Книга - Монгол ард түмэн. Хэл, шилжилт хөдөлгөөн, гааль

Монгол ард т?мэн. Хэл, шилжилт х?д?лг??н, гааль
Андрей Тихомиров


Энэ номонд монгол ард т?мний хэл, ард т?мэн, шилжилт х?д?лг??ний тухай ?г??лнэ. Монгол ард т?мний нэгдэл хэрхэн ??ссэн тухай, итгэл ?нэмшил, ёс заншил, зан ?йл, зан ?йл хэрхэн бий болсон тухай. ??р ??р цаг ?еийн т??хэн, угсаатны з?йн эх сурвалжууд оролцдог. Зарим монгол хэлний товч д?рмийн мэдээллийг ?гс?н.





Монгол ард т?мэн

Хэл, шилжилт х?д?лг??н, гааль



Андрей Тихомиров



© Андрей Тихомиров, 2020



ISBN 978-5-4498-1432-6

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero




Монгол ард т?мэн


Монгол ард т?мэн дараахь утгаар ойлгогддог: 1) Халх-монголчууд, ард т?мэн, Монгол улсын гол х?н ам, Хятад улсад бас амьдардаг. 2) монгол хэлээр ярьдаг ард т?мний нэр. Халха – 16-р зуунд гарч ирсэн гадаад (хойд) Монголын эртний нэр, нэг хувилбараар энэ нэрийг энэ нутаг дэвсгэрт Даян хааны отгон х?? Гересенце ?гч ?в залгамж халх хэмээн нэрлэжээ. Монголын ноёрхлуудыг байлдан дагуулах нь Манжуурын т?рэмгий бодлогын даалгавруудын нэг байсан б?г??д т??ний гол зорилго нь Хятад улсыг эзлэх явдал байв. 1634 онд Манжууд Лагден хааныг ялав. ??нийг дагаад ?мн?д монгол ноёд 1636 онд Манжийн вассал хамааралтай болохыг х?лээн з?вш??рс?н. ?мн?д Монголыг ?в?р буюу Манжуурын улсын нэг хэсэг болгон ??рчл?в. Тэр ?еэс хойд Монгол (Халх) нь Гадаад гэж нэрлэгдэж эхэлсэн. «Монголчууд» гэсэн нэр нь Тан улсын ?ед (618—907) ?еэс ??ссэн хятадын тэмдэглэлд байдаг б?г??д ??нийг «Ши-вэй-мон-го» гэж нэрлэдэг. С?н г?рний ?еийн тэмдэглэлд (10—11 зуун) тэдгээрийг «мэнгу» нэрээр нэрлэдэг.



Монгол ард т?мний орчин ?еийн ангилал:

• Баоан

• буриадууд

• Daurs

• Dongxiang

• Хитан

• Ойрадууд

• Дербет

• Захчин

• Халимагууд

• Сарт Калмаки

• Сяньби

• Ту

• Ухуань

• Халх монголчууд

Баоань, Хятад улсын ард т?мэн, Хятад улсын албан ёсоор х?лээн з?вш??р?гдс?н 56 ард т?мний тоонд багтжээ.

Т??хийн т??хээс ?зэхэд Юань, Мин г?рний ?ед монгол цэрг??д Цинхай мужийн Тонгрэн мужид Т?вдийн нутагт байрлаж байжээ. Эдгээр монголчууд эрт дээр ?еэс газар тариалан, мал аж ахуй эрхэлж, ойр хавьд амьдардаг Хуй, Хан, Т?вд, Монгорчуудтай нягт харилцаатай байжээ. Энэ нь аажмаар шинэ ?ндэстэн болоход хувь нэмэр оруулсан.

Мин г?рний ?ед Тонгрэн нутагт хамгаалалтын хуаран байгуулагдаж, Баоань хот байгуулагдсан б?г??д энэ нь х?м??сийн нэр, гарал ??слийг анх тайлбарлаж байсан нь «Баоанхуй», ??р??р хэлбэл «Баоан мусульманчууд» гэсэн ?г юм. 1950 онд тэдний х?сэлтээр тэдэнд «baoan» гэсэн нэр ?гчээ. 16-р зуунд Баоани нь Лонгуу голын эрэг дээрх гурван сууринд амьдардаг байсан боловч эзэн хаан Тонгжийн засаглалын ?ед эдгээр х?м??с буддын шашны хийдээр хавчигдаж байв. Баоанчууд эхлээд Сунхуа руу зугтсан б?г??д Ма Лайчи (Аппак Хожигийн с?нслэг ?в залгамжлагч) тэднийг лалын шашинд оруулсан гэж ?здэг. 1870-аад онд Дунганы бослогыг ялагдсаны дараа ихэнх хэсэг нь з??н талаараа Ганьсу муж руу н??ж, эцэст нь Линьсиа мужийн Жиши уулын бэлд нарийвчлан суурьшиж, Дадонг, Ганмей, Гаоли гэсэн гурван сууринг байгуулав. Т??хийн х??рнэлээс ?зэхэд Юань г?рний ?ед аль хэдийн арьсан хуйханд модон бариулаар ?зэсгэлэнтэй сайхан з?лэг хийдэг байжээ. ??ний дараа бялууны ?йлдвэрлэлийн технологийг б?гдийг сайжруулж, маш ?нд?р т?вшинд х?рсэн. Б??м ?йлдвэрлэх явцад 40—80 ?йл ажиллагаа хийдэг. Т??ний ач ивээл, ?зэсгэлэнтэй д?р т?рх??р?? Баоаны амсагч нь ?ндэсний соёлын салшг?й хэсэг болжээ. Баоани хорхойтнуудыг х?ндэт зочдод бэлэг болгон ?г?х б?г??д залуу Баоаны дунд хайрын шинж тэмдэг болгон ?рг?л болж ?гд?г. Баоаны хуримын уламжлал нь н??дэлчдийн амьдралын онцлог шинж юм. Хуримын ?д?р с?йт б?сг?й, т??ний хамаатан садан, ойр дотны х?м??с морин дээр с?йт б?сг?йтэй уулздаг бол с?йт б?сг?й, т??ний хамаатан садан нь х?ргэний гэрт очдог. Ихэвчлэн энэ зан ?йлийг морины уралдаан дагалддаг.

