Книга - Povestlər

Povestlər
Əlibala Hacızadə


Kitaba görkəmli yazıçının şeirləri və “Unutmaq olmur”, “Məhəbbət olmayan evdə”, “Piyada adam”,

“Atamın gəlini” povestləri daxil edilib.





Əlibala Hacızadə

Povestlər



Kitab görkəmli yazıçımız Əlibala Hacızadənin əziz xatirəsinə ithaf olunur…












***

Nurdan yaranmısan, nurdu baxışın,
Ulduzlar göylərə gözündən düşüb.
Sevən ürəyimə bu atəş, bu od,
Sevən ürəyinin gözündən düşüb.

Səndən ayrı düşmək – ən böyük günah,
Ağaran saçıma baxıb çəkmə ah.
Yüz telim həsrətdən ağarıb, vallah,
Bircə dən bir acı sözündən düşüb.

Eşqinlə ucalan uca bir dağam,
Səni sevəcəyəm – nə qədər sağam.
Bir kəsi deməyə qoymayacağam –
Sevgilin qocalıb gözündən düşüb…


***

Bilməm nədən belə doğmasan mənə
Bir belə qohumun, yadın içində.
Tək sənin adını yazmışam gülüm
Qəlbimə min gözəl adın içində.

Eşqinlə çağlayan bir bülbül oldum
Sənə nəğmə oldum, qızılgül oldum,
Sən məni yandırdın, yanıb kül oldum
Mən səni qoymazdım odun içində…


***

Sən Allah, yuxuma girmə gecələr,
Qorxuram sevincdən öləm yuxuda.
Yaman istəyirəm hamıdan gizli,
Mən özüm yuxuda gələm yuxuna.

Gələm tufan kimi, gələm sel kimi,
Öpəm gözlərindən, dodaqlarından.
Uyuyum qoynunda qızıl gül kimi,
Nə səhər açıla, nə sökülə dan.

Sənə nəğmə deyəm incədən incə,
Ürəyim qəşş edə xoşbəxtliyindən.
Sərxoş dodaqların hey pıçıldaya:
“Sənsiz neyləyirəm xoşbəxtliyi mən?”

Beləcə, yuxunda yaşayam sənin,
Görmək istəmirəm kimi-kimsəni.
Dünyanın xoşbəxti say özünü sən
Mənim tək kim sevər, axı kim səni?


***

Ölüm bu dünyanın o üzündədi,
Bu üzü dünyanın güldü, çiçəkdi.
Ölməzlik – məhəbbət zirvəsindədi,
Məhəbbət – əbədi ömür deməkdi.

Hicranın yolları bitməz-tükənməz,
Vüsal yollarına qar ələnibdi.
Ömrünü eşqinə qurban deyən kəs,
Xəyanət əliylə güllələnibdi.

Sızlama, ürəyim, sən dözümlü ol,
Dünya gah acıdı, gah da şirindi.
Bir gözünlə ağla, bir gözünlə gül,
Dünya əzabına dözənlərindi.




UNUTMAQ OLMUR…


İnsanlar, ayıq olun!

    Y. Fuçik


PROLOQ

«Güllə onun alnından dəymişdi!» – Qırx üçüncü ilin şaxtalı yanvar günlərinin birində, qalın şam meşəsinin ətəyində, qucağımda can vermiş sevimli əsgər oğlum haqqında yazmaq istədiyim qəmli hekayəni, nəhayət bu gün səhər ürəyimin başı göynəyə-göynəyə, qəhərdən boğula-boğula belə başladım.

Bu hekayə uzun illər qəlbimdə dolanmışdı, ancaq yazmamışdım. Qorxmuşdum. Heç kəsdən yox, oğlumun anasından, mənim vəfalı ömür-gün yoldaşımdan, intizarla, saçları ağara-ağara oğul yolu gözləyən anadan qorxmuşdum. Ona: «oğlun artıq yoxdur!» – deməyə dilim gəlməmişdi, «öldü» yazmağa da əlim!!! Axı o, ana idi…

Mən ona necə deyəydim: «Ey gözləri yollarda qalan, həsrət ana, əbəs gözləmə, oğlun çoxdan ölüb, mənim, doğma atasının dizləri üstə «ana!» deyə-deyə canını tapşırıb!!!» Necə deyəydim?!!.

Ana üç həftə bundan irəli, əzgin və xəstə halda, yorğun gözləri dilsiz yollara baxa-baxa dünyadan köçəndə, astaca dedi:

– Mən onu görməmiş ölürəm. Bilirəm, o gələcək.

