Книга - Шежірем сыр шертсе

Шежiрем сыр шертсе
Тажис Мынжасар


Автор ?улет шежiресiн 2 ?лкен б?лiмге б?лiп жаз?ан. Бiрiншi б?лiмде кiрiспе, жетi ата ж?не ?аза?тар, ?аза? ханды?ы мен ж?здер сия?ты шежiре, н?сiлiмiз бен шы??ан тегiмiз, мемлекеттiлiгiмiз жайлы жалпы ма?л?мат беретiн м?селелердi ?оз?айды. Жетi ата та?ырыбын ?оз?а?анда бiр?атар зерттеушiлерiмiздi? осы м?селе ж?нiнде т?йген ой-пiкiрлерiн орта?а салады. Оларды? iшiнде Д.?онаев, С.М??анов сия?ты хал?ымызды? бiлгiр, парасатты ?лдары да бар. ?ай ел, ?ай халы?ты? тарихы жайлы с?з ?оз?амайы?, оны? алтын ?азы? ар?ауы, аттап ?туге, айтпай кетуге болмайтын та?ырыбы ? ?ашанда оны? ныспы, атауы емес пе. Сонды?тан автор шежiресiн он






Б?л е?бегiмдi шежiремдей ??мырлы бол?ай деп онымен

бiр жылда д?ниеге келген немерем Таиржан?а арнаймын



? ?+V

(Дойт)



Шежiрем сыр шертсе

Сары?ас?а Келменбет батыр ?рпа?тары ха?ында










Шежiремiздi? бiраз жерiнде есiмi ауыз?а алын?ан, б??ан дейiн ас?а? та ?сем Алматы ?аласында бой т?зеген е?селi Жала?т?с ба?ад?р мешiтiнi? ??рылысы мен та?ы бiр-екi ??нды деген тарихи кiтаптарды? жары? к?руiне демеушiлiк еткен Мырзабай баба ?рпа?ы Ж?сiпбек?лы Айтмахан а?амыз?а зор ал?ысымызды айта отырып, б?л жаса?ан сада?асын Алла? ?абыл ?ыл?ай деп д??а етемiз. Сондай-а? шежiремiздi басып шы?ару?а басынан-ая?ына дейiн аянбай ?ызмет еткен Баис бауырымыз?а да ?лкен ра?мет, iлтипатымызды бiлдiремiз.





А?датпа



Автор шежiреден г?рi монография iспеттес етiп жаз?ан б?л е?бегiн жетi атадан бастап, оны к?п шежiрешiлер жеткiзе айта алмай келе жат?ан шы?у тегiмiздi? сонау бастау к?зi "?аза?" м?селесiн сараптаумен жал?астырады. С?йтiп о?ушы ?ауым мен тарих мамандарына оны ?рi ?арай тере?iрек зерттеуге ой салады. М?нымен ?атар кiшi ж?здi? ?аракесек бiрлестiгiне ?арайтын ш?мекей-сары?ас?а шежiрелерiнде б?рындары айтылы ?ойма?ан "Шу ха?ан" тарихы сия?ты кейбiр ты? м?селелердi? басын ?оз?ап, ашып жазу?а ниеттенедi. Ш?мекей атауыны? этимологиясы мен та?баларын жан-жа?ты талдай келе, оларды? шы?у тарихына ?ылыми т?р?ыдан ?арау керектiгiне то?талады. Шежiре со?ын ата-бабаларына арнал?ан естелiк– эсселермен ая?тайды.



?з ?лын, ?з ерлерiн ескермесе,

Ел тегi ?айдан алсын кеме?гердi.

І.Жанс?гiров



Автордан



?улет шежiресiн екi ?лкен тарау?а б?лiп жазды?. Бiрiншi тарау кiрiспе, жетi ата ж?не ?аза?тар, ?аза? ханды?ы мен ж?здер сия?ты шежiре, н?сiлiмiз бен шы??ан тегiмiз, мемлекеттiлiгiмiз жайлы жалпы ма?л?мат беретiн б?лiмдермен басталып, аты мен тарихы к?п шежiрелерден белгiлi ар?ы бабамыз Келменбет батыр жайлы жазыл?ан дастан, а?ыздар мен одан тарайтын ?рпа?тар кестесiмен ая?талады. Бiр айта кетер жайт, Боз?ыл, Келменбет, Есбол, Метей, ?тебай, ??дай??л баба тектерiн ?рбiтерде негiзiнен Зайыр С?дiбековты? «?аза? шежiресiне», Т?рлыбек Демен?лыны? «Келте тонды Келмембет» шежiресiне, Хамит Мадановты? «Кiшi ж?з шежiресiне», Тынышбек Дайрабаевты? «Кете–Ш?мекей шежiресiне», Ма?с?т Неталиевтi? «Кiшi ж?з шежiресiне», Жарыл?ап Бейсенбай?лыны? «Кiшi ж?з шежiресiне», «Н?рм?хамед?лы Жан?ожа батыр шежiресiне» с?йенгенiмiз аны?. Бiрнеше онда?ан беттерге созыл?ан ?зын-сонар ?рпа?тар тiзбегiн ?рбiтерде адам аттарынан бай?аусызда д?лсiздiктер мен ?ателiктер жiберiп ал?ан болса?, ?рине, ол кiсiлерден, оларды? ?рпа?тарынан кешiрiм ?тiнемiз. Сонымен ?атар кiтабымызды? iшкi бетiне ?аза?стан халы? суретшiсi, Шо?ан У?лиханов атында?ы сыйлы?ты? лауреаты Е.Сидоркин сал?ан ?лы дала т?сiнде желмен жарыса ж?йтки шап?ан ?аза? батырларыны? бейнесiн бердiк.

Ал екiншi тарау бiрiмiздi? алтыншы, екiншiлерiмiздi? жетiншi, ал ?шiншiлерiмiздi? сегiзiншi атамыз болып келетiн Жа?ай батыр туралы баяндайтын ел аузынан жинал?ан хикаялармен ашылып, ?зiмiз сыз?ан ата– бабалар кестесi мен олардан ?рпа? тар?атар м?тiндермен жал?асады. С?йтiп к?нi кеше ?мiр кешкен, бiрi ?лi арамызда тiрi ж?рген ?улеттi? ?леуеттi адамдары туралы жазыл?ан ?мiрбаянды? материалдармен ?штасады.

Сонымен ??гiмемiздi? 1 тарауда?ы кiрiспе б?лiмiнде о?ырман ?ауым?а алдымен шежiре ж?нiнде жалпы ма?л?мат берiп, осы т?сiнiктi? тарихына аздылы-кемдiлi болсын то?талып кеттiк. Тарихымызда мазм?ндылы?ымен елеулi iз ?алдыр?ан iрi-iрi деген шежiрелер мен оларды? авторларын атап ?ттiк. Шежiренi? жетi атадан басталатынды?ы барша?а аян. Сонды?тан осы аттас келесi б?лiмде бiр?атар зерттеушiлерiмiздi? осы м?селе ж?нiнде т?йген ой-пiкiрлерiн орта?а салды?. ?йткенi бiраз ж?рт осы жетi атаны ?алай, кiмнен бастап санап, тар?ату, оларды ?алай атау керектiгiн ?лi к?нге дейiн жетiк бiлмей, шатастырумен ж?р. Солар?а бiр септiгi тисiн деп ойлады?.

?ай ел, ?ай халы?ты? тарихы жайлы с?з ?оз?амайы?, оны? алтын ?азы? ар?ауы, аттап ?туге, айтпай кетуге болмайтын та?ырыбы ?ашанда оны? ныспы, атауы емес пе. Атаусыз халы? та, жер де, су да, ну да жо?. Сонды?тан шежiремiздi ? дегенде осы ?лкен м?селеден ?ар?а тамыр ?аза?ымны? «?аза?» деген атауы мен оны? шы?у тарихынан баста?анды ж?н к?рдiк.

?аза? этнонимiнi? шы?у тарихына "?аза?тар кiмдер, ?айдан шы??ан?" деген 2 б?лiмде то?талды?. Шынды?ын айту керек, б?л б?гiндерi ?лкенiмiздi? де кiшiмiздi? де, к?рiмiздi? де жасымызды? да басында?ы жа?дай. Анасыны? ??рса?ынан ?н мен к?й, с?з ?адiрiн ??ып туатын от ауыз, ора? тiлдi, бесiктен белi босамай жатып, жетi атасы мен ру, ж?зiне дейiн с?рiнбей, судыратып т?ратын ?аза?ым, «ал ?аза? кiм, ол ?айдан шы??ан?» деп сауал ?оя ?алса? кiбiртiктеп, тосылып, жауап бере алмай ?алатыны бар.

?зге ?лт ?кiлдерiнi? бiразы, м?селен, м?хитты? ар?ы жа?ын мекен еткен мексикалы?тар бiздi? эрамыз?а дейiнгi к?не ацтек ?ркениетiнен ?рбитiндiктерiн, ал т?ра?тары бергi еуропалы? материкте жат?ан испанды?тар мен португалды?тар, француздар мен швейцарлы?тар бiздi? эрамыз?а дейiнгi 2–1 мы?жылды?тар арасында ?алыптас?ан ?йгiлi алпiлiк кельт н?сiлiнен бастау алып тарайтынды?тарын, ал германды?тар 4 ?асырда?ы жауынгер гот тайпаларыны? ?рпа?тары екендiктерiн тарих бетiне тас?а та?ба бас?андай етiп, ?лде?ашан жазып, ?алдырып кеткенi аян.

Алыс?а бармай-а? ?ояйы?, ?асымызда?ы «т?секте басы, т?скейде малы ?осыл?ан» орыс к?ршiмiз, м?селен, ?здерiн 6–10 ?асырларда жаса?ан, древлян, поляндар болып екiге б?лiнетiн к?не ильмендiк словен тайпаларыны? ал?аш?ы б?та?ынан тар?айтынды?ын айтып келедi. Ал ?аза?тар ше? ?аза?тар да бiр т?нде туып, бiр к?нде «?аза?» аталма?ан шы?ар. ?аза?тар да ?згелер сия?ты мы?жылды? тарихы бар ел екендiгi к?м?нсiз. Шы?у тегiмiздi зерттейтiн этногенез ?ылымы да осы пiкiрдi ?станады. Сонды?тан жетi атасын сараптай бiлетiн ?аза?ым ?шiн ?аза? атауыны? ?айдан шы??анды?ын да бiлу керек ?ой деп, ша? бас?ан с?релерден ?аза?тар кiмдер, ?айдан шы??ан деген сауалдар?а жауап iздеп, к?не жазулардан о?ып-бiлгендерiмiздi шама-шар?ымызша саралап, орта?а салды?.

Сонымен ?атар Елбасымызды? 2012 жылды? желто?санында, сондай-а? ?аза?стан хал?ына жаса?ан кейiнгi жолдау с?здерiнде елiмiз даму ба?дарламасы бойынша ендiгi 2025 жыл?а дейiнгi аралы?та алды??ы ?атарлы ?ркениеттi елдердi? тiзiмiнде 50-шi орыннан 30-шы орын?а дейiн к?терiлуi тиiс деп айтып кеткен, осы?ан орай «?аза? елi» деп аталу м?селесiн де к?терген с?здерi бар. Егер б?йыртып «?аза? елi» дел аталар болса?, онда ?ркениеттi елiмiздi? де, оны ??райтын титулды ?лт т?легi ретiнде ?зiмiздi? де неге «?аза?» атал?анды?ымызды? ?ыр-сырын бiлуiмiз ?бден-а? керек шы?ар деп ойлаймыз.

Б?л орайда ?ылыми ??жаттармен ?атар хал?ымызды? бай ауыз ?дебиетi мен фольклорынан алын?ан ?лгi ?зiндiлерiне де с?йендiк. С?йтiп ?аза? атауы тарихымызда ?лы ?оныс аудару заманынан кейiн ке?iрек белгiлi бола баста?анын аны?тады?. Бабаларымыз Алтай баурайынан ауа к?шкен кездерiнде-а? ауыздарында ?аза?ия атауы бол?ан. Б?л деректер ?аза?ияны? ?лем аренасына шы?у тарихын ?рi ?арай 5–6 ?асырлар?а ?арай жылжыта т?стi. Ал сол деректерден ба?зы ?аза?ия мемлекетiн ??ру?а ?атыс?ан к?не алшын тайпалары атауларынан б?гiнгi ?аза?ымны? ??рамында?ы ?зiмiзге белгiлi кiшi ж?здi? белдi руларыны? атын к?рiп отырмыз. М?ны ?айма?сыз ?ара с?здермен емес, с?йектi, д?йектi д?лелдермен беруге тырысты?. ?асырлар тере?iне ?арай жылжуымыз?а орай ?аза?ия ха?ында?ы м?лiметтерiмiздi о?ушы ?ауым?а хронологиялы? т?ртiп бойынша ж?йелеп бердiк.

Тура биде ту?ан жо? демекшi, ?аза?ымны? атауы мен тарихын а? ?аз бен ?аша? ??ымдарына те?еп, к?пе-к?рнеу ?ате пiкiр айт?андар мен ?стан?андарды шынды? ?шiн бетi? бар, ж?зi? бар, аты? бар, заты? бар демей жа?са? т?жырымдарын ащы да болса бетке басып, д?лелдеп айту?а тура келдi. Осы ретте аты алты алаш?а м?ш??р этнограф-?алым Семёнов-Тяньшанскийдi? (А.А.Семенов): «Бiр жол?ы к?штен (actus) бiр халы?, оны? ат-атауын тудыру?а болмайды»,– деген аталы пiкiрiне ?осыла отырып, б?л жайында толы? болмаса да бiлгенiмiзше бiраз д?йектi д?лелдер мен м?лiметтер келтiрдiк.

Б?л ?аза?ты? ?алай ?аза? бол?анды?ын бiр ?улеттi? шежiресiмен айтып та, жазып та тауыса алмайтынды?ымыз екiбастан т?сiнiктi. Б?л бiр емес, бiрнеше ?ылыми институттар мен зерттеу орындары, басал?алы ?лкен ?алымдар бас ?ос?ан мемлекеттiк комиссия ж?мысы де?гейiнде шешiлуi тиiс шара екендiгi аны?. Сонды?тан ниетiмiз тиiстi орындар?а тек ой салып, пiкiр тастау ?ана болып отыр. Ал ?аза? ханды?ы ж?нiнде жазу себебiмiз тарихымызды? 400 жылды? тай ?азанында хал?ымызды ?лт ?ылып ?йытып, шымырдай шыны?тырып, тау к?терген Тола?айдай т?рбиелеп шы?ар?ан т?рлi тарихи-?леуметтiк жайттар мен тар жол, тай?а? кештiрген ?илы-?илы о?и?алар, соларды? басы-?асында бол?ан тарихи т?л?алар жайлы жас ?рпа? шежiремiзден ?ыс?аша болса да м?лiмет алуы керек ?ой деп ойлады?.

?аза? ханды?ыны? ??рылуы мен оны? негiзiн ?ала?ан Керей мен Ж?нiбек хандар?а ?атысты фактiлердi к?пшiлiк бiлетiн жала? деректер негiзiнде емес, белгiлi ?алымдарды? жан-жа?ты айтыл?ан пiкiрлерiне с?йене отырып жазды?. С?йтiп оны? тарихи ал?ы шарттары мен ?леуметтiк ?ыр-сырларын, iшкi психологиялы? жай-жапсарларын ашып к?рсетуге тырысты?. М?ны 3 б?лiмде бердiк. Ж?з м?селесi мен оны? ??рамдары, ?алыптасу барысы жайлы, онда?ы ру-тайпалар та?балары ха?ында жаз?анда да осы ?а?иданы ?станды?. С?йтiп жас ?рпа??а тарихты? келелi т?стары мен айтулы о?и?аларын ы?шам болса да ж?йелi т?рде тездетiп, т?телетiп ?абылдауына м?мкiндiк жасады?. Б?л турасында "Ж?здер ?ашан, ?айдан шы??ан?"деген 4 б?лiмнi? бас жа?ында баяндап ?ттiк.