Буриадууд (??р?? нэр – буриад, буряад, б?с буриад) – буриад хэлээр ярьдаг монгол х?н. Буриадууд дундад зууны ?еийн эх сурвалж Баргужин-Токум гэгддэг Буриадын угсаатны нутаг дэвсгэрт Байгаль нуурын б?с нутагт нэг ард т?мнийг б?рд??лж байжээ. Буриадын ?в?г дээдэс (Баярку, Курыканууд) 6-р зуунаас эхлэн Байгал нуурын хоёр талд газар тариалан эрхэлж эхэлсэн. Курыкчууд Байгаль нуурын баруун хэсгээс газар нутгийг суурьшуулж, Байрик нь Байгаль нуурнаас Аргун гол х?ртэл газарт суурьшжээ. Энэ ?ед тэд янз б?рийн н??дэлчин улсуудын нэг хэсэг байв. Хитаны х?чирхэгжсэн нь Баярку н??лгэн шилж??лэх ц?м нь Трансейкалийн з??н хэсгээс з??н тийш шилжсэнтэй холбоотой юм. Энэ бол bayirku ба курыкан хоёрын хоорондын нягт харилцааны эхлэл байсан юм. Энэ ?ед х?рш зэргэлдээ ард т?мэн байиркаг монгол хэв маягаар барьц гэж нэрлэж эхэлсэн б?г??д эх сурвалжид аль хэдийнэ хори гэж нэрлэгддэг Курыкчуудтай ижил з?йл тохиолддог. Монголын эзэнт г?рэн байгуулагдах ?ед Байгаль нуурын эргэн тойронд нутаг Баргужин-Токум нэртэй байв. Х?н амын дийлэнх нь Баргутын овог угсаатны нэртэй байв.

Буриадын шашинтнууд бурханы шашин ш?тдэг эсвэл б?? м?рг?лтэй х?м??с байдаг. Буриадын буддистууд бол хойд Буддизмын (Махаяна) шашинтнууд юм.

«Буриад» угсаатны этимологи нь хэд хэдэн хувилбартай (Wikipedia ?г?гд?л):

Буриха гэдэг ?гнээс – зайлсхийх.

Курыкан (курикан) угсаатны нэрнээс.

?г баарнаас – бар, энэ нь боломжг?й юм. Таамаглал нь buryaad – barad гэдэг ?гийн аялгуу хэлбэр дээр суурилдаг.

Шуурга гэдэг ?гнээс – хэт их.

Бурхад эртний олон буриадууд чоныг ?в?г дээдэс нь х?ндэтгэдэг байсан тул угсаатны нэр томъёо руу буцаж ирсэн Хакас пират гэдэг нь чоно буюу бури-ата бол чонын эцэг юм. Хакас хэл дээр нийтлэг турк дуу сонсогддог б.. Энэ нэрийн дор Оросын казакууд Хакасчуудын ?в?г дээдсийн дорно з?гт амьдарч байсан Баруун буриадуудын ?в?г дээдсийн талаар мэддэг болжээ. ??ний дараа пирахат нь орос ах болж ??рчл?гдс?н б?г??д Оросын т?рийн мэдэлд байдаг б?хэл б?тэн монгол хэлтэй х?н амд шилжсэн (ах д??, ахан д??с, ах д?? мангалууд), дараа нь Эхирт, Булагат, Хонгодор, Хори-Буриадууд ??рсдийг?? буриадууд гэж нэрлэдэг ер?нхий нэр болгон авчээ. Буряад илэрхийлэлээс харахад halyadg нь хажуу тийш харсан гуравдагч этгээд юм. Энэ сонголт нь семантик ?зэл баримтлал дахь Халимагийн давхрагаас, м?н Жунгариас н??лгэн шилж??лсний дараа тэдэнд хэрэглэсэн буриха ба халядг (халмаг) -аас гаралтай. Зунгариа нь Хятадын баруун хойд хэсэгт байрладаг; Монгол, Казахстан, ОХУ-тай хиллэдэг. Т?в Азиас Хятад руу эртний худалдааны зам З??нгарыг дайран ?нг?рч байв. «Зунгария» гэсэн нэр томъёо нь 18-р зууны эхээр Европын уран зохиолд гарч ирэв. нэр нь 17-р зуунд давамгайлж байсан. Ойрадын хаадууд. «Зунгариа» нэр нь Ойрадуудын дунд ноёрхож байсан байр суурь [Чингис хааны ?еэс цэргийн-засаг захиргааны хуваагдлыг 2 «далавч» буюу «фланк» болгон сольж гар – «з??н жиг??р» ба barun-gar – «баруун жиг??р»] Jung-gar б?лгийн ноёдуудыг олж авав. D. Хятадад орсоны дараа (1758) «Зунгариа» гэсэн нэр томъёо нь Шинжяаны хойд хэсгийн нэр хэмээн газарз?йн уран зохиолд хадгалагдан ?лджээ.

Энэ ?гнээс – саарал, д?рслэлтэй хуучин, эртний, ойрот – ой мод, ер?нхийд?? эртний (уугуул) ойн ард т?мэн гэж орчуулагддаг. Орчин ?еийн буриадуудын ?в?г дээдэс нь бие махбодийн овгийн нэгдэлд багтдаг байсан Баярку, Курыканчууд байх магадлалтай. Теле, эргээд dinlinov-аас гарав. Динлиний тухай анхны мэдээлэл 3-4-р зууны эх сурвалжуудад гарч ирэв. МЭ? э.