Harda olsa, gələcək. Qayıdanda… ona deyərsən, mənim qəbrim üstə gələr, ucadan deyər: – «Ana, gəlmişəm.» Mən onun səsini eşidəcəyəm… Onda… onda sakit olaram, ürəyim toxdar…

Bəli, indi ana yoxdur…

İndi illərdən bəri ürəyimdə dolanan, mənə rahatlıq verməyən hekayəni yaza bilərəm. Bəli, mən bu hekayəni oğul dağı görmüş bir ata təki bütün insanlara danışmaq istəyirəm, nahaq qan axıdanlara nifrinlər yağdıra-yağdıra danışmaq istəyirəm…

Budur, səhifələr bir-bir qaralır…

Hər şey-sanki indicə baş verir: oğlumun qana bulaşmış cod saçları, qar kimi ağarmış mehriban sifəti bu dəqiqə gözümün qabağındadır. Burnuma isti qan iyi gəlir. «Ana, ana!» deyən iniltili bir səs eşidirəm… Artıq çoxdan əridilib traktormu, kotanmı, kombaynmı düzəldilmiş o zəhmli, əjdaha kimi nərildəyən topların uğultusu qulaqlarımda səslənir… Kimsə «Atəş!» deyə çığırır, kimsə «Vətən uğrunda, irəli!» deyə səngərdən çıxıb qabağa – odun, alovun içinə atılır. Oğlum sanki qucağımda təzədən can verir…

Birdən… «Volqanın» səsi bircə anda məni o uzaq illərin ağrılı-acılı aləmindən ayırdı. Başımı qaldırdım: ah, evdəymişəm… Bunlar hamısı xəyalmış… Rahat nəfəs aldım… Qələmi yerə qoyub ayağa durdum, aynabənddən küçəyə baxdım…

Maşınla gələn kəndimizin cavan müəllimi Aydın idi. Ağıllı, əqidəli, həssas bir oğlandı. İyirmi beş, iyirmi altı yaşı ancaq olsa da, saçlarına dən düşüb… Kimi deyir bu, xaldı, kimi deyir yox, elə ağarıb… Onun ciddiliyi mənim xoşuma gəlir. Baxırsan, deyirsən. Möhkəm adamdı, çöp kimi tez sınan deyil… O, nədənsə, mənə əridilib zindanda döyülmüş dəmiri xatırladır…

Aydının gəlişi məni sevindirdi. Yaxşı oldu gəldi. Onunla söhbət etməyi, ürəyindəkiləri, düşündüklərini öyrənməyi xoşlayıram… Axı o mənim sabahkı hekayəmin qəhrəmanı olacaq!.. Mən onun həyatını beş barmağım kimi bilirəm.

Bəli, Aydının həyatı maraqlı bir hekayətdir! Mən bu barədə xeyli vaxtdır düşünürəm… Yazacağam… Oğlum haqqında hekayəni qurtaran kimi yazacağam!!!

Lakin, görünür, Aydının hekayəsini yazmaq mənə nəsib deyilmiş!!!

Aydın gəldi, görüşdük… Söhbət əsnasında… bəli, söhbət əsnasında məlum oldu ki, o hekayət artıq yazılıb, onu yazıçı yox, Aydın özü yazıb!..

– Həqiqətdi, müəllim, öz başımıza gələnlərdi, – deyib qalın dəftəri stolun üstünə qoydu. – Heç bir şey artırıb əskiltməmişəm… Necə var, eləcə də qələmə almışam… Xahiş eləyirəm, oxuyun, görün…

Mən bir təəssüf hissi ilə: «Yazıçılar gecikəndə qəhrəmanlar öz romanlarını özləri yazırlar!» – deyə ürəyimdən keçirdim və günəşdən sifəti mis rənginə çalan ciddi görkəmli, qaragözlü, çatmaqaşlı, enlikürəkli bu cavana baxıb gülümsədim…

– Oxuyaram, Aydın, – dedim, – oxuyaram…

O, razılıqla başını tərpətdi, tələsdiyini söyləyib çıxdı. Bir az sonra, bəzəkli gəlin otağına bənzəyən təzə «Volqa» kiminsə rahatlığını pozacağından qorxurmuş kimi kəndin çinarlı küçəsi ilə sakitcə süzüb getdi…

Maraq məni rahat buraxmadı. Aydının gətirdiyi dəftəri götürüb açdım. O, iri, səliqəli xətlə yazdığı hekayətin adını «Unutmaq olmur…» qoymuşdu. Aydının hekayətini oxumağa başladım…

Öz həyatını yazmışdı.

Əhvalat bütün təfərrüatına qədər mənə tanış olduğu üçün, onun yaddan çıxartdığı, yazmadığı bəzi mətləbləri, hekayət tam olsun deyə, mən, elə oradaca Aydının sözünü kəsib qara karandaşla səhifələrin qırağına, arxasına qeyd elədim. Beləliklə, bu hekayət Aydınla mənim söhbətim kimi meydana çıxdı…

Həmin hekayət budur…

A Y D I N – Dava qurtardı!!!

Əsgərlikdən qayıdandan sonra həmişə qaşqabaqlı olan, dodaqları nadir hallarda gülüş görən zəhmli-zabitəli Əli müəllim bir ilıq yaz günü, ucuna sarı patron gilizi taxılmış gödək çəliyini döşəməyə vura-vura, taxta ayağını çıqqıldada-çıqqıldada içəri girib yerə-göyə sığışmayan şadlıqla bu xəbəri sinifdə bildirdikdə, sanki arı yuvasına çöp uzatdın, uşaqlar ayağa durdu, qışqırıq, hıçqırıq, gülüş səsləri bir-birinə qarışdı. Elə bil o anda dünyanın bütün sevincini, gülüşünü, həyəcanını yığıb buraya, pəncərələri gündoğana baxan bu otağa tökdün…

Solğun, kədərli sifətlərimiz güldü, məhzun baxışlarımız sevinclə parladı, uzaqlarda, ancaq xəritədə gördüyümüz, adını eşitdiyimiz yerlərdə atamızın, qardaşımızın sorağında dolaşan pərişan xəyallarımız qayıdıb gəldi.