Ер жiгiттi? ?ш ж?рты: ?з ж?рты, на?ашы ж?рты, ?айын ж?рты бар болса, б?л ?шеуi ?аза?ты? ?ш ж?зi мен ж?здерге кiрмейтiн ?зге топтарынан шы?уы м?мкiн екендiгiн ескере отырып, ?лы, Орта, Кiшi ж?з аталары мен оларды? ??рамына кiрмейтiн, бiра? хал?ымызды? ??рамдас б?лiктерi болып табылатын ?зге рулы? топтар туралы да 5, 6, 7б?лiмдерде ?ыс?аша болса да ма?л?маттар берiп кеттiк.

?лбетте, Кiшi ж?з та?ырыбы мен оны? рулар бiрлестiгiне 8 б?лiмде бiршама тере?iрек то?талды?. Оны? iшiнде ?зiмiз ?рбитiн ?лiм?лы бiрлестiгi бойынша, с?з жо?, бар бiлгенiмiздi орта?а салды?. Оны? ??рамына кiретiн басты рулар мен аталарды т?гел атап ?ттiк, олар?а ?атысты жазыл?ан тарихи деректер мен а?ыз, уа?и?аларды толы? дерлiк келтiрдiк. ?р?айсысыны? шы?у тарихына, алып жат?ан жа?рафиялы? орындарына, кезiнде белгiлi бол?ан т?тiн сандарына, та?баларына жеткiлiктi т?рде то?талып кеттiк.

Басты проблеманы? бiрi – к?п авторлар м?нда?ы Алты ата ?лiм мен ?лiм?лы бiрлестiгiне ?атысты т?сiнiктердi, оларды? ??рамына кiретiн аталы? атауларын е?бектерiнде ?лi к?нге дейiн жиi шатастырып жазып ж?р. Осы?ан орай 9 б?лiмде б?л м?селенi? жiгiн ашып, тiгiсiн жазып, д?рыс т?сiндiрiп, сараптап, с?рыптап жазып беруге тырысты?.

Ал ??гiме Алты ата ?лiм мен ?лiм?лы жайында болып отыр?асын ?улетiмiз соларды? сапынан шы??ан аттары алты алаш?а ?йгiлi бол?ан ?зiнi? айтулы ?лдарын бiлуi керек деп, т?рт?арадан ?рбитiн, Самар?анны? жеке-дара билеушiсi, ата?ты Жала?т?с ба?ад?р мен оны? ?рпа?ы кiшi ж?здi? бас биi, Т?уке ханны? бас ке?есшiлерiнi? бiрi бол?ан ?йтеке би тарихына шежiремiздi? 10 б?лiмiнде аз-кем болсын то?талып ?ттiк.

Кете руыны? та?ырыбы 11 б?лiмде ке?iнен ??гiмелендi. ?лiм?лына кiретiн ш?мекей руы, ?лбетте, ??гiмемiздi? басты та?ырыбыны? бiрi бол?асын шы?у тарихына тере? де жан-жа?ты талдау жасай отырып, оны 12 б?лiмде етек-же?iн ке? етiп бердiк. Осы орайда к?не де, жа?а да дерек к?здерiнен м?лiметтер келтiрдiк. Оларды саралап, салыстыра ?арау барысында о?ырман?а ой саларлы?, ?ыз?ылы?ты, ты? ?орытындылар келтiрдiк. Соларды? бiрi – ш?мекейдi? атышулы к?не ??н тайпаларыны? ?рпа?ы екендiгiн д?лелдейтiн оны? та?басы шекiлiп салын?ан археологиялы? артефактiлер, ал екiншiсi – Шу ?зенiнi? атауына байланысты жазыл?ан тарихи а?параттар. М?нда б.з.б. ?мiр с?рген Шу ха?ан мен екi м?йiзi ?ара?айдай ?лемнi? жарты б?лiгiн жаулап алушы ?йгiлi Ескендiр З?л?арнайын арасында?ы жоры? ?имылдары баяндалады. Шу ха?ан хикаясы ш?мекей тарихымен байланысты ?арастырылады. М?ны? ш?мекей тегiн одан ?рiге, сонау ы?ылым заманда?ы тарих ?ойнауларына ысырып тастайтынды?ына ?стамды д?лелдер келтiрдiк.

?лбетте, ш?мекей жайында келтiрген б?л деректерiмiз б?рын-со?ды еш жерде айтыла да, жариялана да ?ойма?ан соны т?жырым, байламдар екендiгi аны?. Осы ретте шежiрешi тек ?ткен-кеткендi терiп жазушы жай жылнамашы ?ана емес, деректер мен м?лiметтердi саралай, салыстыра келе ты? шынды? бетiн аша алар зерттеушi де екендiгiн ескертiп, есi?iзге сала кеткiмiз келедi. Т?рт та?балы ш?мекей там?асына талдау жаса?ан кезiмiзде де осылайша оны саралап, ой елегiнен ?ткiздiк. Оны о?ушы ?ауым шежiремiздi? "Там?а" та?ырыбына жеткенде ?зi-а? жете о?ып, зейiндей жатады.

Осылай жалпыдан жал?ы?а ?арай жылжи отырып, ш?мекейден берiдегi аталарымыз жайлы баяндайтын деректер т?сына да жетемiз. Ш?мекейден ?рбитiн 4 ата–Аспан, Боз?ыл, То?а, К?нек ?рпа?тарын бiлгенiмiзше толы? тар?атты?. Боз?ыл ?рпа?тарын Келдiбай бабамыздан бастап, аты ?йгiлi сары?ас?а Келменбет бабамыз?а жеткенше iрi аталардан еш?айсысын ?алдырмай т?гел келтiруге тырысты?. ?йткенi а?айын, туыс?андай болып жа?ын араласып ж?рген дос-жарандар баршылы? ?ой, с?рай ?алса солармен ара ?ашы?ты?ымызды жа?ылмай д?рыс ажырата, айта бiлуiмiз ?шiн керек ?ой деп санады?.

Жетi ата та?ырыбында атап кеткен тек пен т?п ата, т?п бабаларымыз жайлы баяндарда деректерiмiздi нелiктен к?бiне оларды? отан ?ор?ау жолында?ы батырлы? iстерi мен шешендiк, даналы? с?здерiн насихаттау?а ??р?анымыз б?рiмiзге т?сiнiктi ?ой ойлаймыз. М?нда?ы ма?сатымыз – оларды? жалынды патриотты? iстерi мен жеке бастарына т?н бiрегей ?асиеттерiн кейiнгi ?рпа??а ?лгi-?неге, т?лiм-т?рбие ретiнде ?алдыр?ымыз келгендiгi. Келменбет бабамыз жайлы хикаяларымыз соларды? бiрi. Оны да ?з алдына дербес, 13 б?лiмде баяндап бердiк.

Б?л ?шiн бабамыз туралы жаз?ан Т?рлыбек Демен?лыны? «Келте тонды Келмембет» шежiресiн тауып о?ып, пайдаланды?. Ол кiсiге б?л ?шiн ра?меттен бас?а айтарымыз жо?. Ал ?з шежiремiздi жазарда жатпай-т?рмай iздегенiмiз осы Келменбет батыр жайлы к?п б?рындары жазыл?ан жыр-дастан едi. Таба алмай к?п ?иналды?. М?ны? басты себебi – авторын, ?ай жылы, ?андай атау, та?ырыппен жазыл?анды?ын бiз ?ана емес, с?ра?ан ?зге кiсiлер де бiлмейтiн болып шы?ты.

Бiра? с?рай-с?рай Меккеге де жетесi? дейдi ?ой халы?. Сырды? Рашид деген сары?ас?а жiгiтi ?тiнiшiмiз бойынша осы дастаны бар шежiрешi кiсiнi а?ыры табады. Хабарын к?тiп, ?уанып ?ал?анбыз.Бiра? ?кiнiштiсi ?лгi адам с?йлесе келе дастанны? к?шiрмесiн т?сiрiп алу ?шiн алдына ?иын шарт ?ояды. Ол б??ан кезiнде ?ордаланып, ?тпей ?ал?ан, дастан жазыл?ан басы арты? шежiрелерiн т?гел сатып алуды ?сынады. Шежiресiнi? бiреуiн, мейлi екеуiн, мейлi ?шеуiн сатып алу?а болар едi, бiра? б?рiн емес ?ой. ?у, бабамыз жайлы жазыл?ан дастанымен тегiн б?лiсудi? орнына оны ?ып-?ызыл сауда?а салып, ?кесiнi? ??нын с?ра?ан м?ндай да жан болады екен ?ой деп ?лгi бауырымыз ?атты ренжiп, онымен ?рi ?арай с?йлесуден бас тартады. Бiра? абырой бол?анда, атын, авторын бiлмесек те ?аламтор м?ра?атын со?ыр адамша к?нi-т?нi т?рткiлеп iздеп ж?рiп, а?ыры ??дай?а ш?кiр, ?лгi дастанды бiр шежiрешiнi? жина?ынан кездейсо? болсын ?йтеуiр тапты?-ау. Аруа?ы разы болсын, оны 1946 жылы мар??м метей сары?ас?а Молдахмет Дабыл?лы деген а?ын кiсi жазыпты. Б?л туралы шежiремiзде ма?л?маттар келтiрдiк.

Дастан жазулары кей жерi ескiрiп, ?ше баста?ан екен. ?айта терiп, ?здерi?iзге ?сынып отырмыз. Осы жырда ж?не бiр?атар шежiрешiлердi? жазба, м?тiндерiнде Сары?ас?а с?зi «ы» ?рпi т?сiрiлiп Сар?ас?а деп жазыл?ан. Одан б?л атауды? м?н-мазм?ны п?лендей ?згерiп кетiп жат?ан жо?. Сонды?тан бiз жазушыларды? авторлы? ???ын са?тау ма?сатында оны шежiремiзге сол к?йiнде ?згертпей енгiздiк.

Ендiгi бiр айтпа? ??гiмемiз–ол бiреулерiмiзге алтыншы, екiншiлерiмiзге жетiншi, ал ?шiншiлерiмiзге сегiзiншi ата болып келетiн Жа?ай батыр мен ?улие Ораз ахун ж?нiндегi а?ыздар, Жа?ай батырды? ?олынан ?аза тап?ан к?шбасшы жiгiт ж?нiнде т?йген ой, т?сiнiктерiмiз. Б?ларды шежiремiздi? 14,15,16 б?лiмдерiнде бердiк. Осы Жа?ай атамыз бен Ораз ахун?а дейiнгi буындар Демен?лы сия?ты ?зге шежiрешiлер ?алдыр?ан жазу-сызуларда ?шырас?анымен, бiра? олардан тар?айтын бергi ?рпа?тар жайлы еш жерде мардымды еште?е айтылмайды. Сонды?тан осы Жа?ай атамызды? З?уiр, ?дiл, Сабыры мен солардан ?рбитiн толып жат?ан буындар турасында?ы деректердi шежiре бiлетiн кiсiлер аузынан ?зiмiз терiп алып жазды?.

Оларды ??гiмемiздi? 17, ал ?алабай бабамыз жайлы 18, ал ?улетiмiздi? бергi, ?лiбек атамыздан басталар к?з к?рген адамдары жайлы айтылар т?старын, "с?йегi сiздiкi, етi бiздiкi" дегендей, жады тас?а та?ба бас?андай ?лi к?нге дейiн ?уатты, б?гiндерi то?санны? т?ртеуiнен асып бара жат?ан ?рия ?пкемiздi? айтуымен, бiра? бiздi? сиямызбен шежiремiздi? 19–37 б?лiмдерiнде ?а?аз?а т?сiрдiк.

Шежiремiз жазылып бiтiп, баспа?а?а берiлгелi жат?анда бiр?атар деректер ?лмахан к?кемiзде де бол?ан деген с?здi естiп, тез кенже ?лы Ермек iнiмiзге с?рау салдырды?. Рас екен. Кештеу болса да оларды ?ол?а т?сiрдiк. Ашып ?ара?анда та??ал?анымыз–пара?тары сар?айып кеткен ?алы?дау д?птер бетiне шежiре м?тiнi ?ш т?рлi ?олта?бамен т?сiрiлiптi. Бiрi 30 жылдарда?ы ?аза? тiлi грамматикасына ы??айланып, к?не кириллица ?арiптерiмен ?са?тау, екiншiсi б?гiнгi ?арiптермен iрi, т?сiнiктi етiлiп, ал ?шiншiсi сол к?йiнде ?алдыра берсе?iз де болатындай ?ызыл сиямен ??дды жiпке тiзген монша?-маржандай ?демi ?рнектелiп жазылыпты. Ермек ?кесiнi? ?олта?басын таниды ?ой, екiншiсi сонiкi, ал былай?ы екеуiн бiлмеймiн дедi.

Естуiмiзше, Рашид а?амызда да м?ндай шежiре бол?ан. Кiшкентай болсам да бiрде ол кiсiнi? дастар?ан басында ?лкендерге "?ркетай", "Сада?бай" деп б?гiнгi бiздерге таныс есiмдердi айтып отыр?анын ?з ??ла?ыммен естiгенмiн. ?рине ол кезде аты атал?ан б?л кiсiлердi? кiм екендiгiн бiлмесем де ??дайды? ??дiретiмен аттары жадымда жа?сы са?талып ?алыпты. Сонды?тан Рашид а?амыздай кiсiде м?ндай шежiренi? болмауы м?мкiн емес деп санаймыз. Бол?ан, оны д?ниеден озар алдында ?а?аз?а ?демiлеп т?сiру ?шiн к?кемiзге табыстап кеттi деп ойлаймыз. К?пшiлiк арасында кезiнде м?ндай ??гiменi? бол?аны рас. ?йтпесе к?кемiз ?рiдегi аталарды? атын атап, т?сiн т?степ тар?атып берер ондай шежiренi кiмнен, ?айдан алма?. Сонды?тан майда жазуды сауатын к?не кириллица, кейiн латиницалармен аш?ан Рашид а?амызды? ?олы, ал ??сни (каллиграфиялы?) ?дiптi ?олта?баны к?кемiз ?рнектетiп жаздыр?ан оны? к?п о?ушыларыны? бiрiнiкi деп пайымдаймыз. Шежiре м?нерi, жо?арыда айтпа?шы, аталарды бiр-бiрiнен тар?ату ?лгiсiмен ?ана жазыл?ан.

Егер б?рi осылай болса, онда ?айран Рашид а?а ?зiнен кейiнгi жас тол?ын шы??ан тектерiн бiлмей кетпесiн деп iстеп ж?рген ?зге тiрлiктерiмен ?атар рухани азы? боларлы? ?мiрдi? б?л жа?ын да ?мытпай ?а?аз?а т?сiрiп кеткiсi келген екен ?ой деп ойлаймыз. Алла?-та?ала пешенеге жазса, ?андай iс болмасын т?бi болмай ?оймайды ?ой. А?амыз бен к?кемiздi? ?улет шежiресiн кiтап ??сатып ?алдыр?ысы келген сол кездегi ?кiлi ?мiттерiн, ?лхамду лиллах, ??дай ?аласа б?гiндерi бiз шынды??а айналдырып, ж?зеге асырса? деп отырмыз.

А?и?ат ?ашанда бiреу емес пе, жазбаларын ?з шежiремiзбен салыстыра ?ара?ан кезiмiзде п?лендей бiр ?лкен айырмашылы? таба алмады?. Дегенмен, бiз ?шiн оны? ??ндылы?ы жо? емес. М?селен, Сабыр ата ?рпа?тарын бiршама ке?iрек таратыпты. Ал Дабыл ата ж?нiнде де аздап болса да м?лiметтер бередi. Сосын арамызда ж?рген ?рпа?тары кезiнде жас бол?асын ба жадыларынан шы?арып ал?ан кейбiр аталарымыз мен оларды? азан ша?ырып ?ой?ан есiмдерiн берiп кетедi. Бiз оларды ?айта жа??ыртып, т?летiп, ?а?аз?а т?сiрдiк. Мысалы, М?ниден тарайтын С?дуа?ас атамызды? Сахи есiмдi iнiсi бол?анды?ы туралы ?рия ?пкемiздi? ??гiмесiнен талай ??ла??а?ыс естiсек те, онымызды Сапарбек а?амыз п?лендей ма??лдай ?ойма?асын ?ой?анбыз. Бiра? ?олымыз?а т?скен осы, со??ы шежiреден оны? тас?а та?ба бас?андай етiлiп, ?рнектелiп жазыл?ан атын тауып алды?. Сонымен ?атар, одан С?дуа?ас атамызды? Сахидан б?лек С?би, ?лиакбар деген а?алары бол?анды?ын да зерделеп отырмыз. Сол сия?ты Ш?дек а?амызды? азан ша?ырып ?ой?ан есiмi Шады??л екендiгiн де ендi о?ып, бiлдiк. ?йтпесе "Ш?дек" с?зiнi? ?ай тiлден алын?анын ?анша сар?ыла сараптаса? та аны?тай алма?анбыз. Ш?дек, Сапарбек а?аларымыз С?дуа?астан туылса, Сады? пен М?лiк а?аларымыз С?би атамыздан ?рбитiн ?ландар екендiгiн де осыннан о?ып, зейiндедiк.