Буриадууд бол ??рсдийн т??хэн бичгийн эх сурвалжийг б?тээгчид юм. Эдгээр нь 19-р зууны ?ед Буриадын т??х, соёлын гол ?е шатуудыг тусгасан «Буриадын т??х» гэж нэрлэгддэг. Уран зохиолын монгол хэлээр эмхэтгэсэн. Зохиолч И. Ломбоциренов, Т. Тобоев, В. Ямсунов болон бусад х?м??с т??хэн тэмдэглэл, т??х, баримт бичиг, уламжлалыг ашигласан. Тухайн ?еийн Буддын шашны з?тгэлтн??д, сургагч багш нар ??рсдийн б?тээл??дээр баялаг оюун санааны ?в ?лдээсэн байдаг. Буриадын ихэнх дацануудад ксилографийн аргаар ном хэвлэдэг хэвлэх ?йлдвэр??д байсан

Б?х н??длийн мал аж ахуй эрхлэгчидтэй адил уламжлалт орон сууц бол монгол ард т?мний дунд гэр гэж нэрлэгддэг (шууд утгаараа орон сууц, байшин гэх мэт) байшин юм. Х?ш??г з??врийн эсгий ба суурийн аль алиныг нь баар эсвэл лог дээрээс лог хэлбэрээр суулгасан. Цонхг?й 6 эсвэл 8 н??рсний модон байшин. Дээвэр нь утаа, гэрэлт??лгийн хувьд том нээлтэй байдаг. Дээврийг д?рв?н тулгуур – тенги дээр суурилуулсан. Заримдаа таазыг зохион байгуулдаг байв. Модон байшингийн хаалга урд з?г чиглэв. ?р?? нь баруун, эрэгтэй, з??н, эмэгтэй, тал хуваагджээ. Байшингийн т?вд гал зуух байв. Хана дагуу вандан сандлууд байв. Модон байшингийн тавиурын хаалганы з??н талд гэр ахуйн сав суулга. Баруун талд нь авдар, зочдод зориулсан ширээ байдаг. Эрт дээр ?еэс мал, амьтны гаралтай ургамлын гаралтай хоол х?нс нь хоол х?нсэнд ихээхэн байр эзэлдэг байв. Ирээд?йд зориулж тусгай исгэлэн (курунга) исгэлэн с??г бэлтгэж, хатаасан аарцны масс – хуруут. Монголчуудын нэгэн адил буриадууд ногоон цай ууж, т??нд с?? асгаж, давс, ц?цгийн тос, гахайн ??х оруулдаг байв. Монголд болон Буриад улсад хоол хийх ?еэр гэдэс цайруулах нь заншил биш байдаг – тэд хэлэхдээ, булингарг?й, зочин ?лс?ж байгаа тул та хооллох хэрэгтэй хэвээр байна.

Буриадын овог б?р ??рийн гэсэн ?ндэсний хувцастай байдаг б?г??д энэ нь маш олон янзаар (голдуу эмэгтэйч??дийн дунд) ялгагдана. Х?ндл?н Байгаль орчмын буриадуудын ?ндэсний хувцас нь Дэгэлээс б?рддэг – нэхий даавуугаар хийсэн, цээжний дээд хэсэгт гурвалжин хэлбэртэй, оёсон, гарын сойзоор ?слэг эдлэлээр чангалдаг ханцуй, заримдаа маш ?нэ цэнэтэй байдаг. Зуны улиралд дегелийг ижил т?стэй з??сэн даавууны ваараар сольж болно. Transbaikalia-д зуны дээл, ядуу – цаас, баян – торго зэргийг ихэвчлэн ашигладаг байв. Нэмэлт ?ед, том ?слэг х?з??вчтэй, нэг т?рлийн пальто, дегелийн дээг??р ?мсд?г байв. Х?йтний улиралд, ялангуяа зам дээр – Даах бол гадуур нь ноосон даашинзаар хийсэн хувцасласан арьсаар хийсэн ?рг?н даашинз юм.

Эртний монголчуудын хамгийн дээд ш?тээн нь Эрхэмсэг байдлын бэлгэ тэмдэг болсон Х?хэ М?нх Тэнгри юм. Дэлхий бол эмэгтэйлэг зарчим юм. Бурхад тэнгэрт амьдардаг. Тэдний захирагч Асаранг Тэнгригийн ?ед селестиел??д нэг байв. Т??нийг явсны дараа эрх баригчид Хурмаст, Ата Улаан нарыг эсэрг??цэж эхэлсэн. ??ний ?р д?нд хэн ч ялж чадалг?й, Тэнгригийнхэн барууны 55 сайн, 44 з??н муу з?йлд хуваагдаж, хоорондоо м?нхийн тэмцлийг ?ргэлжл??лэв. В.В.Николаев «Чуваш ?в?г дээдсийн т??х» номонд (66-67-р хуудас): «Монгол, т?рк??дийн шашин ш?тлэгт маш их нийтлэг з?йл байсан. Тэд Тэнгригийн дээд бурхан хэмээн ш?тдэг байв. Тэнгри – М?нх тэнгэр, нэг, ?г??м?р, б?хнийг мэддэг, шударга ёс. Энэ бол бидний толгой дээрх ердийн цэнхэр тэнгэр биш, харин тэнгэр шиг с?нс, ??р нэг бодит байдал, тэнгэрийн с?нс шиг байв. «Тэнгри» гэдэг ?г нь нууцлаг, Турк биш, Монгол ч биш, Иран ч биш. «Дингир» гэдэг утгаараа «тэнгэр» гэсэн утгатай цорын ганц хэл бол Их тал нутгаас хэдэн мянган км зайд орших Ойрхи Дорнодын эртний соёл иргэншлийн хэл юм. Т??гээр ч ?л барам монголчууд, т?рэг??дийн тухай анхны мэдээ гарч ирэхээс хоёр мянган жилийн ?мн? тэд энэ хэлээр ярихаа больжээ. Ер нь Тэнгри нь ямар нэгэн байдлаар д?рс хэлбэрээр илэрхийлэгддэгг?й байсан боловч эр х?ний зарчим, хувь тавилантай холбоотой байв (Алтай, Шумерын хэл ижил т?стэй байдал, 16-р хуудас).

Цаг хугацаа ?нг?р?х?д б??гийн ачаар тэд маш их тэнгэрийг хуваарилж эхэлсэн б?г??д тус б?р нь ??рийн м?нгийг, м?н тус тусынх нь оддын гэх мэтийг эзэмшсэн тул тэдний тоо 99 т?гр?гт х?рчээ. Тэд гурван н?дтэй аваргууд шиг зурж эхлэв. М?н гол бурхдын хувьд тэд Ульген, эсвэл Хормуста (дээд ерт?нц ба б?х Тэнгри захирагчаар), Эрликийг (газар доорх ерт?нцийн эзэн гэдгээр нь) х?ндэтгэж эхлэв [Рассоха I. 77., х. 88—90] дугаартай.