Yanımda oturan, saya çitdən tuman geyib başına süzük-süzük cuna örtən Nərgizin ayağa qalxıb mənə yol verməyini gözləməyərək partanın üstündən atıldım, qapıya elə bir çiyin vurdum ki, zərbindən divarın suvağı qopub döşəməyə töküldü. Buna fikir vermədən güllə kimi özümü çölə atdım.

Hava təmizdi, xoşdu. Havaya kim ətir səpmişdi?

Dünən o heç belə deyildi. Dünən günəş də bu cur nur saçmırdı!

Yox!

Əli müəllimin ağzından eşitdiyim o ikicə kəlməni ucadan deyə-deyə birbaş evə sarı qaçırdım. Uzun saçım gözümün üstünü örtəndə bildim ki, papağımı yadımdan çıxarıb sinifdə qoymuşam. Bu iki daşın arasında şişburun çarığımın eşmə bağı da açılıb tez-tez qıçıma dolaşır, məni yolumdan eləmək istəyirdi. Mənsə heç nəyə məhəl qoymadan, sol əlimlə saçımı dala ata-ata elə qaçır, qabağıma çıxanlara o iki sözü deyib ötürdüm.

Nəfəsim təngidiyindən çiyinlərim aramsız qalxıb-enir, ağzımdan sanki od çıxırdı. Sifətim alışıb yanırdı.

Ömrümdə heç belə sevinməmişdim. Bəli, on üçillik həyatımda, ağlım söz kəsəndən üzü bəri belə sevindiyim yadıma gəlmirdi. Düzdür, mən müharibə görməmişdim. Ancaq onu iri toy qazanımızı top, tüfəng, tank düzəltdirmək üçün müdafiə fonduna verəndə, tabağımızdan buğda çörəyi yoxa çıxanda, qara arpa çörəyi bal kimi şirin olanda, – gecələr işığımız bayıra çıxmasın deyə pəncərələrə qalın pərdə çəkəndə, nənəm intizarla poçtalyon Məhərrəmin yolunu gözləyəndə, anam fikirli gəzib dolananda, sinif yoldaşım Nərgizin atası Məciddən qara kağız gələndə hiss eləmişdim, duymuşdum…

Kəndin içində sakit-sakit axan çınqıllı çayın üstündəki körpüdən yenicə addamışdım ki, mazutlu kombinezonunun xışıltısı uzaqdan eşidilən ağır yerişli, traktorçu Əmrah kişinin kolxoz həyətinə sarı gəldiyini gördüm. O bu gün də-sən bir işə bax ha!-dava qurtaran gün də arxayın addımlarla yeriyirdi.

«Bəlkə davanın qurtardığını eşitməyib? Yoxsa, dava qurtara, Əmrah əmi də sevinməyə? Yox, yəqin eşitməyib»… – deyə fikirləşdim və ona beş-altı addım qalmış qaranəfəs qışqırdım:

– Dava qurtarıb ey!

Əmrah kişinin cod tüklü, uzun, qara sifətini bir təbəssüm işıqlandırdı.

– Əcəb oğlansan, vallah. Hələ indi eşidirsən? Bir saat bundan qabaq radio xəbər verib,-deyə qabaqdan bir dişi düşdüyünə görə fit çalırmış kimi fışıltı ilə cavab verdi.

«Demək eşidibmiş»! Ötüb keçdim. Qarnı dalına yapışmış Alabaş, tövləmizin böyründə qabağıma çıxıb şırvandı, heç özüm də bilmədim necə oldu, itə bir təpik ilişdirdim və bu sözləri ona da dedim:

– Dava qurtarıb ey!!

İt zingildədi, tüklü quyruğunu qısıb xəndəkdən o tərəfə tullandı. Səsə nənəm çıxdı:

– Kimdi o, ay uşaq? O iti niyə vurursuz durduğu yerdə? – Məni görüb:

– Boy, ədə, neynirsən? – deyə üzümə baxdı.

– Dava qurtarıb ey!..

– Nə? Nə dedin? – Lümə süpürgə arvadın əlindən düşdü.

– Deyirəm, dava qurtarıb!

Nənəm elə səkinin qırağındaca yerə çökdü. Nə qədər fikirləşdisə, nitqi batmış kimi bir söz tapıb deyə bilmədi. Gözlərini döyə-döyə qaldı.

– Nə oldu, ay nənə, sənə?!

Əlini içəri uzatdı. Güclə:

– Su! – dedi.

Mən dəhlizin küncündəki səhəngçədən bir parç su gətirdim. Bircə qurtum içib dodaqlarını islatdı və taqətsiz halda soruşdu:

– Kim deyir, ədə, davanın qurtardığını? Tövşüyə-tövşüyə dedim:

– Əli müəllim indicə sinifdə söylədi. Nənəmin canı üçün, gerçəkdi ey… Radio deyib!..