Ал шежiремiздi? 19,20,21 б?лiмдерiнде ?аза? хал?ыны? те? жартысына жуы?ын алып кеткен, ел тарихыны? ?ай?ы-?асiретке толы ?аралы беттерi деп саналатын 1928–1932 жылдары орын ал?ан к?мпеске мен ашаршылы? жайлы ?илы-?илы о?и?алар мен оларды? ж?рт ?мiрiне салып кеткен ?анды iздерi туралы ?улет ?мiрiмен саба?тастыра баяндады?. Б?ларды? к?бiн ?рия ?пкемiздi? аузынан жазып алды?. Сонымен шежiремiз 2 тарау, 37 б?лiмнен т?рады. 1 тарау б?лiмдерi, к?рiп отырсыздар, негiзiнен шежiренi? теориялы? жа?ын ?амтыса, ал 2 тарау б?лiмдерi бабалар ?мiрiнен алын?ан естелiк-эссе т?рiнде жазылды. Аталы?тар мен ?рпа?тарды тар?ату кестелерiн ??гiме барысына орай екi тарау?а б?лiп емес, топтап беруге тура келдi.

?рия ?пкемiзден ?зге ?улет тарихын жетiк бiлетiн жан ?азiр арамызда ?ал?ан жо?. Ал ?улет тарихы ?а?аз?а т?спегесiн б?гiнгi бiздер ?шiн ?ана емес, келер ?рпа? ?шiн де ?мыт ?алар д?ние екендiгi аны?. Содан болар осында?ы бiрдi-екiлi бауырларымыз: "Т?ке, бiлгенi?iздi жазып ?алдырып кету сiз ?шiн ?рi парыз, ?рi ?арыз iс. Егер оны б?гiн сiз жазып ?алдырмаса?ыз, ерте?гi ?рпа? оны кiмнен естiп, кiмнен с?рап, бiлiп жатпа?",– деп ?бiгерлерi кеткенi рас.

Б?лай дейтiндерi орынды-а?. К?нделiктi араласып ж?рген а?айындарды? ?айсысыны? кiмнен тарайтынды?ын, олармен ара ?ашы?ты?ымызды? алыс, жа?ынды?ын д?рыс айыра бiлгiмiз келген ?арабайыр ?ара?ан басымызды? жайын ойлап ?ана емес, б?гiн болмаса да ерте? арамыз?а келер ?улет тарихын ?у басынан жете о?ып, зерттеп бiлгiсi келер к?зi ?ара?ты, бiлiмгер немере, ш?бере, ш?пшектер т?р?ын ойлап жазып отырмыз. ?йткенi араларынан: "Аталарымыз кiле? о?ы?ан, сауатты адамдар бол?анымен ?айдан ?рбiп, ?алай тар?ап, тарайтынды?ымыз ж?нiнде жетемiзге жетердей жеткiзе айтып, еште?е жазып кетпегендерi несi?",– дейтiндерi табылып жатса бiзге серт емес пе? Бiлгiлерi келгенiн бiле алма?ан олар ?шiн м?ны? арты ?зектi ?ртер ?кiнiштi жай?а ?келерi а?и?ат. Сонды?тан м?ны? б?рiн жазып, ?алдырып кету ?шiн Алла? ниетiмiзге ?арай ?риядай ?пке берiп, оны? ?мiр жасын ?за? ?ылып ?ой?анды?ына ш?кiр деймiз.

Б?ларды келер ?рпа? ?шiн деймiз ?ой, ал б?гiнгi ?рпа? ?шiн дер болса?, тым аз болмаса да, тым мол болмаса да, бiра? бiраз айтар д?ниесi бар т?пн?с?алар мен тарихи, шежiре кiтаптарды олар ?ай кiтапхананы? ?ай есiгiн ашып, оны? ?ай с?релерiнен уа?ыттарын сарп етiп iздеп жатпа?? Одан да алыстан арбаламай, жа?ыннан дорбалап, iздегендерiн осы кiтап iшiнен беттерiн ?рлi-берлi аударыстырып отырып-а? оп-о?ай тауып алмай ма дегенiмiз ?ой.

Сосын ??дай?а ш?кiр, немере, жиендер ?азiр б?рмiзде баршылы? ?ой, кездесе ?ал?анда б?лар кiмдер, ?айсысы кiмнен ?рбiп, ?алай тарайды деп жатпай аттарын с?рап-бiлiп алса? бол?аны, ?ал?анын осы кiтаптан-а? а?тарыстырып, тауып алуымыз?а болады. ?йткенi солар?а ?атысты деректердi де ?амти жазу?а тырысты?.

Ал шежiремiздi ?рi ?арай тере?iрек, ке?iрек о?ып, бiлем деушiлер шы?ып жатса, олар ?шiн деректерiмiздi ?ай жерден, ?ай ??жаттардан, оны? ?ай беттерiнен ал?анды?ымыз?а сiлтеме жасай отырып бердiк.

Шежiре?дi ?з аты?нан емес к?пшiлiктi? атынан жазыпсы? деп жат?андар да бар. Егер оны Рашид, Шаймахан, ?лмахан, Ш?дек, к?зi тiрi арамызда ж?рген ?рия, Айтмахан сия?ты а?а, ?ке, к?ке, ?пкелерiмiздi? аузынан, ?алдырып кеткен жазу-сызуларынан алып, к?нделiктi ?асымда ж?рген ?зге де бауырларымны? айтуымен ?а?аз?а т?сiрiп жатсам неге ол тек менiкi ?ана болуы керек, к?пшiлiктiкi емес пе дегiм келедi.

Б?гiндерi ?згелер шежiрелерiн бас?аша стиль, жолмен жазып ж?рген шы?ар, бiра? мен е?бегiмдi о?ырманыма к?пшiлiктi? атынан осылайша ?рi шежiре, ?рi т?те о?у ??ралы, ?рi ?ыс?а, м?лiметтерi бiр жерден табылатындай ?мбебап аны?тама сыпатында ?сынуды ниет еттiм. Келер ?рпа? бiз ??сап баба, аталарымыз бен ?же, апаларымызды? т?р, кескiндерi ?андай болды екен демес ?шiн фотосуреттердi де табыл?анынша мол етiп бердiм.

Кейiнгi ?рпа? шежiремiздi осы то?та?ан жерiмiзден ?рi ?арай ?здерi жал?астырып ?кетер, жазар деп ойлаймын. Бiздiкi–бiлгенiмiзше ?улетiмiздi? бастау алар м?нар басын олар?а м?лiмет ?шiн ?мыт ?алдырмай бастап беру, ?а?аз?а т?сiрiп кету болды.



СССР журналистер ода?ыны?, ?аза?стан журналистер ода?ыны? м?шесi Тажис Мы?жасар

07.03.2015 ж.



КІРІСПЕ



Алла-та?ала сонау ы?ылым заманда ?лемдi бiр тарыны? ?ауызына сиып кетердей жо?тан бар етiп жарат?анда о?ан алдымен берген асыл ?асиеттерiнi? бiрi кешегiсi б?гiнгiсiне, ал б?гiнгiсi ерте?гiсiне ауысып отыратын уа?ыт ?лшемi болыпты. Содан берi т?рткiл д?ниемiз осы уа?ыт ?лшемiне т?уелдi болып келе жат?аны ха?. «Кешегiмдi бiлмей б?гiнiмдi ?алай т?сiнем, б?гiнiмдi бiлмей ерте?iме ?алай ?ол созам»,-деп к?не к?з ?ария, шешендерiмiз тегiннен тегiн тебiрене жырламаса керек.

Сол айтпа?шы, ?ткен д?ниенi? пар?ын бiлмей, ?тiп жат?ан д?ниенi? нар?ын т?сiну, кешегi тарихымызды жете бiлмей, б?гiнгi ?мiрiмiздi жеткiлiктi т?сiну бiздi?ше м?мкiн емес. Б?ларсыз к?мескi келешегiмiзге ?оры?пай к?з тiгу де, ?омсынбай ?ол созу да, жатсынбай ?адам басу да ?иын. Б?л ретте бiздi табан жолымыздан жа?ылдырмай, темiр?азы? ж?лдыздай жетелеп ал?а алып ж?рер жал?ыз жолбасшымыз тарих-шежiремiз екенi аны?. Ендеше, ??гiме ар?ауы сол тарих-шежiремiз жайлы болма?.

Юнесконы? со??ы деректерi бойынша ?лемде 1500 ?лт пен ?лыс ?кiлдерi ?мiр с?редi екен. М?селен, соларды? бiрде-бiреуiн шежiресiз деп айта алмайсыз. Б?рiнi? шы??ан тектерiн, басынан-кешкендерiн ?рпа??а жыр етiп баяндап берер ?зiндiк ?исса-дастандары мен жыр-а?ыздары бар. Шежiре дегеннен шы?ады. Шежiре ?аза? Совет энциклопедиясында арабты? шаджарат–б?та?, тарма? деген с?зiнен шы?атынды?ы, халы?ты? шы?у тегi мен таралуын баяндайтын тарих ?ылымыны? бiр тарма?ы екендiгi айтылады (12 т. 231 б.).

Айтпа?ымыз, ?аза?ымыз тегiн бiлмейтiн жетiм ел емес. Жетi атасынан бастап, т?пт??иянына дейiн тар?атып, таратып бере алар шежiресi бар жетiскен ел. ?зге ж?рттар ?аза?ты жа?ан халы?тарыны? iшiндегi е? бiр шежiре-жазбалар?а бай ел дейтiн к?рiнедi. Солай десе солай да шы?ар. Себебi хал?ымызды? ?мiрiнен сыр шертетiн жылнама iспеттес тарихи жыр-дастандарды былай ?ой?анда ж?здер шежiресi, ж?здер шежiресiн ?оя т?р?анда, бiзде не к?п ?улеттер шежiресiн сауса?пен санап болмайды.

?рбiр ?улет бабаларын, олар ?мiр с?рген орта тарихын, соларды? басынан кешкен уа?и?аларын ?сiп келе жат?ан ?скеле? ?рпа??а ?лгi, та?лым етiп тарту ?шiн аянып ?ал?ан ба. Оларды? ерлiк iстерi мен к?шелi тiрлiктерiн барын салып, к?сем с?збен кестелеп жеткiзiп берiп отыр?ан жо? па. Онда?ы ма?саты–оларды бабалар тiрлiгiмен, аталар iрiлiгiмен рухтандырып, бойк?йездiлiкке салынбас, ?мiрдi? келе?сiз жайларына бой алдырмас жiгерлi жан етiп ?сiрiп, ?лкендi сыйлар, кiшiнi ??рметтер, ата-анасы мен жа?ын туыстарына ?ор?аушы, с?раушы болар намысты азамат етiп, т?рбиелеп шы?ару едi.

Шежiреге бай елмiз деп отырмыз ?ой. Олай болса, алдымен сол шежiрелердi? iрi, мазм?ндыларын iрiктеп алып, атын атап, т?сiн т?степ кеткен ж?н сия?ты. Шежiрелердi? е? ?лкенi, ??ндысы Рашид ад-Диннi? «Т?рiк-мо??ол шежiресi», Жамал ?аршиды? «О?ыз-?ыпша? шежiресi», «?арахан шежiресi», ?лы?бектi? «Шад-жарат ?л-атрак шежiресi», ?бiл?азыны? «Шежiре-и т?ркi», «Шежiре-и тарахимесi», ?аза? ханды?ы ??рыл?ан жылдары к?п ?олданыл?ан «Насаб-наме Шы??ыс», «Насабнаме ?аза?», Бейбарыс пен Ибн Халдун жаз?ан «?ыпша? шежiресi», «Жа?аннаме», ел арасына ке? тара?ан «Абылай шежiресi» мен «?бiлхайыр шежiресi», кейi?гi ?аза? о?ымыстылары мен ойшылдары топтастырып жаз?ан М?хаммед Хайдар Дулатидi?, ?ыдыр?али ?осын?лы Жалаиридi? «К?шен–?арауыл шежiресi», «Ж??гiрхан шежiресi», Ш.У?лихановты? «?лы ж?з шежiресi», Абдулла Ниязовты? «?ш ж?з шежiресi», М?са Шорман?лыны? «Шежiресi», ?теу Б?жей?лыны? «?аза? ж?рты шежiресi», ?ор?анбек Бiрiмжан?лыны? бастауымен жина?тал?ан «Орта ж?з ж?не кiшi ж?з шежiресi», А?молданы? «?ажайып шежiресi», «Насаб Шы??ыс», «Шы??ыснама» шежiрелерi», Ш.??дайбердi?лыны? «?аза? шежiресi», Халиди ??рбан?алиды? «?аза? шежiресi», М?ш??р Ж?сiп К?пей?лыны? «?аза? шежiресi», «Б?л ?аза? ?ай кезде «?ш ж?з» атал?ан шежiресi», Н?ржан Наушабай?лыны? «?аза? пен т?рiкмен шежiресi», сыр бойынан Тор?ай би жина?ан «?ш ж?з шежiресi», Диханбай батырды? «?лы ж?з шежiресi», ?азыбек Тауасар?лыны? «?зiмнен т?пт??ияныма дейiн» шежiресi, Зайыр С?дiбековты? «?аза? шежiресi», Т?рлыбек Демен?лыны? «Келте тонды Келмембет» шежiресi, Хамит Мадановты? «Кiшi ж?з шежiресi», Тынышбек Дайрабаевты? «Кете–Ш?мекей шежiресi», «?аратамыр шежiресi», Ма?с?т Неталиевтi? «Кiшi ж?з шежiресi», Жарыл?ап Бейсенбай?лыны? «Кiшi ж?з шежiресi», «Н?рм?хамед?лы Жан?ожа батыршежiресi».

?ткен ?мiрiмiз мен тегiмiз жайлы, ел баста?ан биiмiз бен ?ан майданда ?а?арымен жауын ?ашыр?ан батыр бабаларымыз туралы шымырла?ан шынды?ты шынайы, б?кпесiз жеткiзiп бере алатын тек осы шежiрелер. Елiмiз бен жерiмiздi? сол кездегi жа?рафиясынан да, тарихынан да, ел бас?ару iсiндегi ерекшелiктерiнен де, салт-сана, д?ст?рлерiнен де, тiптi т?р?ын ж?ртыны? т?тiн саны мен талшы? етер тама?ы мен мал азы?ыны? т?р, шамасынан да а?парат берер осы шежiрелер.

?аза?ты? сол заманда ?мiр с?рген к?кiрегi ояу, к?зi ?ара?ты азаматтары ?шiн о?ыр iлiмi де, зерттеп, ойына то?ыр бiлiмi де, а? ?а?аз, к?к сиямен жалы?пай жазып, ?рпа??а аманат етiп ?алдырып кетер жазу-сызулары да негiзiнен осы шежiлер болды.

Арда?тап "шежiрем, алтын т??ырым" дейтiнiмiз де, оны т?б?рiк т?тып, жо?ары ?стайтынымыз да осыдан. ??дай?а ш?кiр, ?аза? деген ?улетiмiз бар, сол ?улеттi? ешкiмнен кем т?спейтiн ?леуеттi шежiрелерi де бар екенiн та?ы айтып кетпекпiз. Солардан терiп алып жазарымыз ж??а болса да ж?та? емес, ж?рна?ты болар деп ?мiттенемiз. Кейiнгi тол?ын буын?а одан шама-шар?ымызша сырал?ылатып сыр ?оз?ап к?рмекпiз.