Дорно дахины ард т?мний гол х?ч чадал нь ?нд?р х?гжс?н шашин дээр суурилсан эртний тахин ш?тлэг байв. Зарим овог аймгууд загалмай б?хий далбаан дор Европын паган улсуудад иржээ. Аттилагийн хошуу дээрх загалмай нь Тэнгри хааны билэг тэмдэг байсан – хамгийн дээд, магадг?й тэдний эртний шашны цорын ганц бурхан байв. («Баннер» гэдэг ?г нь т?рэгийн «хошуу» хошуу, «туг» гэсэн ?гнээс гаралтай б?г??д «хамгаалалт», «ивээн тэтгэгч» гэж орчуулагддаг).

Эртний Енисей мужийн чулуун хавтангууд дээр эртний уран зураачийн сийлсэн гараар хийсэн урт дээлтэй д?рс??д хадгалагджээ.

Христийн шашинд эв найрамдлын хувьд ашигладаг халбагатай тун т?стэй аяга барьсан тахилын ширээний зураг бас бий. Энэх?? ?зэгдл??д нь алс холын тэр ?ед эдгээр газруудад т?гээмэл байдаг эртний б?? м?рг?лийн зан ?йлтэй адилг?й шашны ёслолын элемент??дийг д?рсэлсэн бололтой.

Судлаачдын ?зэж байгаагаар шинэ эрин ?еэс ?мн? Алтай, ?мн?д Сибирьт амьдарч байсан Пратюрк нар Тэнгэр Хаан, Нар Х?н – Тэнгри хааныг ш?тдэг байжээ. Хятад т??хчид тэмдэглэснээр Кипчакуудын Тэнгри ш?тлэг (Динлинтэй холбоотой овгууд) МЭ? 5 – 3-р зууны ?еэс х?гжс?н гэж тэмдэглэжээ. д.». Эртний бараг б?х эртний ард т?мэн тэнгэрийг бурхан биш гэж ?здэг байсан бол бурхдын орших газар байсан: Олимпийн бурхдын Зевсийн толгой, т??ний нэрийг «тод тэнгэр» гэж орчуулсан байдаг. Шумер хэлнээс «диваажин» гэсэн утгатай, ведийн шашин нь 3000 гаруй бурхад, тэнгэрийн бурхан – Дяус Питар голуудын нэг гэж тооцогддог байв. Асралт – Ес?с Христийн тэнгэрт ?рг?гдс?н домогт дурсамжийн дагуу байгуулагдсан баяр. Энэ ?дрийг Улаан ?нд?гний баярын дараа 40 дэх ?д?р, хуучин хэв маягийн дагуу 5-р сарын 1-ээс 6-р сарын 4-ний хооронд тэмдэглэдэг. Сайн мэдээний номд дурдсанаар, аллага ?йлдсэний дараа Христ гайхамшигтайгаар босож, тэнгэрт гарсан юм. Энэ тухай Лукийн сайн мэдээнд Маркийн сайн мэдээнд маш товч дурдсан б?г??д Матай, Иохан нарын сайн мэдээн??дэд нэг ч ?г олоог?й байна. ?рг?лтийг Шинэ Гэрээний ??р нэг номонд Т?л??л?гчийн ?йлсэд дурдсан болно. Энэ ?йл явдал Христ амилсны дараа 40 дэх ?д?р болсон гэж тэнд бичжээ. Бурхад дээш ?рг?гд?х тухай олон домог эртний олон ард т?мний дунд байсан. Эртний бурхад м?х?ж, тэнгэрт тулж, бусад бурхдын дунд байр сууриа олов. Тиймээс Финикчдийн дунд домог ёсоор Адонис бурхан тэнгэрт гарч, эртний Грекч??дийн дунд домогт баатар Геркулес алдар нэрээ гардан г?йцэтгэж бурхад дээшээ ?рг?мжл?гдс?н байв. Эртний Ромчууд домогт ?ндэслэгч Ромулус тэнгэрт амьд гарч ирсэн гэдэгт итгэдэг байв. Манай алс холын ?в?г дээдсийн уран з?гн?л тэнгэрт гарсан ийм олон бурхдыг т?р??лжээ. Христийн шашны зохиолчид х?ртэл т?с??л?лд нь ч?л??тэй хандах шаардлагаг?й байсан тул тэд ?мн? нь ярьсан з?йлийг з?гээр л давтжээ. Бурханы х?? тэнгэр ??д ?рг?гдс?н тухай домог нь Христийн бурханлаг болохыг батлахын тулд христийн с?мд ?йлчилж, ?йлчилж байсан. Эцсийн эцэст, з?вх?н Бурхан л амилуулж, тэнгэрт амьд гарч чадна. З?вх?н бурхан тэнгэрт амьдрахаар заяагдсан байдаг. Христийн ?рг?лтийн талаар хэлэхэд, тэндхийн с?сэгтн??д Ес?с бол Бурхан б?г??д т??нийг бурхан шиг ш?тэх ёстой гэдэгт итгэгчид итгэдэг. Тэнгэр бол тогтмол ??рчл?гд?ж байдаг дэлгэц байсан б?г??д улирал, голын асгаралт, х?д?? аж ахуйн ажил эхлэх гэх мэт мэдээллийг олж авахад шаардлагатай байсан.