– İrado da deyib?

– Onda gerçək olar, bala!

Gülzar nənəmin, sanki ayağa durmağa taqəti yoxdu. Elə oturduğu yerdəcə titrək əllərini yuxarı qaldırıb, ürəkdən gələn bir səslə:

– Şükür sənin kərəminə, pərvərdigara, min şükür. Axır ki, qurtardı, – dedi, sonra üzünü mənə çevirdi: – İndi gedənlər gələr. – O, cunasının ucuyla yaşarmış gözlərini sildi.

– Atam da gələcək, hə?

– Boy, gedəyə bax a! Bə nədi, dərdin mənə? Orda ha qalmayacaq?!

Atam nənəmin bircəsiydi. Babam Talış dağlarında tüğyan eləyən partizan davasında ələ keçib Əsəd xan tərəfindən qətl olunanda o, beş yaşındaymış… Birçəyinin birini ağ, birini qara, hörən Gülzar nənəm, atamı ağır əzab-əziyyətlə böyüdüb boya-başa çatdırmışdı. Yazıq arvad, boğazından kəsib gözünün ağı-qarası olan təkcə balasını korluq çəkməyə qoymamışdı. «Dünyada sənətin oldu, ac qalmazsan!» – deyən babamın sözlərinə əməl edərək, nənəm atamı usta Ələsgərin yanında şagird qoyub dərzilik öyrənməsinə nail olmuşdu. Ələsgər kişi rəhmətə gedəndə atam əməlli-başlı dərzilik bacarırmış…

Onu Qüdrətlidə tanımayan yoxdu. Kənddə hamının paltarını o tikərdi. Uşağın da, cavanın da, qocanın da… Təkcə üç nəfər ona paltar tikdirməzdi. Kolxoz sədri Murğuz, hesabdar Cəlil, anbardar Məlik… Onlar atamın tikdiyi paltarları bəyənmirdilər, özlərinin şəhərdə xüsusi dərziləri vardı.

Gününün çoxunu tikiş maşınının arxasında keçirən atam, öz sənətindən zövq ala-ala işlər, yoruldum deməz, hər təzə paltar tikib qurtarandan sonra, yaxşı imarət ucaltmış memar kimi sevinər, sahibinə geyindirib kənardan fərəhlə baxarmış. Kənddə atamın tikdiyi kostyumlar haqqında indi də belə deyirlər: «İslamın əli qızıldı. Onun tikdiyi kostyumu bür, bük, əzişdir, at yerə, o yenə şax, ayaq üstə duracaq!»

Atadanqalma balaca, yastı-yapalaq daxmanı söküb yerində halalca zəhmətinin qazancı ilə bu ikigözlü, aynabəndli otaqları tikdirmiş, həyətində bağ salıb gül əkmiş, çardaq düzəltmişdi. Yaşlı adamlara məxsus bir adətlə o, boş vaxtlarının hamısını bağça-bağa qulluq etməklə keçirərdi.

Qüdrətlidə bir kişi barmağını qatlayıb deyə bilməzdi ki, İslam mənə iynə ulduzu boyda pislik eləyib, ya mənim toyuğuma daş atıb. Yox, deyə bilməzdi! Mənim könlümü qırıb, ürəyimə dəyib – belə deyən də tapmazdın!..

Kimi dindirsəydin, ondan ağızdolusu, ürəklə danışardı…

– Kimin oğlusan, a bala? – deyə bir adam məndən soruşanda, fərəhlə:

– Dərzi İslamın! – deyərdim.

– Yaxşı kişi idi, bala. Allah işinə fərəc versin, gözəl insan idi.

Bir-iki nəfər yox, hamı belə deyirdi. Çoxu bizə onun adına görə hörmət eləyirdi… Düzü, bu, bəzən mənim qüruruma toxunurdu. «Adam gərək özü hörmət qazansın, özgənin hörmətinə, ad-sanına sığınmaq, başqasının kölgəsində dincəlmək insanı hər necə olsa, sıxır, balacalaşdırır!» – deyən Əli müəllimin sözlərini xatırlayırdım. Bu sadə sözləri mən heç zaman unutmayacağam… Bəli, atam haqqında düşünəndə həmişə ürəyim gizli bir nəşə ilə dolurdu.

Deyirlər, yaxşı insan unudulmur, yaxşılıq itmir! Mən sevinirdim ki, atam barədə hamı, hamı xoş söz deyir. O, böyük, adlı-sanlı adam deyildi, adi dərzi idi. Ancaq mən onunla fəxr eləyirdim. İndi görün nənəm – onu böyütmüş, üstündə saçlarını ağartmış, gözlərinin nurunu əritmiş ana necə də yerə-göyə sığışmırdı.

Yadımdadır, bir yay axşamı idi. Hava elə bürkü idi ki, ağacda yarpaq belə tərpənmirdi. Ağcaqanadlar vızıltı ilə uçuşur, üzümüzə qonub sancmağa fürsət axtarırdı. Nənəm köhnə zibil vedrəsinə avarəncər yığıb od vurdu, eyvanın o başına qoydu, tüstüdən qorxan ağcaqanadlar bir az seyrəldi.