1 тарау



1 б?лiм



ЖЕТІ АТАМ МЕН ЖЕТІ БУЫНЫМА ДЕЙІН



?аза? шежiресi «?у» дегенде жетi атасынан басталады. Жетi атамызды бiлмейтiн шежiре жетiмсiреп т?ратыны аны?. Жетi атамызды бiлу ?шiн ?кемiзден бастап, жетiншi буын?а дейiнгi тегiмiздi: ?кемiздi, атамызды, ар?ы атамызды, бабамызды, ар?ы бабамызды, т?п атамызды, тек атамызды бiлуiмiз шарт. Керi ?арай санайтын болса? б?л ендi ата емес, ?рпа? санын бiлдiредi. Демек: ?ке, бала, немере, ш?бере, ш?пшек, немене, ж?режат (ж?ре келе жат) болып келедi де, сегiзiншi ?рпа??а жеткенде туажат деп аталады. Ма?ынасы: ол кiм, мен оны бiлмеймiн, ол ма?ан ?андас туыс емес, ту?алы жат жан дегендi а??артады. Сонды?тан осы «туажат?а» дейiн бiздер ?ыз алыспайтын туыс?ан, бауырмыз. ?аза? б?л д?ст?рдi ?рпа? ?анын б?збай, оны? а?за мен жан тазалы?ын са?тау ма?сатында ?стан?аны белгiлi.

Жа?ын адамдар ?ан араластырса бойларында беле? ал?ан ауру-сыр?ау, та?ы бас?а а?за кемшiлiктерi келесi ?рпа??а т??ым ?уалап, к?шейiп жетерiн б?гiнгi медицина мен биология ?ылымдары ?лде?ашан д?лелдеп берген. Ата,?рпа? т?сiнiктерiмен ?атар олар?а туыс буын деген де ??ым бар. Бiра? б?ларды бiр-бiрiмен шатастырып алмауымыз керек. Буын с?зi ата мен ?рпа? т?сiнiктерiне оларды? реттiк сандарын аны?тарда ?осылып айтылар орта? атау. М?селен, 13-ата немесе 5-?рпа? деп емес, 13 буында?ы атасы, 5 буында?ы ?рпа?ы деуiмiз д?рыс естiлмек. Сонымен Ата дегенiмiз атынан-а? к?рiнiп т?р, ша?ыра? ??р?ан, артында ?рпа? ?алдыр?ан буын. Ал артында ?рпа? ?алдыра алма?ан буынды ешкiм ата дей алмайтынды?ы бесенеден белгiлi. Ол тек буын к?йiнде ?ала бермек.

Буынды орта? атау дейтiн себебiмiз – ?мiрде бiр ?ке, бiр шешеден бiр-а? бала тумайды ?ой, оларды? бiрнешеу болып келетiндiгi ?бден м?мкiн. Бiра? осындай бiрту?ан, бiрту?ан болмаса да ??рса?тас, ??рса?тас болмаса да кiндiктес, кiндiктес болмаса да а?айын болып келетiн аталар мен ?рпа?тар саны ?аншау болмасын реттiк санын ?згертпей бiр буын болып саналатынды?ы екiбастан белгiлi.

Б?з бiреулер жетi атасын ?зiнен бастап тар?атады. Б?л д?рыс емес. ?андай ?рпа? болмасын жетi атасын ?кесiнен бастап санауы тиiс. Егер туыс буындарды? жетiншi аталары бiр адам болса олар ?лi де болса ?ыз алыспайтын жа?ын туыс?андар. Себебi т??ым ?уалайтын ?анды? белгiлер биологиялы? деректер бойынша жетiншi буыннан кейiн ?ана ?лсiреп, ?ше бастайтын к?рiнедi. ?лбетте, жетi ата д?ст?рiн тек б?л ма?сат ?шiн ?ана ?станбаймыз. Бастысы–тегiмiздi бiлу ?шiн ?олданамыз. «Тегiн бiлмеген–тентек, жетi атасын бiлмеген–жетесiз»,-деп к?не к?з ?ариялар бекер айтпаса керек. Тексiз деген ауыр с?з. Тексiз болу ?иын. Тегi мен жетi атасын ?у жетiмдер ?ана бiлмеген. Кiмнен туып, кiммен туыс екендiгiн бiлу ?ркiмге шарт. Басы ауырып, балтыры сыздай ?ал?анда жанашыр болып ке?ес берер, ар?а с?йер жа?ыны жо? жал?ызiлiктiк кiмге болса да ауыр сын екенi аны?. Жал?ызды? Алла??а ?ана жарас?ан дейдi халы?. Т?ле би бабамыз: «Балы?ы жо? к?л жетiм, ??ра?ы жо? жер жетiм, б?ла?ы жо? тау жетiм, шежiресi жо? ел жетiм. Тегiн бiлмеген ел жетiм, жетi атасын бiлмеген ер жетiм»,-деп бекер к??iренiп, тебiренбесе керек.

Ар?алы? ?аласыны? т?р?ыны жазушы, м?дениеттанушы, этнограф Сейiт Кенжеахмет?лыны? 2010 жылы "Ана тiлi" газетiнi? 4 бетiнде басыл?ан "Жетi атаны бiлуiмiз керек" деген ма?аласында:"Жетi атасын бiлген ?л жетi ж?ртты? ?амын бiлер. Жетi атасын бiлмеген ??ла?ы мен жа?ын жер",-деген ж?йелi с?з ??п ма?ынаны бiлдiредi. Сонды?тан да бiздi? атабабаларымыз ?з ?рпа?тарына жетi атасыны? аты-ж?нiн, ата мекенiн, ?з руынан шы??ан белгiлi батыр, би, жа?сыларды? есiмiн айтып, ?йретiп отыр?ан. Б?л жолды ?аза?ты? аяулы ?рi бiлiмдар перзентi Дiнм?хамед ?онаев та ?стан?ан. ?зiнi? "А?и?аттан аттау?а болмайды" атты кiтабында ("Санат" баспасы, 1994 ж.) былай деген:"Ал ендi ?зiме дейiнгi жетi атамды ?уалап айтсам былай: Жолын–Н?рмамбет–Азынабай–?онай–Жетiбай–Ж?мабай–Ме?лiахмет–Дiнм?хамед" (13–14 бет). Бас?а бiлетiндер де, мысалы С?бит М??анов та осылай тарат?ан, осы?ан то?та?ан. Ал б??ан бiз неге то?тамай ж?рмiз?

Ата-бабаларымыз жетi ата?а дейiн ?ан араластырмайды, туысты? ?алыпты б?збайды. Сегiзiншi атадан бастап жа?а ру атын белгiлейдi. Б?л ?шiн сол атаны? а?са?алдары мен билерi, ел а?алары ру м?шелерiн ша?ырып, боз бие сойып баталасып, осымен жетi ата?а толып, б?дан былай ?ыз алысып, ?ыз берiсетiн ??далы??а р??сат ететiн жол ашады. Б?л д?ст?р– тектi, денi сау, таза ?рпа? ?суiнi? кепiлi. Осындай тектi ?рпа? ?сiру т?рбиесiн б?рын?ылар ертеден-а? бiлген ж?не оны ?атты ?ада?алап отыр?ан",-деп орынды айтады.

Сонымен ?атар зерттеушi ?ыздан тарайтын ?рпа?тарды: жиен, жиеншар дейтiнiмiздi, ал одан кейiнгiлерiн к?геншар, дегеншар деп атайтынды?ымыз ?мытылып бара жат?анды?ын тiлге тиек етедi. Та??алмас?а болмайды, арамызда жетi атасын ?арапайым ?дiспен–барма? басып санай алмайтындар да бар. ?осылып-а? санайсыз ?ой, бiра? санай келе, м?селен, атасы не ?шiншi, не т?ртiншi болса, т?лен т?рткендей «жо?, олай емес, ол бесiншi не алтыншы атам» деп ж?н-жосы?сыз табан астында айнитындар да табылып жатыр, о?ан не дерсiз. Бiздi?ше, жетi атаны жо?арыда?ы ма?аласында ?алым-этнограф, жазушы, С.Кенжеахмет?лы тiлге тиек етiп кеткен хал?ымызды? тарихы пен шежiресiн бiр кiсiдей жете бiлетiн аяулы азаматтары–кезiнде бiрi елiмiздi? к?рнектi мемлекет ?айраткерi, патшасы, ал екiншiсi ?о?ам ?айраткерi, айтулы классик жазушысы бол?ан Д.А.?онаев пен С.М??ановтан арты? кiм б?ле-жара д?рыс, жеткiзе санай алма? дегiмiз келедi. Осы ретте б?йректен сира? шы?арып, «велосипедтi» ?айта ойлап табу?а ниеттенбей, кезiнде бiлетiндер салып кеткен с?рлеу, со?па? жолмен неге ж?ре бермеске деп ойлайсыз?!

Мысалы, шежiремнi? ?рпа? тар?ату кестесiнде к?рсетiлгендей, менi? 5-атам С???ар болса, менiмен туыс, ??рдасым Ш?кiрбек бауырымны? да 5-атасы С???ар. Демек бiз онымен бесiншi буыннан ?осылатын а?айынбыз. ?арапайым арифметика емес пе, екеумiзге орта? осы С???ар баба кейiнгi ?рпа?тарымызды? 7-аталарына айнал?ан ша??а дейiн олар ?зара туыс?ан жандар болып ?ала бермек. Туысты? ара-жiктерi 8-ата?а ?терде ?ана ажырайды. ?алабай баба Айтмахан а?амыз бен ?кемiздi? 3-атасы болса, ал менi? 4-атам. Ендеше мен Айтмаханмен т?ртiншi атадан ?осылатын туыспын. ?лiбек баба–?ылышбайды? да, менi? де ?шiншi атамыз. Сонды?тан бiз 3-атадан ?осылатын туыс?анбыз. Ал мен Асанмен ?келерiмiз бiрту?ан а?айынды адамдар бол?анды?тан 2-атадан, Мы?жасардан ?осыламын. Демек ол менi?, ж?рт аузында жиi айтылып ж?ретiн екi туып, бiр ?ал?ан жа?ын бауырым. Сонымен осы атал?ан а?айындар арасында?ы ?ыз алыспас туысты? ?атынастар ?ашан да болсын жа?а?ы бiз айтып кеткен т?ртiп бойынша есептелiп, шы?арылады.

Жетi атаны тар?атып, санауды? к?неден келе жат?ан б?дан бас?а жолы жо?. Осы ретте айта кететiн та?ы бiр жайт – к?п ?улеттер а?айынды? ?арым-?атынастарын тек жетi атасымен ?ана шектеп ?оймайды. А?са?алдары жиылып, арнайы шешiм шы?армайынша оларды? туыс?анды? ?атынастары жетеуден асып, ?рi ?арай оныншы, он екiншi аталар?а да ауысып, жал?аса беретiндiгi бар. Б?л ?улет адамдары арасында ?алыптасып, ке? тарал?ан аса бiр ?лкен бауырмашылды? белгiсi екендiгi аны?. Жа?ан халы?тары арасында т?рлi ?зiл-к?лкiлi ??гiмелерге ар?ау бол?ан, туыс?ан?а е? бай халы? ?аза? екендiгi де содан ба деймiз.

??ла??а?ыс ете кететiн та?ы бiр м?селе–ж?н с?раса келгенде арамыз 2 ата немесе 3 ата, 4 ата деп емес, 2– немесе 3-, 4– атадан ?осыламыз деп айту д?рыстау сия?ты. ?йткенi туысты? ара-?атынастарды т?сiндiру ?шiн б?л же?iл т?сiл. Сонымен жетi ата ж?нiнде айт?ымыз келгенi негiзiнен осылар. Кезек к?ттiрiп т?р?ан ?зге де та?ырыптар бар бол?анды?тан осымен жетi ата жайлы ??гiмемiздi тамамдаймыз. Келесi тiлге тиек етiп айтарымыз–?аза? атауы. Ендi со?ан к?шейiк.

?ай ел, ?ай халы?ты? тарихы жайлы с?з ?оз?амайы?, оны? алтын ?азы? ар?ауы, аттап ?туге, айтпай кетуге болмайтын та?ырыбы–?ашанда ?ар?а тамыр ?аза?ымны? осы «?аза?» деген атауы. Сонды?тан бiз де шежiремiздi ?рi ?арай осы айтып отыр?ан «?аза?» атауы тарихымен саба?тастыра жаз?анды ж?н деп санады?. Ендеше, жетi атадан басталар шежiремiз кешелерi к?н кешкен ?аза?ым мен оны? к?не тарихы жайлы не дер екен, ендi соны ба?амдап к?рейiк.



2б?лiм



?АЗА?ТАР КІМДЕР, ?АЙДАН ШЫ??АН?



Ана ??рса?ынан ?н-к?й мен с?з ?адiрiн бiлiп туар от ауыз, ора? тiлдi ?аза?ым ?шiн б?л керек-а? н?рсе деп ойлаймыз. ?йткенi бесiктен белi босамай жатып, жетi ата мен ру, ж?зiне дейiн с?рiнбей, судыратып т?ратын ол, ал «?аза? кiм, ол ?айдан шы??ан?» деп тiкесiнен сауал ?оя ?алса? тiлiн ж?тып ?ой?андай кiбiртiктеп, тосылып, жауап бере алмай ?алатыны бар.

?ысылмай мойындауымыз керек, тегiмiздi? "?аза?" деген атауынан ар?ы жа?ын бiлмеймiз. Б?л б?гiндерi ?лкенiмiздi? де, кiшiмiздi? де, к?рiмiздi? де, жасымызды? да басында?ы кемшiлiк. ?зге ?лт ?кiлдерiнi? бiразында б?лай емес. М?селен, м?хитты? ар?ы жа?ын мекендейтiн мексикалы?тар бiздi? эрамыз?а дейiнгi к?не ацтек ?ркениетiнен ?рбитiндiктерiн, ал т?ра?тары берiде, еуропалы? материкте жат?ан испанды?тар мен португалды?тар, француздар мен швейцарлы?тар бiздi? эрамыз?а дейiнгi 2–1 мы?жылды?тар арасында ?алыптас?ан ?йгiлi алпiлiк кельт н?сiлiнен бастау алып тарайтынды?тарын, ал германды?тар 4 ?асырда?ы жауынгер гот тайпаларыны? ?рпа?тары екендiктерiн тарих бетiне тас?а та?ба бас?андай етiп ?лде?ашан жазып, ?алдырып кеткендiктерi белгiлi.

Алыс?а бармай-а? ?ояйы?, ?асымызда?ы «т?секте басы, т?скейде малы ?осыл?ан» орыс к?ршiмiз, м?селен, ?здерiн 6 –10 ?асырларда жаса?ан, древлян, поляндар болып екiге б?лiнетiн к?не ильмендiк словен тайпаларыны? ал?аш?ы б?та?ынан екендiгiн айтып келедi.

Ал ?аза?тар ше? ?аза?ты? да бiр т?нде туып, бiр к?нде «?аза?» аталма?аны бесенеден белгiлi. Шы?у тегiмiздi зерттер этногенез ?ылымы бiздi? б?л пiкiрiмiздi толы?ымен ??птайды. ?аза?тар да ?згелер сия?ты мы?жылды? тарихы бар, Елбасымыз айтпа?шы, м??гiлiк ел екендiгi барша?а аян. Бiреу бiзге есiмi?дi бiлмейсi? десе, есi д?рыс па осыны? деп жатып ашуланар едiк. Ал «?аза?» та бiздi? есiм, ныспымыз емес пе? Оны неге бiлмеуге тиiспiз?

Сосын Елбасымыз 2012 жылды? желто?санында, сондай-а? ?аза?стан хал?ына жаса?ан сол жыл?ы жолдау с?здерiнде елiмiз даму ба?дарламасы бойынша ендiгi 2025 жыл?а дейiнгi аралы?та алды??ы ?атарлы ?ркениеттi елдер тiзiмiнде 50-шi орыннан 30-шы орын?а дейiн к?терiлуi тиiс деп, «?аза? елi» деп аталу м?селесiн к?терiп отыр?ан жа?дайда, осы?ан орай егер б?йыртып «?аза? елi» деп аталар болса?, онда ?ркениеттi елiмiздi? де, оны ??райтын титулды ?лт т?легi ретiнде ?зiмiздi? де неге «?аза?» аталып ж?ргендiгiмiздi? ?ыр-сырын бiлу ?зектi м?селеге айналары аны?.