Тэнгэр бол санскрит хэл б?г??д «Сварда» (эртний Индо-европын ?гнээс гаралтай) – «гэрэл, гэрэл, тэнгэр, тэнгэрийн гэрэлд алхах (оршин суух)» гэсэн утгатай б?г??д Балтийн ба З??н Славянчуудын итгэл ?нэмшлийн дагуу Сварог бол дээд бурхан, Сварожичын эцэг, бурхан юм. ариун гал ба нар. Дундад зууны ?еийн Германы т??хч Мерсеббургийн Титмар (975—1018) тухай А. Н. Афанасьев «Славян Ретре хотод Сварожич (Агни) зориулсан с?м хийд байсан» гэж бичжээ. Санскрит набха, набха – энэ бол бурхдын амьдрах орчин, нар, ??лийг з??д?г орон зай, дулаан, бороо ордог, Индо-Европын олон хэл дээр захидал харилцаатай байдаг. Энэ ?зэл баримтлалтай хамгийн ойр орос бол «тэнгэр, тэнгэр» гэсэн оросын гайхамшигтай т?стэй лексик хэлбэрээр илэрхийлэгддэг. Орос хэлтэй харьцуул. «Тэнгэрийн гал.»

Буриадууд хагас суурин, н??дэлчинд хуваагдаж, тал хээрийн бодлууд болон гадаадын засгийн газрууд захирч байв. Эдийн засгийн анхан шатны суурь нь гэр б?лээс б?рдэх б?г??д дараа нь сонирхол нь ойрын хамаатан садан руу орж, дараа нь буриадууд (нютаг) амьдардаг «бяцхан эх орон» -ын эдийн засгийн ашиг сонирхлыг судалж, дараа нь овог аймаг болон бусад дэлхийн ашиг сонирхлыг судалж байв. Эдийн засгийн ?ндэс нь мал аж ахуй, баруун н??дэлчдийн дунд хагас н??дэлчин, дорнын омгийнхон байв. 5 т?рлийн гэрийн тэжээвэр амьтдыг – ?хэр, хуц, ямаа, тэмээ, морь зэргийг хадгалах дадлага хийжээ. Уламжлалт гар урлал – ан агнуур, загас агнуур ?рг?н тархсан байв.

Малын гаралтай б?тээгдэх??ний жагсаалтыг б?хэлд нь боловсруулсан: арьс, ноос, ш?рм?с гэх мэт. Арьс шир, хувцас (dokha, pinig, mittens гэх мэт), ор дэрний даавуу гэх мэтийг боловсруулсан. эсгий дээл гэх мэт хувцас, т?р?л б?рийн боодол, малгай, эсгий гудас гэх мэт. Урсгал материалыг ш?рм?сн??с олс, нум хийхэд ашигладаг байв. Тоглолтын гоёл чимэглэл, тоглоомыг яснаас хийсэн. Ясыг нум сумны хэсг??дэд хийхэд ашигладаг байсан.

Буриад х?м??сийн ой санамжинд хоёр зуун гаруй туульс хадгалагдан ?лджээ. ??ний гол нь «Абай Гэсэр» – «Т?в Азийн Илиад» тууль юм. «Гэсэр» тууль нь Монгол, Хятад, Т?вдэд алдартай. Тууллын хамгийн эртний, жинхэнэ хувилбар Баруун буриадуудын дунд: Эхирит, Булагатын дунд оршин байсан гэж ?здэг. Эхирит ба Булагатын т??х зохиогчид, шарилууд селестиел ба баатруудын тухай олон зуун мянган т??х??дийг цээжлэн цээжилж, гурван ?д?р, ш?нийн турш, заримдаа ??нээс ч их з?йлийг хэлж чаддаг байв.

Сагаалган – Цагаан сарын баяр (Дорнод хуанли дээр шинэ жил) Эрин Гурбаан наадам (гэрэлтдэг. Н?хр??дийн гурван тоглоом) нь Буриадын спортын наадам юм. Энэ баярт зориулж олон янзын нэрс байдаг: «Сурхарбан» – буриад хэлнээс сур харваа гэсэн ?г, «Eryn Gurbaan Nadan» – ?нэндээ н?хрийн гурван тоглоом, «Зунай наадам» – Зуны наадам. Баярын ?еэр сурын харваа, морин уралдаан, б?хийн спортын гурван т?рл??р заавал тэмцээн явуулдаг. Алтаргана бол Буриад ?ндэстний уламжлалт соёл, ?ндэсний спортын ?йл явцыг сэргээх, хадгалах, сурталчлах, буриад х?м??сийн хэл, уламжлал, зан заншил, амьдралын хэв маяг, ёс з?йг сахин хамгаалах ?йл ажиллагааг сурталчлах зорилготой олон улсын Буриад ?ндэсний наадам юм.

Даур (Даур, Дагур, Мон. Дагуур) бол монгол хэлээр ярьдаг ард т?мэн б?г??д тэдний т?л??л?гчид одоогоор Хятадын хойд хэсэгт, голдуу ?в?рмонголд, Шинжаан Уйгарын ??рт?? засах мужид амьдардаг. Тэд тус улсын албан ёсоор х?лээн з?вш??р?гдс?н 56 ?ндэстний тоонд багтдаг. Шашны итгэл ?нэмшлийн дагуу – б?? м?рг?лчид, буддистууд. Тэд монгол хэлний салбарын нэг хэсэг болох Даурын хэлээр ярьдаг. Пиньиний ?ндсэн дээр боловсруулсан з?в бичиг ?сэг байгаа хэдий ч хэлийг нь бичээг?й байна. Даурын хэл нь Хитан хэлтэй холбоотой зарим элемент??дийг, ялангуяа бусад монгол хэлэнд байдагг?й лексик нэгж??дийг хадгалсаар ирсэн. Даурын хэл нь Бутх, Цихихар, Шиньжян, Хайлаар гэсэн д?рв?н аялгуунаас б?рддэг.

Генетикчдийн саяхан хийсэн судалгаагаар Даурс нь Хитантай генетикийн холбоотой болохыг нотолжээ. 17-р зууны дунд ?е х?ртэл Даурс (Гогули дэд б?лгийн хамт) Шилка голын х?ндийд, Амур голын дээд хэсэгт, Зея, Бурея голуудад амьдардаг байв. Тэдний нутаг дэвсгэр нь Зея хотын з??н хэсэгт байрлах Амур м?рний дагуу амьдардаг ганчигчдын нутаг дэвсгэртэй хиллэдэг байв. Энэ х?м??сийн нэрийн дагуу Оросын судлаачдын оршин суудаг б?с нутгийг Даурия гэдэг байв. Даурын нийгмийн б?тэц нь овгийн шатлал юм. Ижил овогтой х?м??с хоёроос гурван суурингаас б?рдэх «chala» б?лгийн нэг хэсэг юм. Чалаха б?р нэг тосгонд амьдардаг ??р ??р овог (мокон) -д хуваагддаг. ??р ??р овгийн т?л??л?гчид хоорондоо гэрлэвэл н?х?р нь эхнэрийнхээ овог дээр амьдардаг б?г??д эд х?р?нгийн ямар ч эрхг?й байдаг.