Anam yenicə süfrə salıb samovarı ortalığa gətirmişdi ki, atam kolxoz həyətindən gəldi. Papağını çıxarıb dirəyə vurulmuş mıxdan asdı və üzünü bizə tutub gülümsünərək dedi:

– Sabah kolxozda konsert olacaq. Sizi konsertə aparacağam.

O, yuxarı qalxıb süfrənin qırağında əyləşdi.

– Məni də, ata?

– Bəs nə, mənim balam? Heç sənsiz konsertə gedərik?

– Onda təzə paltarımı geyərəm, hə, ata?

– Əlbəttə, oğlum.

– Verərsən, ana?

– Bəs necə?

– Nə qənsertdi bu, ay İslam? – deyə nənəm söhbətə qarışdı.

– Bakıdan gəliblər. Kolxozçular üçün konsert verəcəklər.

Mən sevinirdim. «Sabah təzə paltarımı geyəcəyəm. Bir əlimdən atam tutacaq, bir əlimdən anam. Konsertə gedəcəyik. Bircə səhər tez açılsaydı», deyə düşünürdüm. Bu xəbər kefimi yamanca acmışdı. Bir yerdə qərar tutub dayana bilmirdim. «Hadı-Bıdının» nağılını öz bildiyim kimi danışıb evdəkiləri güldürürdüm.

Gecədən xeyli keçmiş yuxum gəldi, nənəm yerimi saldı, uzanıb yatdım. Atamı, anamı, nənəmi gülə-gülə qoyub yatdım.

Səhər gec oyandım. Duran kimi o biri otağa, anamın yanına qaçdım. Atam da, nənəm də buradaydı.

– Mənim təzə paltarımı sandıqdan çıxart. Konsertə…

Anam köksünü ötürdü. Atam başını aşağı saldı. Nənəm çaşqın halda mənə baxdı. Nə olmuşdu? Yoxsa axşam mən yatandan sonra bir hadisə üz verib? Atam sanki mənim heyrətimə, təəccübümə cavab vermək üçün kədərli bir səslə:

– Konsert… daha olmayacaq, bala! – dedi.

– Niyə, ata?..

Sualım cavabsız qaldı. O, gözlərini dolandırıb paltartikən maşının iynəsi ağzında yarımçıq qalmış kostyuma baxdı və fikrə getdi…

MƏN – Bu sözlərin yaralı yerimə toxundu, Aydın.

O kostyum oğlumunku idi. İslam ona bəylik kostyumu tikirdi. Payızda toyunu eləyəcəkdik. Qismət olmadı. Dediyin gün müharibə başladı. Müharibə hər şeyi yarımçıq qoydu. Bəli, o gün sən konsertə gedə bilmədin, mənim hekayəm yarımçıq qaldı, İslamın tikdiyi kostyum, oğlumun məhəbbəti yarımçıq qaldı…

A Y D I N – heç yadımdan çıxmaz… Qırx birinci ilin bürkülü yay səhəri idi. Rayon mərkəzində ikimərtəbəli binanın qənşərində dayanmışdıq. Mən o günəcən bu qədər çox adam görməmişdim. Həyətdə üç avto durmuşdu. Yan-yörəmə baxdım. Hamı qaşqabaqlı idi. Arvadlardan bəzisi ağlayırdı.

Biz atamı cəbhəyə yola salırdıq. O məni qucağına almışdı, tez-tez çənəmdən yapışıb üzümü özünə sarı döndərir, gözümün içinə baxırdı. Nənəmlə anam yanaşı dayanmışdılar. Özlərini saxlaya bilmədilər. Xısın-xısın ağlamağa başladılar. Atam dedi:

– Məni göz yaşıynan yola salırsız? Ağlasanız sizdən inciyə-rəm… Bu dar gündə, bu sınaq məqamında döşünü irəli verməyən kəs, gərək başına papaq qoymasın. Atamın bozardığını görəndə nənəmin çiyinləri daha titrəmədi, anam hıçqırığım uddu.

– Aydın mənim ümidimdir! – deyə o məni təzədən sinəsinə sıxdı. Nənəmə, anama baxdı:

– Onu sizə, sizi də bir-birinizə tapşırıb gedirəm. Özünüzdən muğayat olun. Yaman günün ömrü az olar. Gün gələcək, düşmən əziləcək, dava qurtaracaq, biz yenə görüşəcəyik.

Atamın bu soyuq sözləri məni heyrətə gətirdi. Axı o, hardan bilirdi ki, düşmən əziləcək, dava qurtaracaq!..

Anam dilləndi;

– Bizdən nigaran olma, İslam.

Nənəm dedi:

–Allah yolunu yüngül eləsin, oğul! Özünü soyuqdan-zaddan gözlə, bala!!!

Nədənsə atam nənəmin bu sözlərinə gülümsündü.