«?аза?» атауыны? шы?у тегiнен бейхабарлы?ымыз ?сте де бiздi? бiлмейтiн бiлiмсiздiгiмiзден емес. ?аза?ты? бiлiмпаз, бiлгiр, намыс?ой халы? екендiгi барша?а аян. Б?л ж?нiнде бiзге ешкiм п?лен деп кiн? та?а алмаса керек. Кезiнде бабаларымыз ?аза?тар туралы бiлдi де, к?л-к?сiр шежiре етiп жазып та ?алдырып кеттi. Сол деректердi? негiзiнде б?л та?ырып?а кейiн ?алам тарт?ан ?алым, зерттеушiлерiмiз де жо? емес, бар. Бiра?, бiра? демекшi, м?селе сол материалдар ж?нiнде к?нi б?гiнге дейiн ресми а?парат беттерiнде мардымды еште?е жарыта жазылмай келе жат?анды?ында.

Кезiнде бас?аша ?имылдауымыз?а космополиттiк ?лт саясатын ?стан?ан Ке?естiк ?ызыл империя ?олбайлау болып, кесiрiн тигiзгенi белгiлi. М?ны жо??а шы?ара алмаймыз. Ол дiнiмiз бен дiлiмiздi ?ана емес, тiлiмiз бен тегiмiздi де ?мыту?а итермелегенi рас. Себебi б?ратана, аз ж?рт ?з ?лтынан г?рi космополиттiк ке?ес ?лтыны? к?йiн к?бiрек к?йттеуге м?дделi едi. ?йткенi ?алым, мамандарымыз к?нде ж?ретiн табан жолы мен к?нде жейтiн ?зiм нанын таппай ?алмауы ?шiн ?з ?лтыны? тарихын зерттеуден г?рi ке?ес ?кiметiнi? тарихын жазу?а ?мтылды. Сонды?тан ?аза? кiм, оны? ?айдан шы?ып, ?алай ?рбитiндiгi осы кезге дейiн тарихымызда ?ылыми т?р?ыдан аны?талып, арнайы р?сiмделiп, бекiтiлмеген а?та??а?. Соны? салдарынан болар, басым к?пшiлiгiмiз ?азiрге дейiн ?аза? с?зiнi? ?айдан алынып, ?алай шы??анды?ынан бейхабармыз.

Бiра? б?гiн ?з ?олымыз ?з аузымыз?а жетiп отыр?ан т?уелсiз мемлекетпiз. Онымыз?а да аттай 20 жылдан асып бара жатыр. Тау к?терген Тола?айдай толып жат?ан ?лемге танымал ?алым, мамандарымыз да бар. ??дай?а ш?кiр, жо?арыда айтып кеткендей, б?л туралы зерттеушiлерiмiз инемен ??ды? ?аз?андай е?бектенiп, бал арасындай тiрнектеп жинап, ?алдырып кеткен м?лiметтер мен деректер де жо? емес, сы?ырла?ан к?не с?релерде ша? басып жатса да бар. Жа?сылап iздесек ондай деректер табылары аны?. Сонды?тан тегiмiздi? тарихын т?пт??ианынан б?гiнiне дейiн асы?пай а?тарып, жазып шы?у?а ендi шамамыз жетпейдi емес, жетедi. Б?л туралы ?азiр бiлмесек, ендi ?ашан бiлмекпiз, ендiгi ?ндемегенiмiзге не жоры? деймiз?

?лбетте, тарихымызды ?рiден, тере?iнен зерттеп бiлер кезiмiз жеткенiмен м?ны бiз бiр ?улеттi? шежiресiмен айтып та, жазып та бiтiре алмайтынды?ымыз ай?ын. ?аза?ты?ымыз?а ?атысты м?лiметтердi отанды? дерек к?здерiнен ?ана емес, ?аза? ханды?ы ??рылмастан б?рын?ы к?не араб, ?ытай тiлiндегi тарихи ??жаттардан да iздестiрiп, ?арай отырып, табыл?ан материалдарды? басын ??рап, iрiктеп, аударып, жина?тап, ?ылыми т?р?ыдан жан-жа?ты негiздеп, тере?детiп жазып шы?у бiр емес, бiрнеше ?ылыми институттар мен басал?алы ?алымдар ж?не ?лкен ?ылыми ке?естер бас ?ос?ан мемлекеттiк комиссия ж?мысымен шешiлуi тиiс шара екендiгi аны?. Ал бiздi? ?олымыздан келерi – бар тап?ан-таян?ан ма?л?маттарымыз?а с?йене отырып, к?пшiлiкке, мiнберге мiнген билiк пен ресми ?ылыми орындар?а тек ой салып, т?рткi болу.

Тексiз бол?ысы келмей кезiнде осы та?ырып?а ?алам с?йкеуге ?мтыл?андарды? бiрi ?зiмiздi? к?пшiлiкке танымал ?лкен а?ын, жазушымыз, лингвист-зерттеушiмiз Олжас С?лейменов. Бiра? «Аз и Я» сия?ты тере? мазм?нды, жа?ан елдерi мен т?ркi ?лемiн д?р сiлкiндiрген тарихи-лингвистикалы? сараптама, зерттеу е?бегiмен ?йгiлi бол?ан дарынды а?ын, жазушымызды? «?аза?» с?зiне байланысты асы?ыс, ?стiрт айтыл?ан пiкiрлерi мен байламдары та??алдырады.

Ол «?аза?» атауын хал?ымызды? к?не жыр-дастандарында, т?рмыс-тiршiлiгiнде, ауыз-екi с?з саптауында жиi айтылып ж?рген «?о?ыр ?азым», «?аз дауыстым», «?а??ылда?ан алты ?азым» сия?ты эпитет, метафора, те?еулермен байланыстыра ?арайды. С?йте келе, б?л с?здердi? тiлiмiзде жиi ?олданылуы тегiн емес, «?аза?» с?зiнi? этимологиясы осында?ы «?аз» с?зiнi? астарында жатыр дегенге бiра? апарады.

Осы ойын ?рлi-берлi екшей келе, «?аза?» атауы «?аз а?» я?ни «а? ?аз» деген с?з тiркесiнен шы?уы ?бден м?мкiн деп кесiп салады. ?рине б??ан келiсе алмаймыз. Себебi тiлiмiзде осы «?аз» с?зiнен кем-кетiк жерi жо? «?ар?ам», «??лыным», «ботам», «арыстаным» дейтiн ?зге с?з тiркестерi де толып жатыр емес пе. Оларды ?айтемiз? М?селен, ал?аш?ысын алайы?. Оны «?ар?ам келе жатыр», «?ар?а адым жерде жатыр», «?ар?а тамыр ?аза?пыз» деп т?рлiше т?рлендiрiп, ойнатып ?олданып ж?рген жо?пыз ба?

Хал?ымыз ?адiр т?т?ан ата?ты а?ын, биiнi? бiрiн де осы с?збен ?астерлеп, ?ар?а бойлы ?азту?аным деп атап кеткен жо? па? Тiлiмiзде "?аз"т?бiрiне негiзделген б?дан бас?а ?азбек, ?азкен деген есiмдер, сондай-а? ?аршы?а, Б?ркiт, ??ралай сия?ты та?ы бас?а ?аншама адам аттары бар. С???арым, арыстаным, ?арлы?ашым атаулары да осы сия?ты тiлiмiзде ?те жиi ?олданылып ж?рген с?з тiркестерi. Оларды ?аз с?зiмен салыстыра ?араса?, одан арты? болмаса, ол?ы т?сiп жат?ан т?старын к?рмеймiз. Ендеше, хал?ымызды? ныспысын кезiнде ?аз с?зi секiлдi осы с?здердi? бiрiмен де атай салуымыз м?мкiн едi ?ой деген т?рткiл ой бастан шы?пайды.

?зi?iз ойлап к?рi?iзшi, елiмiздi «?аза?стан» емес, «арыстанстан», «с???арстан» деп атаса? ?алай болар едi, а?ыл?а сияр, к??iлге ?онар ма едi? ?лбетте, жо?. Б?дан шы?ар ?орытынды бiреу-а?. Кезiнде тылсым таби?атпен бiте ?айнап, тiлдесе, сырласа ?скен к?шпелi хал?ымыз арда?тылары мен ??рметтiлерiн, с?йiктiлерi мен сыйлыларын к?нде к?рiп ж?рген сырттан жануар, ??стар атымен ас?а?татып, бейнелеп ата?ан. Бiра? ?лыс пен ?лт болып тарихи т?р?ыдан топтасар ша?та, олар ?з атауын ??с-жануар аты емес, ?згелер сия?ты оны ??раушы белдi де беделдi ру-тайпалар немесе солар бiрлескен орта? ?лыс атауынан алары аны?. ?лт болып ?алыптасар кезде ?ай елдi? болмасын осы жолдан ?терiн ?ылым мен тарих бiзге д?лелдеп берiп келедi.

Ал ендiгi бiр зерттеушiлерiмiз б?л терминдi 15 ?асырды? екiншi жартысында, д?лiрек айтар болса?, 1456 жылы ?бiлхайыр хан билеген к?шпелi ?збектердi? «К?к ордасынан» ?з алдына ханды? ??ру ?шiн бiр т?нде ?дере к?шiп, б?лiнiп кеткен Керей мен Ж?нiбек с?лтандар баста?ан ру-тайпалар атауыны? ел аузында «?аша?тар» деп аталып кетуiмен байланыстыр?ысы келедi. Б?л да аса ?исын?а келмейтiн т?жырым. Себебi жеке ханды? ??рып, iргелi ел болуды а?са?ан ж?рт ?з мемлекетiн бiреулердi? аузынан кездейсо? шы??ан алып-?ашпа, жел с?збен орайластыра «?аша?» деп атай салуы ешбiр сын к?термейтiн жайт.

Осы ретте, ?аза? тарихын ал?аш болып зерделеген зерттеушiлердi? бiрi, орысты? аты алты алаш?а м?ш??р этнограф-?алымы Семёнов-Тяньшанскийдi? (А.А.Семенов): «Бiр жол?ы к?штен (actus) бiр халы?, оны? ат-атауын тудыру?а болмайды»,– деген аталы пiкiрiне ?осылмас?а болмайды.

Тарих та, этностарды? туып, ?алыптасу барысын сараптап, саралаушы этногенез iлiмi де: ру-тайпалар атауы оларды? к?семдерi мен ж?рты ойлап табар немесе жеребе тастап ?оя салар ат емес, б?л даму барысында оларды дiлдiк, тiлдiк, жер-жапсар, т?рмыс-салт, экономикалы? ?мiр с?ру ерекшелiктерiне орай топтастырар, с?йтiп ж?ртты ?рi ?арай да туысты? ?арым-?атынастар?а ж?мылдырып, ?стап т?рар, тарих тере?iнен ?айнар б?ла? суындай ?здерi ж?н тауып жарып шы?ар этногенездiк к?шi бар атау екендiгiн айтады. Б?дан ат ?ою м?селесi, кейбiреулер ойлайтындай, ерiккеннi? ермегi, о?ай iс емес екендiгiн бай?айсыз.

Бiздi?ше, ел арасында ?аншама беделдi бол?андарымен ?ос с?лтан?а мы? сан ж?ртты ?лкен ордадан бiр т?нде тез б?лiп ?кету ?сте о?ай iс емес екендiгi аны?. Тек "бiр жа?адан бас, бiр же?нен ?ол шы?ара" ж?мыла ?рекет етуге ?йренген топты ?ана осылайша жылдам б?лiп ?кетуге болатынды?ы белгiлi. Сонды?тан ?ос с?лтан?а iлесiп, ?дере к?шкен ру-тайпалар, жо?арыда?ыша, тiлiмен, дiлiмен, дiнiмен, к?нделiктi ?стан?ан ?мiр салты, тiршiлiгiмен, ма?сат-м?дде к?шiмен орта?тасып, ?йы?ан, б?рыннан-а? ?рандатып ?йымдас?ан орта? атаулары бар топ екендiгi к?м?н ту?ызбайды.

?мiр с?ру идеологиясы ?ан мен текке негiзделген ру-тайпалы? ??рылымда т?рмыс кешкен хал?ымызды? о заманда бас?аша топтасып, ?йымдасар жолы болма?анды?ы бесенеден белгiлi. Сол себептi, айтпа?ымыз, аттары бар бол?асын жеке отау боп б?лiнгеннен кейiн олар ханды?тарына жа?а атау iздеп ?сте ?бiгерге т?скен жо?. Бiр кездерi ?мiр кешкен, ерлiк д?ст?рлерi ертеден-а? б?рiнi? аузында, жыр-дастандарында айтылып келе жат?ан, б?рiне ысты?, орта?, б?рiн ?йытып, осы к?реске бiр кiсiдей ж?мылдыра бiлген бабалары ??р?ан ертедегi «?аза? ?лысы» атымен «?аза? ханды?ы» деп, ал ?здерiн соларды? ?рпа?ы ?аза?тармыз деп атама?анды?тарына кiм кепiл дегiмiз келедi.

Ал елдi осы к?реске бастап шы??ан ?ос с?лтанны? iс-тiрлiгiне келер болса?, ж?ртты т??iрегiне б?лайша топтастырып, б?лiп ?кету тек бiр оларды? тiлек пен жiгер к?шiнен тума?анды?ы м?лiм. Оларды б?лай iстеуге итермелеп, м?жб?рлеген ?оластында?ы ру-тайпалар ж?ртыны? т?рлi тарихи себептерге байланысты бiр кездерi ыдырап, жойылып кеткен ??зырлы ?лыстарын ?айта жа??ыртып, ??р?ысы келген ?асырлар бой?ы тiлегi мен арман к?шi едi дегiмiз келедi.

Сонды?тан оларды б?лiкшiл с?лтандар емес, ?бiлхайыр ханны? езгiсiнен ж?бiр к?рiп, оны? билiгiне ендi т?зiп, к??гiсi келмеген ру-тайпалар м?ддесiн ?з м?дделерiмен тиiмдi ?штастыра бiлген ?оз?алыс серкелерi, к?семдерi десек а?ыл?а ?онымды, сыйымды сия?ты.

Егер сол кездерi со?дарында рухы, тiршiлiгi, салт-д?ст?рi бiр, отыры?шылы?тан г?рi, к?шпелi мал шаруашылы?ымен айналысуды к?бiрек манс?? еткен, орта? атпен ?рандатып ?йымдас?ан, хан сескенердей тас-т?йiн бекiнiп топтас?ан туыс?ан ру-тайпалар ж?рты т?рмаса ?ос с?лтан?а ?з дегендерiне жету, ?бiлхайыр ханны? ?анды ??ры?ынан ??тылып кету ?сте ?иын едi. Тарихты? ?о?аушы к?шi ?ашанда халы? дегенiмiзде осыны айтпа?пыз.

?аза?стан Республикасы ?лтты? ?ылым академиясыны? Р.Б.С?лейменов атында?ы Шы?ыстану институтыны? директоры, тарих ?ылымдарыны? докторы, профессор Меруерт ?бусейiтованы? "У истоков государства казахов"атты ма?аласында келтiрген: "Конечно, образование Казахского ханства не было связано только с откочёвкой Гирея и Джанибека. Процесс развития казахской государственности был обусловлен всем хозяйственным, социальным, политическим развитием средневекового Казахстана и особенностями этнической истории казахов. Откочёвка явилась лишь событийным отражением одного из важных этапов становления казахской государственности",– дейтiн т?жырымдары м?ны? расты?ын д?лелдей т?седi ("Казахстанская правда". 22.06.2012 г.).

