ զպատճառն՝ որ բարկացեալ էր խանն, թէ՝ «Վասն էր ոչ եկին առաջի իմ, յորժամ եկի ի յօթեւանս եւ անտի առեալ տանէր զիս Էջմիածին»:

Արդ ես ոչ գիտացի, եւ այլք՝ քան զիս անբանացեալք, ոչ ուսուցին զիս զծէսս պարսից եւ զսովորութիւնն երկրին:

Վասն որոյ ահիւ պակեայ եւ ի կենցաղս յուսահատեցայ: Եւ սկսայ այնուհետեւ զյետին եւ զհրաժարական զողջոյնն տալ եւ ներումն եւ զաղօթս խնդրել ամենեցունց: Եւ մտեալ ի սուրբ տաճարն անկեալ առաջի սուրբ իջման տեղւոյն լալով, հառաչանօք եւ դառն արտասւօք յանձնելով զհոգի իմ յԱստուծոյ, եւ այսպէս պաշարեալ երկիւղիւ եւ լքեալ սրտիւ գնացի ի բանակն կիսամեռ:

Եւ մինչ ակն ունէի տանջանաց եւ մահու եհարց Խանն, թէ՝ «Խալիֆայ նիչին օ չաղ քի կէլտըմ սան կէլմատըն ղարշուլամաղայ պիզի, ինտի քի նե չուն թաքլիֆ էյլատուն Ուչքիլիսայէ»:

Իսկ ես լալով եւ դողալով պատասխանեցի. «Խանըմ, պէն Ուռումտէն գէլմիշէմ, քի մալում տուր, պու էրն էտէթին պիլմէմ: Քիմսանն սուչի եօքտուր, սուչ պէնումտուր: Օլտուրսան պէնի օլտուր»:

Քանզի բարկացեալ էր ի վերա միրզայ Մեհթուն, թէ «Վասն էր ոչ ազդեցեր Խալիֆային զի նա օտար երկրէ է եւ ոչ գիտէե: Եւ առժամայն ողորմածն Աստուած յեղաշրջեաց զսիրտն ի քաղցրութիւն: Եւ խանդաղատեցաւ նշդեհութեանս իմում եւ ասաց. «Ճշմարիտ է խօսքն Խալիֆային եւ ոչ գիտէ զորպիսութիւն երկրին: Բայց մեզ պարտ է Խալիֆային խիլաթ տալ»:

Եւ զի առաջի նուագին՝ որ գնացի ի տես, շնորհեալ էր ինձ զկաթողիկոսութեան րախամն եւ այլ Գ (3) րախամ եւս: Որ էր մինն վասն աւանդիցն, զոր շահի եկած տարին զայնոսիկ, զոր քշեց շահն եւ տարաւ ընդ իւր, տուեալ էին ի պահեստ սուրբ Էջմիածնայ եւ այլոց վանորէից եւ գիւղորէից: Եւ յետոյ լուեալ օսմանցօցն յափշտակեցին զայն: Մի կարասցեն յետս պահանջել:

Եւ երկրորդ. զի թուրքացողքն ի հայրենեացն զրկեսցին:

Իսկ երրորդն. մի ոք գայցէ ի վանքս եւ նեղացուսցէ առանց հրամանաց Խանին:

Եւ առժամայն հրամայեաց Խանն, եւ բերին զխիլայն եւ արկին ի վերա իմ, որ էր քէթիպի զարպաֆ սամուր գրապանաւ:

Եւ այսպէս, մինչ մահու սպասէի, խիլայեաց զիս:

Եւ ով ոք ոչ զարմասցի: Փա՜ռքԱստուծոյ հրաշագործութեանն: Մեծ են գործք քո Տէր եւ յոյժ խոր են խորհուրդք քո:

Վասն որոյ համարձակութիւն գտեալ ասացի: «Խանըմ, եթէ հրաման տաս, գնամ բերեմ զմիաբանքն ուխտին մեր զինաթով, եւ անկեալ առաջի խանիս տարցուք զհրամանքդ ի վանքն»: Եւ ասաց. «Բարի է: Այդպէս արարէք»: Եւ առժամայն դարձայ ի վանքն:

Եւ մինչ ակն ունէին ի դագաղի տեսանել զիս, տեսին կենդանի եւ խիլայեալ:

Որով զարմացեալ եւ հիացեալ փառս ետուն Աստուծոյ բոլոր միաբանքն:

Եւ ուրախացեալ ամենեցուն տօն մեծ կատարեցին:

Եւ վաղվաղակի զգեստաւորեցայ: Եւ միաբանքն ամենայն շուրջառով, եւ մանկունքն շապկով, եւ խաչալամով, իւղաբերից մոմերով, թափօրական պատրաստութեամբ գնացեալ առ նա եւ առեալ մեծաւ փառօք բերաք ի սուրբ աթոռն:

Եւ մտեալ ի սուրբ տաճարն առաջի սուրբ իջման տեղւոյն կանգնեցաւ եւ եհարց, թէ՝ «Զի՞նչ տեղ է, եւ վասն է՞ր՝ կաթողիկէս»: Նոյնպէս եւ՝ վասն պատկերացն, եւ վասն մեծ կաթողիկէին, եւ շինմանն եւ շինողացն: Եւ ըստ պատշաճի տուաք զպատասխանին:

Եւ եդեալ առաջի աւագ խորանին աթոռ եւ խալիչայ եւ հրաւիրեցի անդ նստիլ: Որ եւ նստաւ վաղվաղակի եւ հրամայեաց ժամ ասել: Եւ ասացաք զերեկոյեան ժամն, զի էր ի տօնի սրբոց Հռիփսիմեանց եւ օրն երկուշաբթի: Եւ ինքն նստեալ հայէր եւ ուրախանայր: Եւ առժամայն զիս յորդորեալ ծերագոյնքն ի միաբանից կանգնեցուցին ի կաթողիկոսարանի զգեստով իմով:

Եւ յետ ասելոյն զերեկոյան ժամն կրկին յորդորեցին զիս ծերագոյնքն, թէ՝ «Ծանուցումն եւ շնորհակալութիւն արա՛ եւ օրհնեայ», որպէս եւ արարի իսկ: Եւ վասն զի այլազգեաց լեզուով խնդրեաց Խանն, եւ ես այնպէս խօսեցայ առաջի իւր:

Յորմէ ուրախացեալ եւ յետ արձակմանն ելեալ արտաքս եկեղեցւոյն, եւ ետուր ձեռամբ միրզին իւրոյ ԳՃ (300) փլօրի ողորմութիւն եւ գնաց: Գնացի եւ ես մինչ ի միջի դուռն, եւ յետս դարձոյց զիս: Եւ ինքն գնաց ի բանակն:




[ԺԲ]


Եւ ի նոյն գիշերի, մինչ չեւ էր լուսացեալ, արձակեաց եւ զուհիքն իւր, որք եկին եւ նոքա ի տեսութիւն սուրբ իջման տեղւոյն: Եկաւ եւ ինքն կրկին անգամ ի լուսանալն: Եւ ուրախացեալ ի մէջ տաճարին զուարճացոյց զիւրայինքն՝ պատմելով նոցա զամենայն , զոր լուեալ էր: Եւ վայելեալ զշարպաթներն, եւ զծխանելիքն, եւ զկուլապն եւ զայլ պատրաստութիւնս քաղցրեղինաց եւ ընթակայից, եւ ապա ելեալ արտաքս ի վանից մեծ դարվազէն՝ առաջի գերեզմանացն, եւ իսկոյն կոչել ետուր զիս առաջի իւր:

Եւ շնորհակալեցաւ եւ մխիթարեաց ասելով. «Մի հոգար, եւ մի տրտմիր եւ բնաւ մի երկնչիր: Այս օճաղս մեր է, եւ դու մէկ եախշի ծեր մարդ ես: Տունդ աւատան լինի, (իբրու ասել է, թէ՝ տունդ շէն լինի): Կացիր բարով: Եւ թէպէտ զանդս ձեր եւ զբարիս զերիվարաց եւ զօրաց իմոց կերցուցի, բայց զփոխարէնն ձեզ հատուցանելոց եմ ի ժամանակին»:

Եւ մտրակեալ զերիվարն գնաց խաղաղութեամբ եւ սիրով զճանապարհն իւր՝ ի վերա Փարագարու եւ անդ բանակեցաւ:

Եւ ես ի նոյն օրն զկնի իւր գնացի ի բանակն ի Փարագար սակաւ ընծայիւք: Եւ կրկին յուսադրեաց եւ դարձոյց զիս ի վանքն, եւ ինքն գնաց ի վերա Երեւանայ ի Եղեւարդոյ կողմն:

Եւ օսմանցիք ելեալ Երեւանու բերդէն դիպան իրար սակաւ մի եւ դարձան կրկին ի բերդն: Որ եւ սպանին ի թուրքաց Է (7) այր, եւ Բ (2) կենդանի ըմբռնեալ տարան ընդ ինքեանս եւ գնացեալ բանակեցան մերձ Եղեւարդոյ ի վերա բլրի մի օրն հինգշաբթի, որ էր յունիսի Ե (5): Բայց, մինչ Փարագարն էր, ի նոյն գիշեր բերին զրոյց առ նա, եթէ՝ «Օսմանցւոց սարասկար Ապտուլահ փաշայն էանց զգետն Ախուր[ե]ան բազում զօրօք եւ գայ ի վերա քո: Պատրաստ լեր ի պատերազմիլ, զի բանիւ եւ փախչելով պատերազմ ոչ վճարիե: Իսկ մեծախելք Խանն խիլայեաց զեկողն եւ ասաց. «Գոհութիւն Աստուծոյ. զի եւ ես ի բազում ժամանակաց՝ ի հեռուն հետէ, զայն խնդրէի»:




[ԺԳ]


Եւ սկսաւ այնուհետեւ տեսանել զպատրաստութիւն իւր վասն պատերազմի: Եւ զատոյց զամենայն ծանրագոյն կա[րա]սին այսինքն՝ զմեծամեծ վրանսն, զգերիսն, եւ զայլ անօգուտ չպատերազմողն եւ զուհիսն. ընդ Գեղամայ ծովուն եզերովն խաղացոյց գնալ ի Թարվէզ:

Եւ ինքն մնաց արիական պատերազմողօք ԺԸ (18) հազարաւ, եւ ընտրեաց իւր տեղի բանակի եւ վրանի զբլուր մի բարձաւանդակ, որ ի հնուց անուանեալ էր Ախի Թէփէսի: Եւ անդ հարեալ զվրանն ամրացոյց զբոլորն բլրի այն քարէ կարկառիւ, իբրեւ զբրքունս՝ կիսագունդ, ի չափ Բ (2) գազի զբարձրութիւնն՝ իբր զպատնէշ, զոր այլազգիքն մաթարիզ անուանէն: Որ թէ յանկարծակի գայցեն օսմանցիքն ի վերա սոցա, անտի կարիցեն պատերազմիլ ընդ նոսա հրահանելեօք, կամ՝ այլովք պատերազմական զինուք: Եւ այսպէս զբոլոր բլրին երիցս եւ չորիցս շրջապատեաց:

Եւ ի շաբաթ օրն եհաս եւ Քօբրլու օղլին զօրօք իւրովք: Ի յԱպարանու վերի կողմէն էջ ի ստորոտն Արայի լերան՝ յանդիման Եղուարդու: Եւ ելեալ չարխաճիքն ընդդէմ միմեանց դիպան եւ՝ անկեալ երկուց կողմանց սակաւ դիակունք, ի բաց կացին ի միմեանց:

Իսկ զգիշերն ամենայն աշխատեցան պարսիկքն վասն ջրոյն պակասութեանն: Եւ զոր ինչ ոչխար եւ այծ ունէին՝ զենին եւ զտիկս հանեալ ջրով լցրին: Նոյնպէս եւ զայլ ջրի ամանսն լցուցեալ պատրաստեցին ի բլրին, զի հեռի էր գետն Զանկի, իբրեւ ձիու արշաւանս Բ (2)՝ յետուստ կողմանէ, եւ առաջի նոցա՝ զօրքն թուրքաց:




[ԺԴ]


Մեծ են գործք Աստուծոյ, եւ յոյժ խոր են խորհուրդք ամենակալին: Եւ ո՞վ է այն ի հողեղինաց որ կարիցէ քննել կամ վերահասու լինել: Սքանչանամ այժմ, եւ հիացումն ունի զմիտս իմ: Բաբէ՜ հրաշիցն Աստուծոյ եւ արդար իրաւանցն Արարչին:

Զի այնմ վայրի եւ ի նոյն տեղի, որում ԺԵ (15) ամաւ յառաջ Գ (3) զօրագլուխ Յ (300) արամբքն զԺԲՌ (12000) պարսիկս կոտորեցին, եւ արեան ճապաղի դիաթաւալ ընդ երեսս դաշտին զգէշս մարդկան արկին կերակուր լինել գազանոց եւ թռչնոց, նոյնգունակ զտրիտուրն փոխարինաց հատոյց ամենակարողն:

Զի յետ շաբաթուն յաւուրն կիրակէի, որ էր Ը (8) ամսոյն յունիսի, ի յերկրորդ ժամէ աւուրն սկսան պատերազմիլ:

Իսկ մեծ Խանն եւ արին Թահմազղուլի, մինչ պատերազմէին, զզօրս իւր սակաւ ցուցեալ, որպէս թէ երիս գունդս հազարական թուով, մինչ զի առ ոչ ինչ համարեալ օսմանցւոցն զօրս պարսից վասն սակաւութեան՝ իսկոյն հրամայեցին բանակին իւրեանց բառնալ զկարասին եւ ենկիչարիք հետեւակ՝ առաջի, եւ թօփերն՝ զկնի:

Որպէս ասի յոմանց, թէ Կ (60) թօփ ունէին օսմանցւոց, որ եւ ես տեսի զքառասունս:

Եւ զկնի թօփերաց հեծեալքն, եւ ի միջի իւրեանց՝ սէրասքէր Ապտուլահ փաշեն, եւ Սարու Մուստաֆայ փաշայն, եւ Թէմուրն, եւ Փօլատն այլեւ՝ Քոռ չաւուշն, որ եւ պարծեցեալ էր ի նոյն գիշերին, եթե՝ «Ի՜նչ պիտի լինին պարսիկքն, զի առ ոտս հեծելազօրացն իմոց տամ առաթուր կոխել զնոսա»:

Իսկ ի խմբել պատերազմին՝ որովհետեւ վասն սակաւութեան պարսից զօրաց պատրեցան օսմանցիքն, եւ հեռացան ի ստորոտէ լեառնն Արայի եւ դիմեցին ի վերա պարսից զօրացն, եւ սոցա խոյս տուեալ սակաւ սակաւ հեռացուցին ի լեռնոտէ անտի եւ ածին մինչեւ Եղւարդայ դաշտն: Ապա ելեալ ի ձորոց ի կողմանցն Երեւանու զօրք պարսից, որպէս ասեն թուօք ԺԸՌ (18000) աց, եւ թէպէտ այնքան էին եւ գունդ գունդ կազմեալք, բայց հայէին ի հեռաստանէ եւ ոչ պատերազմէին, զի ոչ ունէին հրաման ի Խանէն, այլ միայն՝ Գ (3) գունդն՝ հազարական արամբ: Այն՝ որ կարգեաց Խանն, նոքա պատերազմէին:

Իսկ Խանն ըստ արիական սովորութեանն իւրոյ կազմէր, յօրինէր, կարգէր, յորդորէր եւ զիւր հրահանելիքն յաջմէ, եւ յահեկէ եւ ի մէջտեղաց տեղաւորէր: Նոյնպէս եւ՝ զամպարակսն, որք են մեծամեծ թֆանկներ՝ ամէն ըղտի վերա մի հատ ի ճակատ սամարին, որ է ի վերա ողին ըղտոյ թուով՝ ԷՃ (700): Եւ այսպէս նախ՝ զմեծ թօփերն ետուր ձգել, եւ ապա՝ զամպարակսն:

Եւ խմբեցան ընդ միմեանս ճակատ առ ճակատ: Եւ ընդ թֆանկսն զմիմեանս յաղթահարէին հետեւակք ի յերկուց կողմանցն յունիսի Ը (8) օրն կիրակի: Սկսեալ ի երրորդ ժամէ աւուրն մինչեւ ցհինգերորդ ժամն հրօք եւ հրահանելեօք պատերազմեցան: Օսմանցիքն Բ (2) կամ Գ (3) թօփ միայն կարացին ձգել, իսկ պարսից կողմն՝ թուի, թէ Յ (300) եւ այլ աւելի թօփ ձգեցին, եւ զամպարակներն՝ զամենայն եւ ձեռաց թֆանկներն՝ բազում:

Եւ յանկարծակի Խանն հասաւ ի թօփխանային օսմանցւոց եւ տիրեաց: Եւ յորժամ տեսին եւ լուան զտիրելն թօփխանային, առժամայն ի փախուստ դարձան օսմանցիքն, եւ եւ պարսիկքն՝ զկնի կոտորելով: Կոտորելով հասուցին զմի ծայրն ի վերի կողմն Արայի լեառն՝ հանդէպ Սաղմոսավանից եւ զվարի ծայրն զօրաց՝ ի կողմն Աշտարակու, եւ ի միջի եղեալսն՝ դէմ ածին Քարսահ գետոյն դիմաց Յոհանավանից եւ Կարբու եւ Մօղնու: Որ եւ թուի, թէ բազումք էին գահավիժեալքն ի ձորն Քարսահ գետոյն, քան թէ սրով սպանեալքն:

Որ եւ զօրավարն նոցա զՔեօբրլու օղլին, ի նեղ արկին: Եւ մինչ կամէր իջանել ի քարափէն ի ձորն նեղ եւ դժար քարոտ ճանապարհաւ մի ոչ ժուժեաց ի վերա ձիոյն, այլ անկաւ ի ձիւոյն ի վերա քարանց, եւ կարի վիրաւորեցաւ գլուխն եւ մերձ էր ի մեռանիլ: Վասն որոյ գլխատեաց զնա անարգ պարսիկ մի եւ եբեր զգլուխն առաջի Խանին: Եւ յորժամ տեղեկացաւ Խանն ի կենդանի կալանաւորաց օսմանցւոց, թէ ճշմարիտ սէրասքէր Ապտուլահ փաշային գլուխն է, իսկոյն խիլաեաց զբերողն գլխոյն եւ խոստացաւ այլ եւս խիլայս, զի թէ եւ զմարմինն բերցէ: Որ եւ իսկոյն գնացեալ գտին եւ բերին եւ ետ տանել ի Կարբի: Եւ դիազարդեալ եդին ի դագաղն, եւ հասուցին ի Ղարս եւ անդ թաղեցին:

Այլ եւ, զտամաթ Մուստաֆայ փաշայն եւս սպանին ի պատերազմին: Եւ զնա ետ գտանել եւ դիազարդեալ յղեաց ի յԵրեւան, որ անդ թաղեցին ի մէջ նոր ջամուն:

Եւ այլ Բ (2) թուղով փաշայք կային. մէկն՝ առնաւուտ եւ միւսն՝ պօշնախ, զոր անկան եւ նոքա ի պատերազմին, որպէս պատմեցին մեզ:

Եւ այսպէս մեծ կոտորած առնելով հասուցին զմի ծայրն վերի կողմամբն ի Ախուր[ե]ան գետոյ, որ է Արփաչային: Եւ զմի ծայրն վայրի կողմամբն ստորոտով լերինն Արագածու՝ կրկին մինչեւ ի նոյն գետն:

Որ եւ յետ կոտորածին հանդէս արար եւ ետ ի թիւ արկանել զսպանեալսն: Եւ գտին ԽՌ (40000) դի ի յօսմանցոց: Իսկ ի պարսից թուի, թէ ԺԵ (15) կամ Ի (20) մարդ չպակասեցաւ, զի հիացումն էր կարկամիլն եւ կապիլն օսմանցոց առաջի պարսից: Որք եւ ձեռք անգամ ոչ կարէին վերացուցանել, որպէս թէ կապեալ էին առաջի սպանողաց:




[ԺԵ]


Իսկ յետ երից աւուրց օրն երեքշաբթի գնացի ես՝ տրուպ Աբրահամ հոգեւոր տէրս ի տեսութիւն Խանին ի կողմն Եղւարդու մերձ բլրոյն Մուրատ թէփէսի անուանելոյ: Եւ ի ճանապարհին հանդիպեցայ դիականցն՝ սկսեալ ի Աշտարակոյ հանդէն մինչեւ ցԵղւարդ՝ անթիւ բազմութեան սպանելոցն: Եւ դեռեւս կային ոմանք կենդանի, որ եւ խուզէին պարսիկք: Զայնպիսիսն եւս սպանէին: Որպէս եւ տեսայ աչօք իմովք, մինչ գնայի ի ճանապարհին:

Որ եւ վերա հասայ հայու մի կիսամեռի, մինչ կամէին մահացուցանել, եւ թափեցի ի ձեռաց նոցա: Եւ զիմ շաթիր Պօղոսն ի հետն եդի բառնալով ի վերա գրաստու եւ ետու տանել ի յԱշտարակ ի խուցն եկեղեցւոյն: Եւ պատուիրեցի, զի քահանայք հոգ տարեալ խնամք տարցեն: Որ եւ գտեալ զառողջութիւն եւ կատէպան մտեալ, որ է այգէպահող, եւ անդ ումեմն մնաց անդանօր:

Այլ եւ բազում վիրաւորեալք, որք զերծան ի պատերազմէն, եկին երկրորդ օրն ի յԷջմիածին՝ թուրք, հայ, հոռոմ, առնաւուտ: Եւ բազմաց դեղ առնել ետու: Եւ գիշերով զտաճկունսն յուղղոյ եդինք Երեւան: Եւ այլ ի մերայնոց եւ յունաց՝ ոմանք մեռան, եւ ոմանք առողջացեալ գնացին ուր եւ կամեցան:




[ԺԶ]