?влийн улиралд Даурийн эмэгтэйч??д урт даашинз, ихэвчлэн х?х, савхин гутал ?мсд?г. Зуны улиралд эмэгтэйч??д урт ?мд ?мсд?г. ?влийн улиралд эрч??д ?нэг эсвэл буга арьсаар хийсэн малгай ?мсд?г б?г??д зуны улиралд тэд цагаан ороолт эсвэл с?рэлээр хийсэн малгайгаар толгойгоо б?рхдэг.

Уламжлалт спорт бол Даурийн хоккей юм. Энэ бол талбайн хоккейтай т?стэй спортын багийн тоглоом юм. Энэ тоглоомыг мянга орчим жилийн турш мэддэг болсон.

Ихэнх даурууд бол б?? м?рг?лчид юм. Овог б?р ??рийн гэсэн б??тэй б?г??д энэ нь Даурчуудын амьдрал дахь б?х чухал ёслолыг хариуцдаг. Т??нчлэн олон тооны даурууд ламын шашныг (Т?вдийн буддизм) х?лээн з?вш??рс?н байдаг.

Dongxiang бол Хятадын баруун хойд нутагт амьдардаг монголчууд юм. Хэл, соёл нь монголчуудад хамаатай боловч Исламын шашинтнууд т?дийг?й х?рш зэргэлдээх дунганчууд юм.

Dongxiangs бол БНХАУ-ын албан ёсоор х?лээн з?вш??р?гдс?н 55 ?ндэсний ц??нхийн нэг юм.

З?вх?н тэн хагас нь Данси хэлээр ярьдаг, ?лдсэн хэсэг нь хятадууд байдаг.

Оросын уран зохиолд тэд эрт дээр ?еэс Широнгол монголчууд гэдгээрээ алдартай байжээ. ?н?? ?ед «широнгол» гэсэн хэллэгийг хэл судлаачид холбогдох хэлтэй холбоотойгоор ашигладаг б?г??д энэ нь Дунс хэлнээс гадна Баоан ба Ту х?м??сийн хэл??дийг агуулдаг.

Генетикчдийн саяхан хийсэн судалгаагаар Даурс нь Хитантай генетикийн холбоотой болохыг нотолсон байна

Хитан ?ндэстний талаархи санал з?р?лд??н нь амьд ?лдсэн хэл шинжлэлийн ?в?рм?ц байдлаас ??дэлтэй юм. Хитан хэл дээрх бичээс б?хий дурсгалуудыг бараг задалж ?зээг?й тул энэ х?м??сийн х?д?лг??нийг нарийвчлан д?гнэхэд хэц?? байдаг. Хитан орчуулгаар 200 орчим Хитан ?г хадгалагдан ?лдсэн боловч эдгээр нь ихэвчлэн нэг хэлнээс н?г??д амархан шилжиж ирдэг гарчигуудыг илэрхийлдэг: тэдгээрийн зарим нь турк, монгол хэлний системд ижил т?стэй з?йлийг илтгэдэг. Династик эрин ?ед хоёр бичгийн систем бий болсон.

Тайлбар нь Хятадын т??хийн бичигт хадгалагдан ?лдсэн б?г??д дундад зууны ?еийн Хятад зохиолчдын тооцоог тусгасан байдаг: Китаны ёс заншил нь Мохийн ёс заншилтай т?стэй юм. Тэд дээрэм, дайралтанд дуртай. Эцэг эхийнхээ нас барсны гашуудлыг гашуудсан гашуудал (Хятадчуудын дунд заншилтай байдаг) сул доройн шинж тэмдэг гэж ?здэг. Цогцсыг ууланд ургадаг модны орой дээр байрлуулдаг. Гурван жилийн дараа ясыг цуглуулж шатаадаг. Дарс ууж, агнуурын ?еэр нас барагсдын с?нсн??дэд тусламж х?сч залбирсны дараа. Илтгэлд маш б?д??лэг, шударга ёсыг мэдэхг?й. Хатанчууд ?в?г дээдсийнхээ дурсамжид зориулж Муэсхан уулын хавьд цагаан морь, хар бух тахил ?рг?жээ. Хитаны гол ажил бол н??дэлчин мал аж ахуй байв. Тэд тэрэг, морь унав. Тэд хонь, адуу, ямаа, ?хэр, тэмээг хадгалдаг байв. Хитаны хоёр дахь ажил бол зэрлэг гахай, буга, ?слэг амьтдыг агнах явдал байв. Хитаныг мартааг?й б?г??д энэ нь н??дэлчдийн загасчлалын талаар ердийн з?йл биш юм: тор, ятга, загас барих саваа.

З??н ?мн?д буюу Т?в Азид х?рч ирсэн эртний Хитаны удам нь Кара-Чинасууд буюу хожим тэднийг Чтайчууд гэж нэрлэдэг байсан гэж ?здэг. Ктай, узбек??дээс гадна казах, Киргиз, Ногай, Каракалпак, Башкир болон бусад ард т?мний нэг хэсэг болжээ. Ктай бол Самарканд мужид (орчин ?еийн Узбекистан) хамгийн том Узбек овгийн б?лэглэл байв. Тэдний дунд домог ёсоор Ктай Кипчакийн талаас Зеравшангийн х?ндийд иржээ.