Бiздi? б?л байламдарымыз сондай-а? тарих ?ылымдарыны? докторы, профессор ?уанды? Есен?азыны? 2014 жылы 11 ?арашада "Жас алаш" газетiнi? 89 н?мiрiнде шы??ан "?з ?лты?ны? тарихын б?рмалау–?з ?ке?дi ?зi? ?рып ?лтiргенмен бiрдей" деген ма?аласында келтiрген:"Аласапыран со?ыстар мен феодалды? бытыра??ылы? салдарынан Дештi ?ыпша? даласында б?рыннан ?алыптас?ан мал жайылымын пайдалануды? да?дылы к?шiп ?ону т?ртiптерi б?зылды, к?шпендi тайпалар мезгiлiнде жайлау-?ыстауларына бара алмайтын болды. Б?л к?шпендi мал шаруашылы?ына ауыр зардабын тигiздi. Осындай ауыр тау?ымет тарт?ан халы? бейбiт ?мiрдi, ?бiл?айырды? ?дiлетсiз ?стемдiгiнен ??тылып, ?з алдына тiршiлiк етудi арман еттi", – деген пiкiрлерiмен де жа?ын ?абысып жатыр.

С?зiмiз т?зды?ты болуы ?шiн осы орайда елiмiзге ?ана емес, сырт елдерге де ке? танымал, кезiнде Елбасы ?ылыми ке?есiнi? белдi м?шесi, Ш.У?лиханов атында?ы тарих ж?не этнология институтыны? директоры бол?ан, ?аза? Совет Энциклопедиясы Бас редакциясын бас?арып ж?рген кезiнде ?зiмiз ?оластында iстеген академик Манаш ?абаш?лы ?озыбаевты? "Тарих-и-Раши-ди"– тарихымыз бен м?дениетiмiздi? аса келелi жазба ескерткiшi" деген к?лемдi ма?аласынан ?зiндiлер келтiрiп кеткiм келедi. Онда ол Керей мен Ж?нiбек с?лтандар уа?и?асы ж?нiнде былай дейдi: "Продолжая эту дискускуссию, смею высказать своё мнение по этому вопросу:

1.Никоем образом нельзя связывать образование Казахского государства с одним "бегством" или откочевкой Керей-хана и Джанибек-хана, хотя процесс откочевки выражал суть раскола и продолжался десятилетиями.

2.Они, как Абулхаир и другие ханы Ак-Орды, были законными наследниками власти.

3.На рубеже X1V–XV веков происходил распад суперэтноса кипчак, на его основе происходила консолидация тюркских и тюркизированных племён Дашт-и Кипчака и Семиречья в казахскую народность.

4.Гирей (Керей)-хан и Джанибек-хан были вождями тех родов и племён Дашт-и Кипчака, выступившими объединителями близких по языку, культурным традициям, образу жизни родоплемённых групп из центрального и южного Казахстана.

5.Гирей-хан и Джанибек-хан, предводители казахов, не откочевали, а откололись, разъединились, объявили о своей независимости, точнее, если говорить современной терминологией, самоопределились. В данном случае "откочёвка" стала одной из форм выражения самоопределения, отчуждения.

Нет сомнения в том, что вожди казахов оказались великолепными прогнозистами, деятелями высокого класса. Они учли особенности исторического процесса не только внутри своих улусов, а в масштабе всего региона. Об этом свидетельствует и автор "Тарих-и-Рашиди" следующим образом:"В восемьсот пятьдесят пятом году в юрте Джучи-хана, сына Чингиз-хана, или, что, то же самое, в Дашт-и Кипчаке был государём Абул-Хайр, из потомков Джучи. В те времена в этой юрте не было правителя могущественнее его. После его смерти его подданные пришли в состояние замешательства и разброда. Большое число людей присоединились к Кирей-хану и Джаныбек-хану. Казахам, о которых уже упоминалось".

6.

…в)К.А.Пищулина, ссылаясь на многочисленные другие источники, написанные на два-три десятилетия раньше "Тарих-и-Рашиди", отмечает, что в них Джаныбек и Гирей упоминаются как ханы. Иначе говоря, процесс становления Казахского ханства шел не один год. Автор "Бахр ал-асрар", пишет К.А.Пищулина, говоря о начальном периоде пребывания в Моголистане, что "в то время Кирей-хан был назван государём".

…Принципиально важно, во-первых, установить, что в изучаемый период от общетюркской общности происходит процесс отпочкования народностей и создание национальных государств, в т.ч. казахов. Во-вторых, на основе ранее существующих государственных образований на территории Центральной Азии, в т.ч. Казахстана, выковались государственность и великодержавие Казахского ханства; в третьих, важно проследить, как тюркские племена оправились после монгольского завоевания, как часть населения государственного образования уже на новой основе, вышли за рамки родоплемённой ограниченности, вновь как это было в период господства кипчаков, стали подниматься по ступени уже народного самосознания. Оберегая свои обычаи, религию, язык, тюркская общность пройдя испытания монгольского ига , как феникс из пепла, возродилась в жизни.

…Не подлежит сомнению то, что казахский народ был одним из народов Востока, давший цивилизации опыт государственности, державности, образования и культуры. Труд историка Мирзы Мухаммед Хайдар Дуглат "Тарих-и-Рашиди" тому ещё одно яркое свидетельство.

…Хотелось бы особо отметить ещё одно достойнство первого историка, основателя исторической школы казахов Мирзы Мухаммед Хайдар Дуглат. Он утверждает, что к Керей-хану и Джаныбек-хану откочевало большая часть (его подданных) и их число составило около двухсот тысяч человек. Касым-хан, сын Джанибек-хана, "распостранил свою власть над Дашт-и Кипчаком. В его армии (лашкар) было более миллиона человек" (Знамя труда" газетi. №23. 19.03.1997 ж.).

Осы жерде еске мынау н?рсе т?седi. Егер ?орында мы? сан кiтабы бар, Азия жерiнде те?дессiз деп санал?ан ата?ты Отырар кiтапханасы шамасына ?арамай осы?ан дейiн жарты ?лемдi жаулап ал?ан, ?скерi сан жетпес ?ара??рым, алапат к?штi, то?тау дегендi бiлмейтiн Шы??ыс ?скерiне тос?ауыл болам деп орынсыз менмендiк танытып, ж?ртын ?ырып, ?аласын жермен жексен етiп к?йретiп ал?ан, ?айырхан деген атына заты сай емес, сол бiр ?айрымсыз ханны? тiрлiгiне бола жанып, жо?алып кетпегенде, б?лкiм бiз неге ?аза? деп аталып келе жат?анды?ымызды б?гiндерi осылайша тер т?гiп iздемес пе едiк, тегiмiзге ?атысты м?ндай этнолингвистикалы? тарихи проблеманы шешемiз деп осыншама ?лекке т?спес пе едiк кiм бiлсiн.

М?ндайда бабаларымыз ?рандатып, ту ?ып ?стап, к?терген ?аза? атауы этимологиясын «барма?тан сорып» «?аз» деп ??сты? атынан немесе кездейсо? тiлге орал?ан «?аша?» с?зiнен iздеп ?уре болмай, не де болса оны тарихымызды? ?рiрегiнен, тере?iнен орын ал?ан к?не тарихи деректерден асы?пай iздеп тауып алар едiк ойлаймыз.

?йткенмен т?к жо? емес, ?аза? атауы мен тегiмiзге ?атысты ?ржер-бержерде аздылы-к?птiлi, там-т?мдап болсын м?ндай деректемелердi? са?талып ?ал?анды?ы белгiлi. Б?л ж?нiнде бiз ??гiмемiздi? басында айтып кеткенбiз. Ендеше, ?аза? атауы мен тегiмiз ж?нiнде солар не дейдi екен ендi соны ба?амда? к?рейiк.

Соларды? бiрi хал?ымызды? бiртуар ата?ты ?алымы, академик ?лкей Мар??ланны?: «?аза?тар арабтар келмей т?рып Арал, Каспий те?iзiнi? т??iрегiндегi хазарлармен байланысты бол?ан, Н.Я.Марр мен Б.Грозный келтiрген «?аз», «хаз» с?зi екеуiне бiрдей»; «Солт?стiк Кавказда?ы осетиндер кабарды мен бал?арларды осы к?нге дейiн «?аса?», «кесек» деп атайды… Б?л атты кабарды мен бал?арлар… ерте д?уiрден не ?ыпша?тар заманынан (Х–ХV) са?та?ан болу керек»,- деген т?жырым-байламдары (Там?алы тас жазуы». «Ж?лдыз». 1984. №1).

?аза?ия ?лысыны? к?не ж?рты ж?нiнде кезiнде патшалы? Ресейдi? 2-мемлекеттiк Думасыны? депутаты бол?ан, сырт?а да, елiмiзге де ке? танымал, ?алым-тарихшымыз М?хамеджан Тынышпаев та ?зiнi? «?аза? руларыны? генологиясы» ("Генеалогия казахских родов") деген белгiлi е?бегiнде айтып кетедi. Ол онда орысты? ?лы тарихшысы Н.М. Карамзин де, ата?ты шы?ыс зерттеушi ?алымы Семёнов-Тяньшанский де ?з заманында осетиндер черкестердi ?аза?тар деп ата?анды?ын, ал Карамзин сонымен ?атар оларды? Х ?асырларда ?ара те?iз бен Каспий те?iзi аралы?ын мекендеген торктар мен берендiлердi де черкестерге я?ни ?аза?тар?а жат?ыз?анды?ын айтады («Рух» газетi. № 6. 2001 ж.).

Сондай-а? белгiлi шы?ыстанушы ?алым В.С. Смирнов 1232 жылы шы??ан жылнаманы зерделей келе, орыс князi Владимир Монамахты? 1095 жылы ?ол?а т?скен Берш руынан шы??ан косогтар Ы?лар, ?ытан, А?ланды ?лтiргенiн хабарлайды ( б?л да сонда).

?аза?тар ж?нiнде ?з е?бегiнде ?йгiлi шы?ыстанушы ?алым В.В.Бартольд те Х ?асырда Кавказ черкестерi «косог» деп атал?ан деп хабарлайды (Шы?армалар, 2 т. 848 б. М., 1963–1968 жылдар). Б?л деректер м?тiнiнен ?аза?тар ?ауымдасты?ыны? бiз пайымда?андай ертеректе, X–XI ?асырлардан бастап-а? ж?рт?а белгiлi ?лыс бол?анды?ын а??арамыз.

?лыс пен оны? ??рамына кiрген ру-тайпалар туралы зерттеушi Жарыл?ап Бейсенбай?лы да т?мендегiдей ?ыз?ылы?ты деректер келтiрiледi: «…оныншы ?асырда?ы Византия императоры Константин Порфирородный Кубаннан шы?ыс?а ?арай?ы жерлерде «Касахия» деген ж?рт жатыр»; «…орыс жылнамаларында?ы «касог», грек та?уасы Епифани (VIII–IX ?.?.) жазбаларында?ы Кавказ т??iрегiнде мекендейтiн «касогдиане» елдерi туралы м?лiметтер «?аза?» атауыны? осы т??iректе ?уелден-а? к?рiнiс бергенiн бай?атады»; «Тарих осы замандарда ?аза?ия ??рамында ?азiргi ?ыпша? тектес ?арашай, бал?ар, ??мы?тарды? ар?ы бабаларыны? да бол?анын, б?рiнi? ?аза? атымен ?ауымдас?анын орта?а тартады. Олар ?ана емес, кабарды, черкес атты тiлi б?лек ж?рттар да ?аза? атымен таныл?ан.

XIII ?асырда?ы мо??ол жоры?ы Дештi ?ыпша?ты? батысында?ы ?аза?ияны да шай?ап ?ттi. Сол аласапыран кездерi ?зара тектес черкес, кабарды, ?арашайлар, абазиндер черкес бас болып ?аза?тан iрге айыр?ан сия?ты. Дегенмен, талай уа?ыт аралас-??ралас боп келген ж?рттарды? этникалы? ?арым-?атынасыны? iздерiн осы к?ндерi бай?ау?а да болады.Жазушы ?нес Сараев Бай?лы ??рамында?ы Шеркеш руы «?аза?ия ?аза?, черкес боп екiге б?лiнгенде» ?аза?тар ??рамында ?ал?ан ел болуы м?мкiн дегендi айтады. ?аза? шеркештерiнi? ?раны–«Ша?ырай». Ал черкестерде «чахаркас» деген ата кездеседi абазиндер арасында ?лi к?нге дейiн шегiрей руы бар»(«Кiшi ж?з шежiресi». «Ана тiлi» газетi. 1992 мешiн жылы. 4 наурыз). Б?л м?лiметтер ?аза?тар ??рамына кiрген т?ркi рулары туралы а?пар бере отырып, ?лыс тарихын ендi X–XI ?асырлардан асырып, VIII–IX ?асырлар?а жеткiзiп тастайды.

?алым-тарихшымыз М?хамеджан Тынышпаев та ?зiнi? жо?арыда атал?ан «?аза? руларыны? генологиясы» атты зерттеу е?бегiнде ?ара те?iз бен Каспий те?iздерi аралы?ында?ы ??й?алы жердi ?оныстан?ан, ??рамында берiш, черкес ж?рттары бар ?аза?ия ?лысы бол?ан деген деректерiн келтiредi. М?селен ол ?ытайды? VII ?асыр?а жататын деректемелерiнде («Тан патшалы?ыны? жа?а тарихы») Арал мен Хазарлы? Каспий те?iзiнi? аралы?ын мекендеген ж?ртты? «хаса», «кас–пилер» деп атал?анын ??гiмелейдi. Б?л, к?рiп отырсыздар, ?лыс тарихын ендi VII ?асырлар?а апарып тiрейдi.

?аза?станды? ?алым-тарихшы Е.П.Алексеева да ?зiнi? 1971 жылы жары? к?рген «К?не ж?не орта?асырлы? ?арашай-Черкес тарихы» деген е?бегiнде ертеректе ??рылып, ?ркендеген ?аза?ия мемлекетi ж?нiнде айтып кетедi. Ол оны? даму, ?алыптасу кезе?дерiн: VI–VII ?асырларда Батыс-Т?рiк ?а?анатыны? осы ??iрдi ?амтуына, IX–X ?асырларда Сыр бойында?ы ?а?лы бiрлестiгiне ?арайтын бешенектердi? батысында?ы осы айма??а жылжуына ж?не XI ?асырларда б?л мекенге ?ыпша?тарды? лек-лек болып ?оныс аударуына байланысты ?шке б?лiп ?арап, оны? о бастан т?ркi ?ркениетiнi? т?л т?легi бол?анды?ы туралы жазады. Демек Е.П.Алексеева ?аза?тар тарихын ендi VI ?асырлардан бастайды.

«?аза?» с?зiнi? этимологиясы, я?ни шы?у т?ркiнi ж?нiнде ??гiмелегенiмiзде оны? т?ркi тобына жататын Са?ай, ?ойбол (В. Радлов. «Опыт словаря тюркских наречий. ІІ т. І б?лiм. 629 б.) ж?не Хакас («Хак.-рус. словарь». 1953 ж. 284 б.) тiлдерiндегi ма?ынасы «?осу, ?стеу, ?осымшалау» дегендi бiлдiретiн «козак» ж?не «хозак» с?здерiмен дыбысталуы ?те ??сас екендiгiн айта кету керек. Ал егер тiлiмiздегi «бiрiгу, ода?тасу, ?лыстасу» сия?ты с?здер оларды? синонимi болса, онда т?рлi ру-тайпалар бiрлестiгiнен, ода?ынан, ?лысынан т?ратын ?аза?ия тек дыбысталуы жа?ынан ?ана емес iшкi мазм?ны, ма?ынасы бойынша да жо?арыда келтiрiлген ?ос с?здi? баламасы дерлiк. Ендеше, Са?ай, ?ойбол, Хакас тiлдерi кезiнде ?аза?ия болып бiрiккен к?не ру-тайпаларды? орта? тiлi болуы да ?ажап емес. Демек, б?л тайпалар ж?ртын да т?рлi тарихи себептерге байланысты б?лiнiп кеткен, тiлi мен тiлегi бiр б?рын?ы ?аза?ия ?лысыны? сыны?тары деп топшылау?а ?бден болады.