O, anasıyla, anamla vidalaşdı. Sonra yenə mənim gözlərimə diqqətlə baxdı. Elə zəndlə, elə məhzunluq və həsrətlə baxdı ki, elə bil, bu ayrılıq məqamında gözlərimin rəngini yadında saxlamaq istəyirdi. Bilmirəm bu, doğrudan da, belə idi ya yox! Amma mən onun gözlərini həmişəlik yadımda saxladım. O baxışlar gözlərimə, beynimə, ürəyimə həkk olundu. Atamı xatırlayanda həmişə o iki qara, zil qara göz xəyalımda canlanırdı. O gözlər yuxuda da, xəyalda da mənə baxırdı, məhəbbətlə, həsrətlə, kədərlə baxırdı. Elə sanırdım ki, o gözlər ömrümün axırına qədər kirpik belə çalmadan mənə baxacaq, baxacaqdı.

Üzümdən öpdü, yerə qoydu. Mən ancaq indi kövrəldim, qıçlarına sarmaşdım. Anam məni ondan zorla ayırdı. O, geri baxa-baxa bizə əl elədi. Maşına mindilər.

Dallarınca su atan da oldu. Yaylıqlar yelləndi, əllər tərpəndi. Maşın tini burulub uzaqlaşdı. Biz belə ayrıldıq…

…İndi bu şad xəbəri eşidən Gülzar nənəmin solğun üzü qızarmışdı. Seyrək kirpikli gözlərinə elə bil ayrıdan nur gəlmişdi.



O, əlini yerə dayaq verib ayağa qalxdı, qıvraq addımlarla evə girdi. Dalınca içəri keçdim. Gördüm ki, arvad həvəsnən, şövqnən otaqları yığışdırır, səliqə-sahman yaradır. O, quş kimi qol-qanad açmışdı. Çevik hərəkətlərlə həsiri çıxarıb çırpır, palazdan-xalçadan döşəyirdi.

Sandığın yanında qoyulan paltartikən maşının sarı rəngli qapağını qaldırdı. Maşının iynəsi pas atmış, qayışı çürümüşdü. Dörd il yarım əl vuran olmamışdı. Dörd il yarım səsi eşidilməmişdi. Onun sahibisə, kim bilir, haradaydı? Sağdımı? Gedəndən vur-tut bircə kağızı gəlmişdi. Əl boydaca bir məktub. O da Kerçdən. Vəssalam. Ancaq kəndimizin camaatı üçün onun tikdiyi paltarlar hələ də tez-tez gözümə dəyirdi. Cırılıb-süzüləni də olmuşdu, atılanı da… Bir kilo una, bir kasa dənə dəyişilərək uzaq-uzaq kəndlərə gedib çıxanı da vardı. Yamaq üstündən yamaq vurulanı, boxçada, sandıqda əziz yadigar, son nişanə kimi saxlanılanı da…

Nənəm həvəslə maşını silib təmizlədi, sonra neçə ildə bircə dəfə də öz qəribə nəğməsini oxumamış samovarı çölə çıxartdı.

–Ədə, a bala, dərdin mənə, baltanı götür, damdakı o köhnə yeşiyi qır, talaşadan-zaddan qayır. Mən də bu samovarı doldurub od atım. Gülrux da bu iki daşın arasında bilmirəm hara getdi. Evdə olsaydı, mağıl, o da bir işin qulpundan yapışardı.

M Ə N – Gülrux Aydının anası idi. O, gözəl qadındı. Qüdrətlidə ondan yaraşıqlı, gözəgəlimli ikinci bir gəlin tapmaq çətindi. Düz, mütənasib vücudu, uzun qara hörükləri, əsmər üzü, qara gözləri, o gözlərdəki gənclik təravəti, nuru insanın qəlbində qadın gözəlliyinə səmimi bir rəğbət oyadırdı. İslam əsgər gedəndən sonra o, çox da sınıxmamışdı. Gülzar arvad evin dayağı – evin kişisi olduğuna görə, nə gəlini, nə də Aydını xiffət eləməyə qoymamışdı. Bir balaca, əlləri aşağı düşən kimi, qara-çovğuna baxmamışdı. Həftəbazarına getmiş, evdən ayından-oyundan aparmış, una-dənə verib gətirmişdi. Gülzarın əlləşib-vuruşmağına baxmayaraq, ağır illər yenə öz işini görmüş, Gülruxun da, Aydının da üzündə bir pərişanlıq, məyusluq əmələ gəlmişdi.

İslam Gülruxun yadından çıxmırdı. Gecələr bəzən o, İslamı öz yanında sanırdı. Sevinirdi. Ancaq bu, uzun çəkmirdi. Xəyal aləmindən ayrılanda yorğan-döşəkdə özünü tək görür və məyus olurdu. Gecələr hamı yatandan sonra o, balışını azmı göz yaşı ilə islatmışdı? Səssiz-səmirsiz…

O, İslamdan əvvəlinci və sonuncu məktub gələn günü bütün ailə ilə birgə bayram elədi. Məktub kəsiləndə isə… Məktub kəsiləndə isə o, şübhələndi, qara, qorxunc fikirlər gözəgörünməz yollarla qəlbinə axıb doldu, onun yuxusunu ərşə çəkdi. Qəzetlər də, radio da, cəbhədən gələn bəzi məktublar da Kerçdə dəhşətli vuruşlar getdiyini və çoxlu insan tələfatı olduğunu xəbər verirdi.