Ойрадууд (баруун монголчууд) нь орчин ?еийн суурьшлын гол т?в??д болох Оросын Холбоо (Халимагийн Б?гд Найрамдах Улс), Монгол Улс (баруун аймгууд), Хятад (Шинжаан Уйгурын ??рт?? засах орон ба Чинхай муж) юм. Тэд дундад зууны ?еийн Ойрадуудаас гаралтай. Дундад зууны монголчуудын барууны б?лгийн нэр, дурдах нь 13-р зуунаас мэдэгдэж байв. Тэд Чингис хааны эзэнт г?рний нэг хэсэг болж, дараачийн т??х нь т??ний ??сэл, байлдан дагуулалттай нягт холбоотой байв. 14—17 зууны ?ед Монголын эзэнт г?рэн нуран унасны дараа. Ойрадууд Дербен-Ойратын холбоог байгуулсан б?г??д 16-р сарын с??лч – 17-р зууны эхээр. Жунгариа болон зэргэлдээх мужуудад амьдарч байсан ойрат омгууд хуваагджээ: нэг хэсэг нь Кукунор нуурын нутагт н??ж, Хошут хааныг байгуулав, н?г?? хэсэг нь ?мн?х З??нгарын хааны ?ндсэн х?н амыг б?рд??лэн, гуравдахь хэсэг нь Европын нутаг дэвсгэрт Халимаг хаанд шилжжээ. Орос хэл дээрх т??х, угсаатны з?й, хэл шинжлэлийн уран зохиолд «Ойрад» гэсэн нэр томъёоны янз б?рийн ойлголт байдаг. Энэх?? ?ндэстний ?ндсэн нэрс, тэдгээрийн утга учирыг доор харуулав.

Баруун монголчууд – хойд (хала-монгол) болон ?мн?д монголчуудаас ялгаатай нь нийт ?ндэстний нэр. Эдгээр б?лг??дээс гадна буриадууд болон янз б?рийн жижиг ахиу б?лг??д нь монголчуудаас ялгардаг.

Халимагууд эсвэл халмакууд – эртний лалын шашинтнууд дахь б?х ?ндэстний нэр б?г??д дараахь орос хэлээр ярьдаг эх сурвалжууд одоо энэ нэрийг 17-р зуунд суурьшсан Ойрадуудад тогтоожээ. доод Ижил м?р?нд. Орчин ?еийн Оросын (Халимагийн) олон судлаачид энэ уламжлалыг дагаж м?рдд?г боловч уг уг нэр нь Монгол, Хятадад амьдардаг Баруун монголчууд (Ойрадууд) ??р?? ??рийг?? тэмдэглэхэд ашиглагддагг?й.

Зунгар, Жунгар, Зянгар, Зенгар – Оросын эх сурвалжид угсаатны нэр нь монгол хэлнээс зээлж, З??нгарын хаадын Ойрадуудад хамаатай байжээ.

Заримдаа «Ойрадууд» гэсэн нэр нь Ойрадын орчин ?еийн барууны салбар болох халимагуудын ?в?г дээдсийг хэлдэг. Т??гээр ч зогсохг?й Халимаг (Халмак) угсаатны нэр нь баруун салбарыг ер?нхий ойрат болон б?хэл б?тэн монгол угсаатнаас тусгаарлан зохиомлоор тусгаарлаж байжээ. Ийм судалгаанд Монгол, Хятад Ойрадуудыг Монгол, Ойрад-Монгол, эсвэл Ойрад гэж нэрлэдэг.

«Ойрат» гэдэг ?г нь «??» ба «арат» гэсэн утгатай (ой модны х?м??с) гэсэн ?г юм. «Ойрат» (чоно гэсэн утгатай) нэр томъёоны гарал ??слийг Финландын «коира» (нохой) -той давхцдагг?й гэж ?здэг. Энэх?? таамаглал нь Минусинскийн хотгорын б?сэд Финно-Уггарын овог аймгуудын баруун барууны монголчуудын ?в?г дээдэстэй холбоо тогтоох боломжийг илэрхийлж магадг?й юм. (Н. Н. Убушаев).

Ойрадууд баруун Монголын (Убсунур ба Кобдосскийн аймгуудад), Орос (Халимагт), м?н Хятадын баруун хэсэгт (Шинжаан Уйгарын ??рт?? засах орны З??нгарын сав газарт, Чинхай мужид) амьдардаг. Хятадад Ойрадуудыг албан ёсоор монголчууд гэж ?здэг.

Ойрадын томоохон б?лэглэл??д (торго, дербет (дюрбет), хошуут, зянгар (олет)) Хятад улсад байрладаг. Ойрадууд Монголд нягтарч амьдардаг.

Халимагууд (Дербет, Торгоц, Хошоутс, Бузавууд) ОХУ-д Халимагийн Б?гд Найрамдах Улс болон х?рш зэргэлдээ б?с нутагт амьдардаг.

Т?в Азид, м?н Киргизстан, Кавказад, АНУ, Францад Сарт Халимаг хэмээх Ойрадын жижиг б?лг??д байдаг.

Тэд Ойрад хэлээр ярьдаг тул олон тооны аялгуунд хуваагддаг.

Итгэдэг Ойрадууд нь ихэвчлэн Буддистууд, Т?вдийн Буддын шашны Гэлуг сургуулийн т??хэн баримталдаг х?м??с байсан б?г??д Гэлугээс гадна бусад сургуулиуд ч тараасан байв.

Ойрад бол баруун монголчуудын овог аймгууд юм. Тэдний ?с?лт нь 1368 онд, Их (Монгол) хааны Их улс – Юан г?рэн нуран унаснаас хойш эхэлсэн юм. Дараа нь тэд х?чирхэг н??дэлчдийн эзэнт г?рнийг – Ойрадын хаант улсыг байгуулсан.

1578 онд Ойрад, Халх-Монголчуудын хоорондох тусгаарлалтыг олж илр??лэв: тэдний хооронд Иртыш гол дээр тулалдаан болжээ. ??ний дараа Европын нутаг дэвсгэрт шилжсэн Ойрадуудын нэг хэсэг нь орчин ?еийн халимагуудын суурийг тавьсан юм.

Дербет бол Монгол улсын баруун хэсэгт амьдардаг Ойрад ?ндэстэн юм. Дербет??дийн зарим нь ОХУ-д Халимагийн б?гд найрамдах улсад амьдардаг. Тэд бол дундад зууны ?еийн Дербет??дийн удам юм. «Шастирын цуглуулга» / 132, 1-р боть, 1-р з?йлийн 1-р хуудас, 138 / -д Рашид ад-Дин 13-р зууны эхэн ?ед зогсож байсан Хутуга-бекийн тухай ?г??лжээ. Ойрадуудын толгойд монгол овогт Дорбэн овог байсан б?г??д энэ нь бусад эх сурвалжийн мэдээлэлтэй з?рчилд?ж байгаа тул т??нийг Хойд ноёдын ?в?г дээдэс гэжээ.