Облысымыз?а ?ана емес елiмiзге ке? танымал этнограф, тарихшы ?алым, жазушы, журналист, таразды? жерлесiмiз, мар??м Амантай Айзахметов те осы та?ырыпты аша т?су ?шiн к?п е?бектенген жан. Ол елбасына ?сын?ан «Колыбель царей человечества» атты зертеу е?бегiнде «?аза?» этнонимiнi? ?айдан, ?алай шы??анды?ы туралы деректердi осы ?лысты? тарих аренасынан ал?аш к?рiну фактiлермен ?тымды ?штастыра отырып, бiзге ?ыз?ылы?ты т?рде ??гiмелеп бередi. Ол не дейдi екен, ендi со?ан ж?гiнiп к?рейiк.

Кiтабыны? «О зарождении этнонима «Казах» деген б?лiмiнде тарихи деректерге с?йене отырып: «Карамзин, основываясь на русских летописцев, утверждает, что Святослав в 968 году где-то к северу от реки Кубани разбил косогов. Писатель Х века, византийский император Константин Порфирородный, местность на востоке от Таматарахи (Тмутаракань), бассейна реки Кубани называет «Казахией». Г.Эверс пологает, что арабский писатель Масуди (умерший в 965 году) именно эту страну называл «Кашеком», купцы коей посещали Трапезунд; и что народ «кашек», упоминаемый и другим арабским писателем Ибн-аль Варди, не что иное как «косоги» или «казахи». Левшин утверждает, что знаменитый персидский поэт Фирдоуси, живший около 1020 года, в своей поэме Рустем упоминает о «казаках и казакских ханах». Русский князь Мстислав Владиморович в 1022 году покорил Тмутарканскому княжеству «косогов», которые еще в 1065 году платили ему дань; Карамзин к этому добавляет, что «убитый Мстиславом в единеборстве богатырь Редега был косожский князь». По Никоновской летописи, монголы при первом нашествии в 1223 году, пришли со стороны Кавказских гор, пройдя через землю «касахов», разбили кыпчаков и южнорусских князей на р. Калке и ушли на восток (Стр.110), – дей келiп, Тарихта?ы ?аза?ия ?лысыны? ?алыптасу кезе?iнi? ?аншалы?ты к?не екендiгi туралы м?лiметтер бередi.

Б?л жерде А.Айзахметов тарихшы А. Левшинге сiлтеме жаса?анда оны?: «Описание киргиз-кайсакских или киргиз-казачих орд и степей» атты е?бегiнi? 40-бетiндегi: «Достоверно то, что Фирдевси или Фердуси, живший около 1020 года, то есть за два столетия до появления монголо-татар на Западе, в истории Рустема, упоминает о народе казахах и ханах казахских»,-деген т?жырымдары туралы айтып отыр.

Таразды? тарихшы б?дан кейiн: «Когда с севера пришли варяги и образовали на берегу Днепра русское княжество, то южнее его уже стояло Тмутороканьское княжество, именуемое Казахией», – деп жо?арыда айтыл?ан ойын ?рi ?арай саба?тайды. «Азак–это военно-административная единица асов–царей, или другими словами, их военная гвардия. По поему мнению, военно-административная единица «ас ок» стала современем самостоятельным и не зависимым от асов–царей племенем и термин «ас ок» трансформировался в «азак», а затем и в общеизвестный термин– «сак». А термин «казак», то есть «кайсак»–это племенной союз царственных каи и военно-административных единиц асов–царей, ставшими к этому времени самостоятельными племенами и уже носившими название «сак». Этот племенной союз получил название «каисак», который и положил начало этнониму «казак»,-деп «?аза?» с?зiнi? тiптен ?рiден, са?тар заманынан бастау алатынды?ын айтып, осы атауды ал?аш иеленген тайпалар ода?ыны? атын атап, т?сiн т?степ т?сiндiрiп бередi. «…союз каи и саков (каисак) среди всех других племен и племенных союзов, входивших в эту конфедерацию, играл главенствующую роль и был преобладающим в численном отношении, то поэтому, я думаю, эта земля и называлась Казахией»,- деп ойын ?рi ?арай ширата т?седi. Ал ендiгi бiр с?зiнде: «Я считаю, что этноним «казах» зародился намного раньше эпохи возкникновения Казахского ханства Джанибека и Гирея,о чем свидетельствуют византийские, мусульманские и древнерусские источники»,– деп бiздi? ??гiме басында Керей мен Ж?нiбек с?лтандар ж?не ?аза? атауы ж?нiнде айтып кеткен жорамал-пiкiрiмiздi? шынды?ты? ауылынан аса алыс кетпегендiгiн деректерiмен растап бередi («Колыбель царей человечества». О зарождении этнонима "Казах". Тараз. "Сенiм" баспасы. 2001 ж. 98–103 б.б.).

Сол айтпа?шы, б?л т?жырымдар филология ?ылымдарыны? докторы ?бiлбек Н?рма?анбетовтi? 1993 жылы 13 мамырда?ы «Ана тiлi» газетiнi? 5-бетiнде жарияла?ан «?аза? ру, тайпалары атауыны? т?ркiнi» атты ма?аласында келтiретiн деректерiмен де саба?тасып, жа?ын ?абысып жатыр. «Та?ы бiр тарихи дерек–1979 жылы ?лгейде «Мо??олды? ??пия шежiресi» бiрiншi рет ?аза? тiлiне аударылып басылып шы?ты. Б?л «Шежiренi?» жазылып бiткен жылы–1240 жыл. Демек, ?аза? хал?ы ?алыптасыпты-мыс деген мерзiмнен екi ?асыр ?рi. Осы аударманы? iшiнен бiз «?аза? к?ймесi»(31–141-беттер) ж?не «?аза? арба»(141-бет) тiркестерiн кездестiрдiк… Егер де сол кездерде «?аза?» деген халы?ты? аты болмаса, арба?а ?алай ?оса?талма??»,-дейдi ол. Ал 1940 жылы Ташкентте басылып шы??ан «Древние авторы о Средней Азии (VІ в. до н.э.–ІІІ в.н.э.) деген кiтаптан: «Нахширустанские надгробные надписи на могиле Дария Гистаспа. Говорит царь Дарий: «Вот области, которые я покорил за границами Персии… коссаки» (34-б.), «Коссаки–вероятно северо-персидское племя»(153-б.), «Дарий І Гистасп царствовал 521–485 г.г. до нашей эры» (169-б.),-деген ?зiндiлер келтiре отырып, «Б?л деректi? м?лiметi ?зiнен 4 мы? жыл б?рын?ы тарихты дастан?а кiргiзген Фирдауси хабарымен с?йкес келмейдi деп кiм айта алады. Шындап ден ?ой?ан жан Дарий айт?ан «коссок» Фирдаусида?ы «?аза?пен» шендесiп жат?анын бай?амас?а лажы жо?. Дарий І ба?ындырдым деп отыр?ан Персияны? солт?стiгiндегi «коссоктар» т?рк тектес тайпалар екендiгiн аны?тай т?серлiк деректерден де ??рала?ан емеспiз»,-дейдi. С?йтiп тарихшы Н.П.Толльдi?: «Впрочем, часть ученых и до сих пор находит некоторые основания утверждать, что скифи были турками. Саками, по словам Геродота, персы называют скифов» деген байламдарын д?лел ретiнде ?сынады («Скифы и гунны». Прага.1928 ж. 9 бет).

?аза?ты? белгiлi ?алымдары Т.И.С?лтанов пен С.Г.Кляшторный да ?здерi жаз?ан «?аза?стан: ?шмы?жылды? деректемесi» атты кiтабында ?аза? тарихын сонау ы?ылым заман?ы са?тар д?уiрiнен бастап, ?аза? ханды?ы ??рыл?ан кезе?ге дейiн жеткiзе отырып, ?аза?ты? байыр?ы хал?ын орыстiлдi ?дебиеттер к?нi кешегi ке?ес д?уiрiнi? 30 жылдарына дейiн ?айса?тар, ?ыр?ыз-?айса?тар деп тегiннен-тегiн атама?анын айтып кетедi.

А.Айзахметов с?зiнi? со?ында б?гiнгi ?лкен бiр ?лт атауына айнал?ан «?аза?» этнонимiнi? этимологиялы? сыры д?л осы «?айса?», «?ыр?ыз-?айса?», «?ыр?ыз-?айса? ордасы» атауларыны? астарында жат?аны ешбiр талас тудырмайды дейдi. С?з жо?, орыс ?кiметi мен шенеунiктерi б?л атауларды ?аза?тар?а кезiнде бекерден бекер та?ба?аны белгiлi. Ол ?шiн, ?лбетте, к?не ?аза? тарихына ?атысты ?здерiнде бар б?лтартпас ?ылыми деректерге, мамандарыны? пiкiрiне с?йене отырып, осындай шешiм шы?ар?аны аны?. Осы орайда, тек 1925 жылы с?уiрдi? 15–19 аралы?ында ?ткен ?АССР Советтерiнi? 5-съезi ?ана ?аза? хал?ыны? ?ыр?ыз-?айса? атауын–?аза?тар деп д?рыс ?згерткенiн айтып кету керек сия?ты. «Съезд шешiмдерiнi? орысша текстiнде «казаки», «Казакстан» деп жазыл?анды?тан, кейiнiрек, ?АССР Орталы? Ат?ару комитетi Президиумыны? 1936 ж. 9 февральда?ы ?аулысы бойынша, орыс тiлi ?шiн не??рлым д?лiрек «казахи», «Казахстан» деген атау ?абылданды»,-дейдi б?л ж?нiнде ?аза? Совет энциклопедиясы (Алматы. 1975 ж. 7 т. 109 б.).

Б?л ?ылыми деректер ?аза? ?лысыны? ?ияли емес, белгiлi тарих кезе?дерiнде ?з ру-тайпалары бар на?тылы мемлекеттiк ??рылым бол?анды?ын д?лелдейтiн ??нды м?лiметтер. Б?л дерекк?здерiнде келтiрiлген к?не ру-тайпалар атауларыны? б?гiнгi ?аза? рулары атымен толы? сай келетiндiгiне к??iл б?лмеске болмайды. Мысалы, берiш, шеркеш, ша?ырай руларын алайы?. Б?л ру атауларыны? б?гiнгi ?аза? рулары атымен ??састы?ы кездейсо?ты? емес, оларды? туыс?ан бiр ру екендiгiн к?рсеткендей. Егер б?л байлам бас?а да дерек к?здерiмен ?уатталып, д?лелденер болса, онда бiз тiлге тиек тiп отыр?ан к?не Казахия ?лысы б?тен емес, ?з мемлекетiмiздi? байыр?ы бастау б?ла?ы екендiгiнде к?м?н ?алмайды.

Мiне, б?л м?селенi бiзге жо?арыда аты ауыз?а алын?ан ?лкен ?алымымыз М?хамеджан Тынышпаев ?зiнi? «?аза? руларыны? генологиясы» ("Генеалогия казахских родов") атты белгiлi, зерттеу е?бегiнде шешiп бередi. Ол м?нда ?аза?тар деп атал?ан черкестер мен кiшi ж?здi? он екi ата бай?лына ?арайтын та?ы бiр?атар ру-тайпалары тарихын Алтай баурайынан бастал?ан ?лы ?оныс аудару заманынмен (IV–VII ?.?.) саба?тастыра баяндайды. Ол б?л деректерiмен ?аза?тар мен оны? ??рамына кiрген ру-тайпалар тарихын ендi IV ?асырлар?а бiра? апарып тастайды. Ендi сол деректерге к??iл б?лiп к?рейiк.



?АЗА?ТАР ?ЛЫ ?ОНЫС АУДАРУ ЗАМАНЫНАН КЕЙІН



?лы ?оныс аудару заманы жайлы айтып ?ал?асын, ол ж?нiнде ?ыс?аша болса да ма?л?мат бере кеткенiмiз ж?н сия?ты. Халы?тарды? б?л тарихи к?шiп-?ону процесi IV–VII ?асырларда Т?рiк ?а?анды ыдырап, Алтайдан Орта Азия мен Жетiсу жерiне баса к?ктеп кiрген батыс т?рiк тайпаларыны? со?ыс ?имылдарымен байланысты. ?дiл (Атилла) батыр баста?ан ??ндар мен олар?а iлескен ?ара??рым ?зге тайпалар Сырдария, Арал ма?ы ал?аптары мен Орталы? ж?не Батыс ?аза?стан жерлерiн басып ?тiп, Дунай ?зенiне дейiн жеттi. Мадиярларды ба?ындырып, еуропа елдерiне ая? басты. С?йтiп а?ыры ?лы Рим империясыны? со??ы тiрегi Византия мемлекетiнi? ??лауына ?келiп со?ты. ?лбетте, осы ?рекеттер барысында т?тас бiр халы?тарды? ы?ысып, ?оныс аударуына, ал оларды? орнына к?шi-?онымен екiншiлерiнi? жай?асуына тура келгендiгi м?лiм.

Осы?ан орай, Оба ?зенiне ??ятын Катын ?зенiнi? о? жа? жа?алауыны? Черкиш аталуы, сондай-а? сол ма?ды мекендеген са?а (якут) ж?ртына ?арасты Татти ?лысыны? ??рамында «сергеччи» руыны? са?талып ?алуы да тегiн емес деп ойлаймыз (Э.К.Пекарский. «Словарь якутского языка». 2 т. 274 б.). Б?л деректер Черкестердi? Алтайдан бастау алып, жылжы?ан к?ш iзiнi? ж?рна?-белгiлерi емес пе екен дегiмiз келедi.

М?нымызды кезiнде т?ркi ру-тайпалары тарихын зерттеуге зор ?лес ?ос?ан орысты? ата?ты ?алымы Н.А.Аристовты?: «…черкес атауыны? ?зi Кавказ баурайына т?ркi руларыны? сол аттас ?ауымыны? атымен жеткен секiлдi», – деп жазып кеткен т?жырымдары да растай т?седi («Заметки об этническом составе тюркских племён и народностей и сведения об их численности». Спб. 1897 ж. 37 б.).

Сонымен М?хамеджан Тынышпаев айтып отыр?ан ?азахияны? Алтайдан к?шкен ру-тайпалары тарихына ке?iрек то?талар болса?, ?алым жо?арыда аты атал?ан зерттеуiнде: «Геродот (в 5 веке до Р.Х.) упоминает об одном народе под именем Алазон, живущем к западу от Днепра, т.е. в тех же местах; об Алазонах говорит и Страбон (1в. Р.Х.)… Алтайские ачын или алчин несколько приближаются к алазонам и все они напоминают наш алчын. Нужно ещё принять во внимание то, что как и в греческом, так и в других древних языках нет буквы «ч», которые могло или выпасть (тогда будет алын, или должно перейти в «с», которое между двумя гласными читается, как «з»). Так как названия берш, черкеш одинаково встречаются на Алтае и в южно-русских степях, надо думать, что–это родственные племена; и у киргиз (казахов) они состоят в одной подгруппе–байулы»,– дейдi.

Ол б?л пiкiрiн аталмыш ма?аласында ?рi ?арай дамыта келiп, б?гiнгi Алшын атауымен аталатын Кiшi ж?з руларыны? денi ?з бастауын Алтай баурайынан алатынды?ына ты? деректер келтiредi. Олары екi?шты ойлау?а келтiрмейтiн, к?нi б?гiнге дейiн са?талып келген жа?рафиялы? топонимдерге негiзделген б?лтартпас д?лелдер. М?селен, Оба ?зенiне шы?ысынан Ш?лым, ал батысынан Том ?зеншелерi ??ятын болса, сол Ш?лым?а ??ятын саланы? бiрi ?лiмса?тан Берш деп, ал оны? батысынан 40 ша?ырымдай жердегi к?л Бершiк?л деп аталады. Б?лардан 70-80 ша?ырымдай ?ашы?ты?та?ы Том ?зенiндегi кеме, ?айы?тарды? ж?зуiне ?ауiптi таста?ты келген суасты ?айра?дары Б?рiш деген атпен белгiлi.

Ал, жо?арыда айтпа?шы, Оба?а ??ятын Катын ?зенiнi? о? жа? саласы ?арта?а Черкиш деген атаумен т?сiрiлген. Оны? солт?стiгiнде, 100 ша?ырымдай ?ашы?ты?та орналас?ан Ачинск ?аласыны? т?сынан бастау алатын ?ос ?зен ?лкен Кет ж?не Кiшi Кет деп аталады. Б?ларды Кiшi ж?здi? ?лiм ода?ында?ы кетелердi? ?лкен, кiшi болып б?лiнген ж?рты мекендеген ?зен ал?аптары деуге болады.