Anbardar Məlikin məktubu da elə o günlərdə gəldi. Məlikin arvadı Səltənət bir gün Gülruxun qabağını kəsib:

–Ay Gülrux, başına dönüm, kişidən kağız gəlib, onu mənə oxu, sən allah, – dedi.

Gülrux da oxudu. Kaş heç oxumayaydı. O kağız onun qanadlarını qırdı, ümidlə, intizarla çırpınan ürəyinə inamsızlıq toxumu səpdi. Bu, Məlikin məktubundakı bircə cümlənin təsiri ilə yarandı. O yazmışdı: «Burada o qədər adam qırıldı ki, Qara dəniz dönüb qırmızı dəniz oldu, Səlti.

Həmin gecə Gülrux çox pis yatdı. Yuxuda qan gördü. Səhər qayınanasına dedi: «Qan görmüşəm yuxuda!» Gülzar arvad qüssəli-qüssəli yozdu: «Qan qovuşuqdu, bala». Yox, onun qəlbində yaranan ümidsizlik azalmadı. «Bəs niyə məktub gəlmir?! Sağ olsaydı, İslam kağız yazardı». Onun dərya ümidi damcı-damcı axıb harasa getdi. Getdi və ancaq bu zaman o Gülrux, özünü kimsəsiz və bədbəxt hesab elədi. Elə həmin günlərdə də İldırım Gülruxu tora sala bildi. İldırım, qüdrətlilərin kənd sovet sədri, caydaq bir adamdı. O qədər arıqdı ki, deyərdin bəs bu heç nə yeyib-içmir. Burnunu tutsan canı çıxar. Arıq, ətsiz sifətində, seyrək qaşları altda parlayan çuxura düşmüş gözləri, ağzının üstünə qədər uzanan iri burnu və yastı çənəsinin altında udqunan zaman tez-tez aşağı-yuxarı qalxıb-enən yumru hülqumu onu çox qəribə, göstərirdi. Baxanda özünü gülməkdən güclə saxlayırdın.

Amma caydaqlığına baxmayaraq həddən artıq cəld və çevikdi. Onu əsgər aparmamışdılar. Deyirdilər «xarab çıxıb». Bu o demək idi ki, yəni İldırım xəstədi.

Qüdrətlidə axar-baxarlı bir yerdə qəşəng imarət ucaltmışdı. Ailəsi dörd nəfərdən ibarətdi: arvadı Bikə, iki oğlu və özü. Bikə çox qara olduğuna görə kənd arasında ona Ərəb Bikə deyirdilər. Düzdü, yaxşı geyinərdi, boyun-boğazı, qulağı, ağzında dişləri bərq vururdu, ancaq bununla belə kişinin qızı qaraydı da.

İldırım Gülruxu çoxdan gözaltı eləmişdi. Onunla kəlmə kəsmək, atəşin gözlərinə baxmaq, ipək tellərini oxşamaq, – İldırımın indi yeganə arzusu bu idi. «Gülruxu ələ alsam, vijdan haqqı, elə bil faşist Almaniyasını qabağımda diz çökdürmüşəm» deyə düşünür, gecə-gündüz yollar, tədbirlər arayıb axtarırdı. Gülruxun, bu sadəlövh, bütün insanları İslam kimi təmiz qəlbli hesab eləyən bu qadının eşqinə düşəndən bəri o öz arvadı ilə yola getmir, hiss eləmədən yavaş-yavaş evdən soyuyurdu. Təkcə körpə uşaqlarını görəndə ata olduğunu, ailə başçısı olduğunu xatırlayırdı.

İldırım tez-tez atlanır, briqadalara çıxırdı; Gülruxu görmək üçün… Tez-tez kolxozçuları yığıb iclas eləyirdi, Gülruxa baxmaq üçün… Axşamlar camaat çöldən, kolxoz işindən qayıdıb gəldikdən sonra qapıları bir-bir döyüb evləri gəzirdi, Gülruxgilə gəlmək üçün…

O, çox usta tərpənirdi, məqsədini heç kəs, hətta uzun müddət Gülruxun özü də bilmədi. Səbəbi bu idi ki, o, bir xeyirxahlıq pərdəsinə bürünmüşdü, imkanı olduğu qədər hamıya yaxşılıq eləyirdi. Kənddə ondan narazı olan çox az adam tapardın.

…Bir dəfə o, payızın dodaq çatladan şaxtasında; çöldə pambıq yığan Gülruxa yanaşdı. Yığdığı çəngə pambığı gülə-gülə gəlinin önlüyünə qoyanda onun ətli buduna toxundu, ürəyi nanə yarpağı kimi titrədi. Bundan əvəzsiz nəşə alan İldırım ovcunu yenə doldurub əsə-əsə Gülruxa yaxın gəldi. Gəlin əlini açdısa da o, əvvəlki kimi pambığı önlüyə təpdi, əlinin arxasını yenə onun buduna toxundurdu… Özünə elə görkəm verdi ki, bu, guya təsadüfən oldu…

Sonra o, Gülruxun çaqqanaqların didib dağıtdığı barmaqlarına, çör-çöpün cırıb qanatdığı dolu ayaqlarına baxıb dedi:

– Sənə çöldə işləmək yaraşmır heç, vijdan haqqı. Neyniyəsən. Zəmanənin boynu sınsın… Gülrux əllərini önlükdə qurdalaya-qurdalaya:

– Camaat necə, mən də elə, ay İldırım qağa… – dedi.