17-р зууны эхний улиралд Дербет??дийн нэг хэсэг Орос руу н??ж, Халимагуудын нэг хэсэг болжээ. Тэд бол дундад зууны ?еийн Дербет??дийн удам юм.

Ойрадууд 15-р зуунд тусдаа овог гэж нэрлэгдэхээ больсон б?г??д Дэрбэт, Жунгар гэх мэт Ойрадын угсаатны б?лг??д гарч ирэв. Тэд бол эртний Ойрадуудын удам юм.

Бузавууд нь Халимаг ?ндэстн??д болох Дербэт, Зянгар, Торгуд, Хошут овгийн х?м??сээс халимаг ?ндэстн??дээс тусгаарлагдсан, дараа нь Донын армид орсон газруудад суурьшиж, Халимаг – Казакууд болжээ.

Монголд дербет??дийн ихэнх нь халх-монгол хэлээр ярьдаг боловч одоогоор Халхын н?л??нд автсан анхны дербет аялгуу бас хадгалагдан ?лджээ.

Derbets нь дууны зохиолыг боловсруулсан. «С?нслэг» (шаштыр), «удаашрах» (ут), «з?гг?й» (шаваш) дуунууд байдаг. Оросын дербет??д нь монгол дербет??дээс ялгаатай нь дууны зохиолоос гадна б?жгийн урлагийг х?гж??лсэн б?г??д ялангуяа Тавшур Дербет б?жиг нь олонд танигдсан байдаг.

17-р зууны ?еэс Буддын шашны дербет дэлгэрсэн. Монгол дербет нь мал аж ахуй, газар тариалан эрхэлдэг б?г??д с??лийнх нь бусад монголчуудынхаас харьцангуй их ??рэг г?йцэтгэдэг. Гар урлалаас гараар дархан, мужааны, гутал ?йлдвэрлэдэг байв. Монгол, Оросын дербетууд нь хувцас, хуримын зан ?йл гэх мэт ?в?рм?ц байдлаа хадгалдаг. ОХУ-ын Халимагийн Б?гд Найрамдах улсад дербет нь шинжлэх ухаан, техникийн сэхээтн??дийн (эрдэмтэн, эмч, багш, хуульч, инженер гэх мэт) томоохон б?тцийг б?рд??лдэг б?г??д олонх нь хууль сахиулах байгууллага, армид ажилладаг. учир нь Орос, Монголын дербет??дийн цэргийн асуудал нэн тэрг??ний асуудал хэвээр байна.

Захчин (загчин [dzakhchin] – «ахиу» гэсэн тэмдэглэгээ) нь Баруун Монголд одоо амьдарч буй Ойрадуудын б?лг??дийн нэг юм. Тэд Ойрад (Ойрат-Халимаг) хэлний Захчинскийн аялгатай, м?н монгол (Халх) хэлээр ярьдаг. Итгэгчид бол Буддистууд, зарим нь уламжлалт итгэл ?нэмшлийг баримталдаг. «Захчини» угсаатны нэр 17-р зууны с??лээр гарч ирсэн. Жунгарын засаг захиргаанаас хил хязгаарыг хамгаалах зорилгоор хуваарилсан Торгуц, Дербет, Халх нарын дунд хэдэн арван гэр б?лээс б?рдсэн б?лгийн тэмдэглэгээ (энэх?? нэр нь «маржин» гэсэн нэр) юм. 1758 онд З??нгарын хаант улсыг ялсны дараа Манжийн талд шилжсэн Захчинуудаас тусдаа хошуун байгуулагдаж, дараа нь Зайсангаар удирдуулсан бие даасан «туг» байгуулж, ?лдсэн хэсэг нь Кобдо хотын захиргаанд захирагджээ.

Халимагууд (Халим. Халмг, Халмгуд, Мон. Халимаг) бол Ойрадын б?лгийн монголчууд юм. Тэд ОХУ-ын харьяанд байдаг Халимагийн б?гд найрамдах улсад амьдардаг. Тэд голдуу орос хэлээр ярьдаг, м?н ихэнхдээ халимагийн хэлээр ярьдаг. Тэд бол XVI зууны с??лч – XVII зууны эхээр Т?в Азиас Доод Волга, Хойд Каспийг зорьж ирсэн Ойратын овгийн удам юм.

Халимагийн итгэгчдийн дунд гол шашин бол Гэл?г Т?вдийн сургуулийн буддизм; Христийн шашинтан гэж ?здэг баптисм х?ртсэн халимагууд бас бий.

Халимагийн ??р?? нэрлэсэн Халмг (Халмгуд) нь ихэнхдээ турк нэр томъёогоор гардаг – «салсан», «хоцрогдсон» (Халимагтай холбоотой монгол хэлэнд ийм ?г байдагг?й). Халимагуудын ?в?г дээдэс нь 16-р зууны с??л – 17-р зууны эхэн ?ед н??дэллэн ирсэн Ойрат овгууд юм. Зунгараас орчин ?еийн Казахстаны нутаг дэвсгэр ба Дорнод Сибирь, дараа нь Доод Волга, Хойд Каспийг хамарна. Орчин ?еийн Халимагийн нутаг дэвсгэрийг эдгээр омгууд (м?н дараа нь хэсэгчлэн Халимаг хааны б?рэлдэх??нд багтсан х?рш зэргэлдээ б?с нутгууд) -аар суурьшуулах явцад олон ?ндэстэн, хэл шинжлэлийн ?в?рм?ц байдлыг олж авсан халимаг ?ндэстэн бий болжээ. Цаг хугацаа ?нг?р?х?д турк, орос, бусад зарим ?ндэстний б?рэлдэх??н ц??н тоогоор Халимагийн угсаатны б?лэгт нэгдэв.





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=50284180) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.