Եւ ապա այնուհետեւ հետեւեցաւ Խանն ելանել ի գագաթս լերանց ի կողմն Ղրխպուլախու՝ մերձ Գեղարդայ եւ Գօրատարայի: Որ եւ սփռեալ տարածեցան զօրք բանակին մինչեւ Ծաղկունաձորն եւ մինչեւ եզրն Գեղամայ ծովուն: Որ եւ մնաց ի զբօսանս մինչեւ ցյուլիսի վերջն: Եւ օգոստոսի սկիզբն սկսաւ ի լեռնեն նոյն ճանապարհաւ, ընդ որ գնաց, եւ եկեալ եհաս մերձ ի տեղի պատերազմին՝ ի բլուրն Մուպարաք թէփէսի ասացեալ: Զի սկիզբն բլրիս անունն Ախի թէփէսի էր, իսկ ի պատերազմին՝ որովհետեւ յաղթեաց Մուպարաք, թափայ կոչեցաւ, եւ մնաց անունն այսպէս:

Եւ յորժամ եկն մեծաբաղդ Խանս մերձ այսմ բլրիս, էի եւ ես ընդ նմա, քանզի խնդրեալ էր զիս: Եւ յառաւօտուն, երբ կամէր չուել, ել ի բլուրն այն. կոչեաց եւ զիս ընդ մեծամեծս՝ խաներօք եւ միրզօք հանդերձ, զքեալանթարն եւ զմէլիքն եւս, ի գագաթ բլրին՝ ի տեղին, որում հարեալ էր զվրանն իւր յաւուր պատերազմի, յորում զյաղթութիւն արար:

Եւ շատ երկար խօսեցաւ ընդ մեզ: Նախ՝ վասն գմբեթին, որում հրամայեաց շինել օրինակ վրանին իւրոյ, զի մնասցէ յիշատակ եւ յիշեսցի ապագայիցն: Եւ երկրորդ՝ խօսեցաւ պատրաստելոյ վասն զմեզ եւ պահպանելոյ ի նենգութենէ հագարացւոց՝ մերձասահման գոլոյն մեզ սահմանացն նոցին:

Եւ այսպէս ժամ մի խօսելով ընդ մեզ երբեմն ընդ խաներացն եւ մերթ՝ ընդ իս, մինչեւ իջաք ի բլրոյն ի դաշտն: Եւ ապա հրամայեաց մեզ ձիաւորիլ եւ գնալ զկնի նորա: Եւ այնմ գիշերի օթագայեցաւ ի Պաշ Ապարան անուանեալ տեղին: Եւ երեկոյան հացին հրաւիրեաց զիս ի սեղանն:

Եւ առաւօտուն դարձոյց զՊապա խանն, եւ զՍէրտար խանն, եւ զԵրեւանայ խանն եւ զՆախչուանայ խանն իւրեանց տեղիս: Որում պաշարեալ էին զԵրեւան. այս չորեքեան խաներս կրկին պաշարեալ ի Դ (4) դիմաց պահեսցեն, որ ոչ կարիցեն մուտ եւ ել առնել:

Իսկ զիս տարաւ ընդ իւր մինչեւ ցՃինլի գօլ կոչեցեալ վայրն եւ կրկին հրաւիրեաց զիս ի սեղանն: Եւ զի էր պահք փոխման սուրբ Աստուածածնին, վասն որոյ համարձակեալ ասացի «Խա՜նըմ, այս Ե (5) – Զ (6) անգամ է, յորմէ հրաւիրես զիս ի սեղան քո: Եւ յամենայն ժամ պահոց օր պատահեցաւ: Եւ ես կարօտ մնացի ի քո քաղցր կերակրոցդ յորմէ թուի ինձ, որպէս զմանանայն իջեալ ի բարձանց: Վասն որոյ խնդրեմ ի մեծութէնէդ, զի հրաման տայցես տուաճիյիդ քո, որ իմ առաջեւի կերակուրն տանիմ ընդ իս իմ օթեւանն: Յորմէ ծիծաղեցաւ ուրախութեամբ եւ ասաց. «Խալիֆա՜յ, ապա վաղն կուտե՞» Ասի. «Ոչ»: Որով խանդաղատեցաւ եւ ասաց. «Բարի է: Վաղիւն այլ եկ ընդ իս: Եւ կրկին հրաւիրեալ ես յիմ սեղանն, քանզի եւ ես զհաց քո շատ եմ կերեալ: Եւ ապա արձակեցից գնալ Ուչքիլիսէն»:

Եւ վասն այսմ պատճառի գնացի ընդ նմա եւ զմիւս օրն: Եւ այնմ երեկոյին եւս հրաւիրեաց ի սեղանն կրկին եւ ետ լցուցանել իւր առաջի եղեալ փլաւէն աման մի: Եւ հրամայեաց սպասաւորացն պահել զայն եւ հասուցանել ի վրանն իմ, որպէս եւ արարին իսկ:

Եւ յետ ուտելոյն մեր, իւրեանք՝ ի յուտեաց կերակրոցն եւ ես՝ ի մեղրէն եւ այլոց քաղցրեղինաց, աւարտեցաւ հացկերոյթն: Եւ լուացեալ զձեռն նոյնպէս եւ մեք յարուցեալ ես ի վերա ոտից շնորհակալեցայ եւ կանգնեցայ: Որ եւ ասաց. «Խալիֆայ, մուրախաս արարի զքեզ: Գնայ բարով ի քո մանաստուրն եւ աղօթեայ վասն մեր»:

Իսկ ես պաղատելով խնդրեցի գնալ ընդ նմա մինչեւ ցԱրփաչայն: Բայց երկրորդ Աղէկսանդրն ոչ կամեցաւ բնաւ եւ ոչ ետ թոյլ, այլ զայս ասաց, թէ՝ «Ըխտիար ես, խեղճ ես, ափսոս ես: Դարձիր, դարձիր ի տեղի քո եւ տուայ արա մեզ»:




[ԺԷ]


Եւ կանուխ վաղ քաջ դարձանք ի բանակէն: Եւ եկինք յԷջմիածին օրն շաբաթ նաւակատեաց սուրբ Աստուածածնին: Եւ ի գիշերի հասանք ի սուրբ գահն: Իսկ առաւօտն յետ պատարագին ի սեղանն վայելեցինք զկերակուրն, զոր շնորհեաց Խանն, ըմպելով զբաժակն յանուն նորա:

Եւ ապա փութացուցաք զգործաւորս ամարաթին, զոր պատուիրեաց Խանն շինել ի գլուխ բլրին ի տեղի վրանին իւրոյ: Եւ յանձնեաց ինձ եւ մէլիք Մկրտումին, զի վերակացու լիցուք, եւ մեր գիտութեամբն ծախքն լիցի: Եւ կամ՝ ի կողմանէ իմմէ գիտուն մարդ մի դիցեմ, զի եւ նա վերակացու լիցի ի վերա վարպետաց եւ շինուածոց: Այլ եւ՝ Բ (2) մոհթէմէտ, զոր նոքա սարգեար անուանեն, զի գրեսցեն նոքա եւ զխարճն եւ օգնութիւն արասցեն վերակացուացն՝ կրել տալու զքարն եւ զկիրն ի գիւղորէից: Որ եւ ես իմոյ կողմանէ եդի զՂալայճի օղլու Ստեփանոս վարդապետն Արզրումցի, որ էր ընդ մէլիք Մկրտումին ի բլուրն այն ի վերա շինուածոցն եւ աշխատեցաւ անդ Ի (20) աւուրն՝ մինչեւ ցաւարտումն նորին:

Եւ կատարեցաւ զշինուածն, զի էր վրանաձեւ գմբեթայարկ, եւ ի ներքոյ՝ խորափիտ. եւ՝ ի տեղի ժողովելոյ ջուրց, զոր ի անձրեւ գայր ի վերնոտէ այնմ բլրին հորդեալ ճանապարհաւ ինչ եւ ժողովէր այնմ խորափտի սարընճաձեւ, յորում վերա կայր շինուածն: Եւ յորժամ լնանի աւելորդն, ելեալ ի ճանապարհէ խողովականման եւ հոսի զառ ի վայր ի ձորն:

Եւ գիւղ կայր ի ստորոտ բլրին: Եւ էր աւերակ ի բազում ժամանակաց, որպէս պատմեն՝ Ճ (100) ամէն ի վեր: Զայն գիւղն քննեալ եւ գտեալ զգիւղականս ետ նոցա րախամ մի, զի մաֆ լիցին եւ ԸՃ (800) սօմարի ցան եւ վար արասցեն եւ պահրայ, որ է օշուր, մի տայցեն: Որ եւ վաղվաղակի շինեցին զգիւղն, եւ կան բնակեալ այժմ գիւղականքն:

Եւ ինքն Խանն անց գնաց ի վերա Ղարսայ եւ պաշարեաց զնա ամսօրեայ ժամանակ: Արգիլեաց զգետն որ առոգանէր եւ արբուցանէր զքաղաքն, կտրեաց զջուրն, որ ի վերուստ գայր խողովակով ի բերդն: Եւ յամենայն կողմանց նեղ էարկ զքաղաքն: Եւ պատեալ պաշարեցան յամենայն դիմաց:

Այլ եւ ասպատակս արձակեաց երկուց կողմանց, մինչ գնայր ի Ղարս՝ յաջ եւ յահեակ, զմի կողմն ի վերա Պայազիտու կրկին, եւ զմիւս կողմն ի վերա Կաղզուանայ եւ ինքն ի միջի: Յորում գնացեալ քանդեցին զերկիրն, այրեցին զշինուածսն, գերեցին զմարդիկք եւ զանասունս եւ բազում աւարաւ դարձան ի բուն բանակն՝ ի Ղարս: Եւ անտի կրկին արձակեաց ասպատակս, որ գնացեալ հասին մերձ Թէոդուպօլսոյ: Եւ գերեցին զՆարիմանու նահանգն, զՋաւախէթու, զՉլտրու եւ զՂայի Ղուլու, որք էին բովանդակ ի մեր ազգէ: Եւ քշեցին զայր եւ զկին, զծեր եւ զտղայ եւ տարան ի Խորասան՝ թուով ԶՌ (6000), որպէս եւ լսեմք:

Եւ ապա զիջան եւ հագարացիքն ի բարձրավզութենէ եւ ի գոռոզութենէ իւրեանց: Եւ ելեալ Արզրումայ արք ոմանք երեւելիք եւ եկին իբրեւ դեսպանս առ Խանն, որ դեռեւս նստեալ կայր ի վերա Ղարսայ: Եւ միաբանեալ ընդ ղարսեցւոց մեծամեծացն գնացին առ Խանն աղերս եւ աղաչանս, զի մի աւերեսցէ զերկիրն իսպառ: Եւ խոստացան տալ զԵրեւան, յորմէ բերկրեցաւ Խանն եւ պատուեաց զնոսա խիլայիւ: Եւ եդեալ ընդ նոսա խան մի, որոյ անուն խանի էր… սակաւ ձիաւորօք: Եւ յղեաց յԵրեւան: Որ եւ եկեալ նախ յանդիման եղեն Պապա խանին որ էր նստեալ ի քալարէն ունելով ընդ իւր զԵրեւանայ խանն եւ զՍարտար խանն:

Եւ առեալ ի նմանէ եւս մարդ եւ հրաման եւ ապա մտան ի յԵրեւան. համոզել զնոսա ի խաղաղութիւն եւ տալ զբերդն Խանին:

Եւ յետ Գ (3) – Դ (4) աւուր ել համբաւ, թէ՝ ահա տալու եղան զբերթն այնու պայմանաւ, որ զպատերազմական պատրաստութիւնս, որ է հրահանելիքն եւ ճապխանայն, կիսիցեն. զկէսն տարցեն ընդ ինքեանս եւ զկէսն թողցեն ի բերդին: Եւ այնպէս ուխտ եւ դաշինք հաստատեցին: Եւ խնդրեցին սայլ, զի բարձցեն զինչս իւրեանց: Որ եւ ետուն զՃ (100) սայլ երկրաւ, որում բարձեալ զկահն եւ զկարասինս իւրեանց ելին ի բերդէն սեպտեմբերի ԻԲ (22) օրն երկուշաբթի, Վարագայ սուրբ խաչի պահոցն: Եւ տարեալ հասուցին մինչեւ եզրն Ախուր[ե]ան գետոյն, որ է Արփայչային՝ գնալ անտի ի Ղարս: Եւ սայլավարքն հանդերձ սայլիւք դարձան իւրաքանչիւր ի տեղիս իւրեանց:

Իսկ Խանն դարձ արարեալ ի Ղարսայ գնաց ի Թիֆլիզ: Բայց մինչ կամէր չուել, հրամանագիր յղեաց Երեւանայ խանին, թէ՝ «Առցես ընդ քեզ զԽալիֆայն եւ զքալանթարն, մէլիքն եւ զԵրեւանայ աղայներն եւ զքէտխուտէքն եւ գայցէք առ իս ի յեզրն Ախուր[ե]ան գետոյսե: Բայց որովհետեւ դանդաղեցանք ի գնալն եւ ինքն աճապարեաց ի Տփխիզ, վասն որոյ ոչ կարացաք հասանել նմա ի ճանապարհին, այլ հետեւեցանք նմա եւ գնացինք ի Տփխիս օր մի յետոյ, քան զինքն, զի հոկտեմբերի Ա (1) չուեցինք յԷջմիածնայ եւ Երեւանու քաղաքն եւ ԻԷ (27) հասանք ի Թիֆլիզ քաղաքն:





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/abraham-kretats-i/patmowt-iwn/) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.