– Yox, vijdan haqqı, sənə yaraşmır… Mən səni belə görəndə gecələr yuxum ərşə çəkilir. İlan vuran yatır mən yox… Neyniyim. Ürəyimnən bacarmıram. Dünyada ürəyiyumşaq olmaqdan da pis şey yoxdu, vijdan haqqı.

– Ömrün uzun olsun…

– Axırı o gün fikirləşmişəm, demişəm, balam, bizim idarəyə onsuz da bir adam lazımdır, yox? Vijdan haqqı, düz sözümdü, çöldə bu əziyyətlə işləməkdənsə, yenə sil-süpür eləmək asandır, bala. Arvad işidi. Elə gəlib gündə bircə saat gözə görünərsən, qalanıynan işin yoxdu.

– Ömrün uzun olsun, qağa.

Həmin gecə Gülrux çox gec yatdı. Gözünə yuxu getmirdi. İldırımın gündüzkü hərəkəti heç yadından çıxmırdı. Hərdən Gülruxa elə gəlirdi ki, İldırım: ölü əlinə bənzər qansız, damarları görünən əlini onun bədənində gəzdirir. «Deyəsən kişinin başqa niyyəti var, axı? Yaman canyananlıq eləyir! – Sonra bu fikrindən utandı. – Gör mən nələr düşünürəm? O mənə yaxşılıq eləmək istəyir, mən isə…», ürəyinə dammış bu şübhəni özündən uzaqlaşdırmaq istədi. O axşam bacarmadı. Ancaq sonra baş vermiş bir hadisə bu fikri onun beynindən çıxartdı. Əhvalat belə oldu:

…Günlərin birində kənd soveti sədrinin köməkçisi Murtuz hay-haray sala-sala Gülruxgilə gəldi. Kağız gətirmişdi. Vergi kağızı… Gülruxgil həyətyanı sahə üçün vergi verməli idi. Gülruxun gözləri böyüdü. Axı onlar indiyəcən bu qədər vergi verməmişdilər?! Bəlkə səhv düşüb?

Gülrux kağızı götürüb İldırımın yanına getdi. Gurhagur yanan peçin qırağında dayanıb pəncərədən çölə baxan İldırım onu gülərüzlə qarşıladı:

– Hə, buyur, buyur.

Gülrux kağızı irəli uzatdı.

– İldırım qağa, bizim bu kağız deyəsən səhv düşüb, axı…

– Əvvəl bir otur. De görüm necəsiz? Necə dolanırsız?

– Yaxşıyıq, İldırım qağa, ancaq bu kağız… İldırım kağızı alıb baxdı.

– Hə, bunu deyirsən? Yox vijdan haqqı, səhv-zad düşüb eləməyib,– o gülümsündü, sağ əlini yavaş-yavaş ağarmağa başlayan qalın saçlarına çəkdi, – necə yazılıb, elə heylədi. Sən ki uşaq döyülsən. Bilirsən ki, ağır zamandı, müharibədi. Adamlarımız düşmənlə ölüm-dirim davasına giriblər. Onlar üçün çörək lazımdı? Lazımdı… Bizim borcumuzdu, gərək… Bir də… hökumətin zakonudu da! Özün bilirsən ki, qanunu dəyişmək ixtiyarımız yoxdu bizim. Vijdan haqqı, olsaydı bu saat dəyişərdim. Yüz elə qanun qurban olsun…

– Çox sağ ol, İldırım qağa. Balaların sağ olsun. Siz bizi elə şirin dilnən dindirirsiz, adam…

– Borcumuzdu bizim, vijdan haqqı, mən o rəhbər işçilərdən döyüləm ki, camaatı hesaba almayım. Mənimki camaatdı, eldi, obadı.

Gülrux onun sözlərini eşitmirdi. Onu bu dəqiqə bir şey düşündürürdü. O, pulu hardan tapmalı. O da bilir, müharibə vaxtıdır, ancaq hardan?

– İldırım qağa, vallah, biz bu qədər verginin öhdəsindən gələ bilmərik. Gördüz də ki, bu il bağda-bağatda bir şey olmadı. Gül vaxtı hamısını dolu vurdu.

Söhbət bura çatanda İldırım əl atıb şalvarının dal cibindən bir dəstə qırmızı otuzluq çıxartdı və Gülruxun qənşərinə qoydu.

– Götür, bala, borcunu ver.

– Yox, yox.

–Yox nədi, qız? Götür, vijdan haqqı, inciyərəm səndən; götür, götür, vergini verərsən, qalanını da uşaq üçün xəm-xırd alarsan.

Gülrux inad elədi. İldırım dedi:

– Mən borc verirəm, bunu sənə. Nə vaxt pulun olar, verərsən. Hökumət vergisini gecikdirmək olmaz, amma mən özününküyəm. Nə vaxt olsa verərsən.





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68386282) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.