Ежелден осы атал?ан ?зен, к?л ал?аптарын мекендеген т?ркiлiк ?ызыл деп аталатын тайпалар ода?ыны? ??рамында ?лкен ачын ж?не Кiшi ачын рулары бар. Б?ларды? да Кiшi ж?здi? ?лкен, кiшi болып саралан?ан алшындары екендiгi дау ту?ызбайды. Б?лай дейтiн себебiмiз, М.Тынышпаев Ачинск ?аласыны? атауы осы руларды? атынан туында?ан деген пiкiрдi айта келiп, былай дейдi: «Наименование Берш, Берчикуль, Буриш напоминают название многочисленного рода берш в составе нашего алчын; роды большой и малой ачин тоже напоминают наш алчын с пропуском буквы «л». Такие пропуски замечаются и в киргизском языке, например, говорят «ачы» вместо «алчы» (возьми), «аккель» вместо «алып кель» (принеси) и т.д… Черкеш напоминает род черкеш в составе нашего алчына. Кетьнапоминает род кете–тоже в составе алчын.

В указанных районах несколько раз встречается слово алтын, которые возможно переводить «золото»; но так как несколько географических названий напоминают наши роды, то и тут можно бы отождествить с алчинским родом алтын. Замечательно ещё то, что в этих местах названий, напоминающих роды Большой и Средней Орды (кроме одного аргына), совсем нет, тогда как все перечисленные названия сходы с родами одной только Малой орды». Айт?андарыны? б?рi к??iлге ?онымды, ой?а сиымды. ?алым Алтайдан ?оныс аудар?андар ?аза?ты? ?зге ру-тайпалары емес, ар?ындарды ?оспа?анда денi б?гiнгi алшын–кiшi ж?з ру-тайпалары екендiгiн та?ы баса айтып кетiп отыр.

Сондай-а?, Тула ?аласынан 70 ша?ырым жерде орналас?ан уездiк Одоев ж?не Харьков–Пенза темiр жолы бойында?ы уездiк Бирюч ?алалары, Азов те?iзi мен Азов ?аласыны? кезiнде Тана деп аталуы, 14 ?асыр?а дейiн Дон ?зенiнi? атауы да Танаис (б?л жерде «ис» грек тiлiнен ?осыл?ан жал?ау) болуы, те?iзге Кубань ?зенi ??ятын жердегi т?бектi? Тамань аталуы, Киев–Полтава темiр жолы бойында?ы ?ала?а Ромодан, осы темiр жолы бойында?ы Сула ?зенiнi? бiр саласына ?дай деп, ал Пенза губерниясыны? шекарасында?ы ?ала?а та?ы Рамадан деп ат та?ылуы ж?не бас?а да осы сия?ты к?птеген жа?рафиялы? деректер Алшын руларыны? ?лы ?оныс аудару заманында (IV–VІI ?.?.). Алтай баурайынан шы?ып, б?гiнгi ?оныс тепкен мекендерiне жол-ж?некей орыс жерiн басып ?тiп жеткендiктерiн к?рсетсе керек. Жо?арыда атал?ан атаулар Алшынны? б?гiнгi Бай?лы ??рамында?ы Адай, Берiш, Тана, Жетiру ??рамында?ы Тама, Рамадан руларынан ?ал?ан ж?рна? атаулар екендiгi к?м?н ту?ызбайды.

Саратов ?аласыны? о?т?стiк-батысында?ы тауды? Алтынтау (орыстарды? т?ркi тiлiндегi «у» дыбысын «в» деп о?итынын ескерсек, Саратовты? ?зi Сарытау с?зiнен туындайтын термин екендiгi ш?б?сiз), ма?ынасы тiлiмiздегi с?ра, бер ??ымдарына сай келетiн Симбирск губерниясында?ы Сура (С?ра) ж?не о?ан ??ятын Барыш (Берiш) ?зендерiнi?, кейiнгiсiн басып ?тетiн жердегi Барыш темiржол стансасыны? атаулары, ?лы Едiл ?зенiнi? бойынан менм?ндалап к?рiнетiн Алтынт?бе ?ыраты, ?зеннi? Астрахан айма?ына ?арама-?арсы о? жа? жа?алауында жат?ан Т?рiалтын шат?ал-сайыны? атаулары да, профессор Хвольсон айтпа?шы, к?не Хозар елiнде бол?ан Бараиш ?аласы ж?нiндегi ж?не де бас?а осындай толып жат?ан к?не деректер ертеректе б?л ??iрдi ?алы? алшын ж?рты басып ?тiп, т?ра?та?андарыны? та?ы бiр д?лелi. Алшындармен ?оян?олты? к?ршi т?р?ан славян тайпалары олар ?ой?ан жер, су, ?ала аттарын тiлдерi келгенше б?рап с?йлегендерiмен, ??дай?а ш?кiр, оларды т?пкiлiктi ?згертпегендерiн к?рiп отырмыз. Осы орайда ?алым: «Если есть некоторая разница в произношении имён на наших подродов и перечисленных наименований, то известно, что тюркские слова точно передовать невозможно и особенно в летописах: так, например, пишется бусурман или даже бесерян вместо мусульман. Авзяк или Изябяк–узбек; Джелебек, Зенебек–Джаныбек; Зеледин–Джалалэдин; Ючи–Джочы; Бахмет–Махмуд; Бузулук–Бузаулык, Саратов–Сарытау, Еруслан–Янарслан и т.д.»,-дейдi.

?алым кавказды? Черкештерде ?ылыш атасыны? бар екендiгiн ж?не оларды? ?здерiн алшындармыз я?ни ?аза?пыз деп атайтынды?ын, сол сия?ты ?аза?ты? Бай?лы тайпалар бiрлестiгiнде де осы?ан ??сас Шеркеш руыны? ж?не оны? ?ылыш аталы?ыны? бар екендiгiне то?тала келiп, м?ны? ?сте кездейсо?ты? емес екендiгiн айтады.

Черкештер Кавказды? ежелгi т?р?ындары емес, о?ан ?те ертеде Алтайдан ?оныс аудар?ан ру-тайпалар ?ауымдасты?ы екендiгi ж?нiнде ?з е?бектерiнде тiл ?ылымын зерттеушi С.Аманжолов та («?аза? тiлiндегi диалектология ж?не тарих м?селелерi». 41 б. Алматы. 1959 ж.), тарихшы И.Е.Фишер де («Сiбiрдi? ашылуынан бастап б?л жердi орыс ?аруымен жаулап ал?ан?а дейiнгi орыс тарихы», Спб. 1774 ж. 57–58 б.б.) егжей-тегжей айтып кетедi. ?зiмiздi? кешегi ?ткен белгiлi мемлекет ж?не ?о?ам ?айраткерi, ?аза? ке?ес ?дебиетiнi? негiзiн ?алаушы, ке? танымал а?ын, жазушымыз С?кен Сейфуллин де шы?армаларында черкестер та?ырыбын ?оз?ап, олар ?здерiн «?аза?пыз» деп ата?анын баяндайды (Шы?армалар. VI том 19 б. Алматы. 1964 ж.).      ?аза? Совет энциклопедиясында ??рамына черкештер де кiретiн алшынды?тар?а мынадай аны?тама берiледi: «Алшын–Кiшi ж?з ??рамында?ы Бай?лы, Жетiру, ?лiм?лы сия?ты ?лкен руларды? негiзi бол?ан тайпа. Алшын туралы деректер ертеден бар. Ежелгi мекенi–Алтай. 10 ?-да А-дарды? бiр б?лiгi ?ыпша?тармен бiрге (?а?лы ??рамында) батыс?а ?арай аттанып, Египетке дейiн бар?ан; онда Мысыр билеушiлерiнi? ?ызметiнде болып, мамлюктер ?улетiнi? ?стемдiгiн орнатуда айтарлы?тай роль ат?ар?ан. 10–12 ?-да ?ырымда?ы ?ыпша?, комон, печенег арасында А-дар к?п бол?ан. 12–14 ?-да А-ны? кейбiр рулары Но?ай ордасыны? негiзiн ?алас?ан. Кейiнiректе олар ?аза? хал?ыны? негiзгi ??рамы есебiнде белгiлi бол?ан. А.?рпа?тары татар, баш??рт ж?не Орта Азия халы?тарыны? ??рамында да бар» (?аза? Совет энциклопедиясы. 1 т. 311 б. Алматы. 1972 ж.). Б?л дегенi?iз, алшындар?а ?атысты жо?арыда келтiрген деректемелерiмiздi? расты?ын ?уаттайтын энциклопедиялы? ?ылыми т?жырымдама.

Шежiре зерттеушi Алшын Серiк ?зiнi? «?лана?» атты Кiшi ж?з ?аракесектерi шежiресiнде «Алшын» атауыны? шы?у тегiн т?мендегiше т?сiндiредi: «Жолайы «Алшын» атауына келсек, ол «Алтай» с?зiнi? диалектi т?рiндегi синонимдiк н?с?асы болуы ?ажап емес. Алтай–Алтау, ?азiргiше Ал тауы деген тiркес екенiн ескерсек, Алшын–Ал шы?ы–Алтай екенi ешбiр ?арсылы?сыз мойындатар шынды?. Негiзiн топонимнен алатын б?л этномин, Алшын тайпасына бiрiгiп ж?рген (Жетiру тайпасы кiрмейтiнiн ескерген ж?н) ?азiргi Кiшi ж?здiк рулар бiр кездерi Алтайдан ау?ан рулар екенiн ?йгiлеп-а? т?р.

Б??ан М.Тынышпаевты? «История казахского народа» е?бегiнi? (1993 жыл. ?аза? университетi) «Материалы к истории киргиз-казахского народа» ма?аласыны? «В. «Младшая Орда» тарауыны? «10. Алчыны» б?лiмiндегi топонимикалы? мысалдар толы? д?лел. Бiздi? ойымызша алшындарды? ауу мезгiлi–Т?ркi ?а?анатыны? ??лауымен т?с па т?с уа?ыт. Ал, ??гiменi тере?детсек «л-?а» тiлi келмейтiн ?ытайды? «ашын» («аш-ин») деп ж?рген ж?рты да осы Алшындар–Алтайды мекендеген ж?рттар–Алшындар болатын»(А?т?бе. «Арсенал» баспа ?йi. 1990 ж. «Рух» газетi. «Рушежiре»). Олай болса жо?арыда келтiрiп отыр?ан деректерiмiз ??рамында кiшi ж?з ру-тайпалары бар ?аза?тар тарихыны? IV ?асыр?а жататынды?ын та?ы бiр растап кетедi. Сонды?тан черкештердi? таулы?тар емес, бiздi? он екi ата бай?лына кiретiн шеркештермен туыс, т?бi т?ркi ?андас бауырларымыз екендiгiн баса айтып кеткiмiз келедi. ?йтпесе, олармен ?о?амды? тiршiлiгi, салт-д?ст?рi орта? ?аза?ия?ауымдасты?ында кезiнде бiрлесе ?мiр с?руiмiз не?ыйбыл емес пе едi.

С?здi? ретi келiп т?р?асын айт?ымыз келедi, ата?ты Бейбарс ?зi мен Ибн Халдун жаз?ан «?ыпша?тар шежiресiнде», м?селен, ?зiн ?ыпша?ты? брж-о?лы руынан шы??анмын дейдi. Араб зерттеушiсi Аль-Айни де ?з жазбаларында осыны ??птайды. М. Тынышпаев жо?арыда атал?ан ма?аласында зерттеушi Л.Будаговты? «берж»(«брж») с?зi тобыл татарларыны? тiлiнде ?айыспас, берiк деген ма?ынаны, ал «бурудж» с?зi «?ор?ан» деген ??ымды бередi дейтiнiн, ал ?аза? тiлiнде «берш» деп дененi? ?ат?ылдан?ан жерiн айтатынымызды жазады. ?алым зерттеушi Леп-Пуль-Стенлидi? египеттiк м?мл?к с?лтандарыны? екi ?улетi болды, 1250–1390 жылдар аралы?ында «бах-ри»(«?зен»?улетi) ж?не 1390–1517 жылдар аралы?ында «бурджи»(«?ор?ан» ?улетi) ?улеттерi билiк ж?ргiздi деген деректерiне с?йене отырып, «Выше мы видели, что подводная скала на р. Томи названа «буриш». Кстати заметим, буква «ш» в словах восточных тюрок обычно переходит в «дж» у западных тюрок (например, у осмнлисов). Из сопоставления указанных слов надо думать, что наименование династии «буруджи» произошло не от слова «башня», а от рода «бердж» или «берш». Это вполне потверждается вышеуказанным показанием султана, что он «происходит от «брж» или «берш», тюркского народа», -дейдi. ?зын с?здi? ?ыс?асы, то?сан ауыз с?здi? тобы?тай т?йiнi–аты а?ыз?а айнал?ан ?йгiлi м?мл?ктiк Мысыр билеушiсi Бейбарсты? (1223–1277ж.ж.) да осы Алтайдан ?оныс аудар?ан аты алты алаш?а м?ш??р бол?ан ата?ты алшынны? тiлге тиек етiп отыр?ан берiш руынан екендiгiн еске сала кету.

Шежiре зерттеушiсi Жарыл?ап Бейсенбай?лы жо?арыда аталып кеткен ?з шежiресiнде араб жазушысы Аль-Айнидi? деректерiне с?йене отырып, жасы 57-ге келген Бейбарсты улап ?лтiрген ?алауын с?лтанны? да ?ыпша?тарды? Берж руынан екендiгiн айтып кетедi. «Зерттеушiлердi? айтуынша Бейбарсты? ата-тегi де сол ?аза?ия ??iрiндегi Дербент ма?ынан, ?стiрт, Едiл, ?арате?iз аралы?ын жайла?ан ?ыпша?тардан. Ол он жас?а келгенде елi шап?ыншылы??а ?шырап, ?зiн мо??олдар итальян к?пестерiне сатыпты, олар оны ?рi ?арай Мысыр?а ж?нелткен. Сол жерде м?мл?ктер жаса?ында т?рбиеленiп, ?зiнi? ?скери дарыны, ?олбасшылы? ?абiлетi ар?асында мемлекет ?мiршiсiне дейiн ?седi. Осы ретте Берж ?улетiнi? билiгiнен кейiн Египеттi олармен туыс черкестерден (шеркештерден) шы??ан м?мл?ктер биледi),-дейдi ол ?рi ?арай. Б?л Бейбарсты?: «Мен ?ыпша?ты? Брж-о?лы (берш-?лы) руынанмын»,– деген жо?арыда айтыл?ан дерегiне сай келедi. «Осы орайда алшындар,оны? iшiнде берiш атасы?ыпша?ты? бiр сыны?ы деген д?йектердi? де т?п-т?ркiнi ?ыла? бергендей болады»,– дейдi шежiрешi, жазушы. Егер Алтай айналасы мен Дештi ?ыпша? жерiнi? бiр шетi кезiнде Едiл, Жайы?, ?ара те?iз аралы?ын жайла?ан б?рын?ы ?аза?ияны? ??рамына ?ара?ан болса, алшынны? берiшi ?ыпша? ж?ртыны? ортасына ?алы?ыра?, тере?iрек енiп, ?оныс аудар?анда ?здерiн оларды? бiрi деп санап кетуi, бiздi?ше, та??аларлы? жайт емес, за?ды ??былыс. К?п ?ашанда к?птiгiн жаса?ан да, ал азшылы? ?зiн оларды? ??рамында ?р?ашан соларды? бiрi деп санап отыр?ан.

?аза?ия мен оны? ??рамына кiрген ру-тайпалар ж?нiндегi деректердi ауыз ?дебиетi ?лгiлерiнен де табу?а болады. М?селен, хал?ымызды? ?азту?ан, Доспамбет, Ш?лгез сынды айтулы жампоз а?ын-жырауларыны? аузынан т?гiлген т?мендегi жыр жолдары соны? ай?ын ай?а?ы дерлiк.



«Тегiнде но?ай-?аза? т?бiмiз бiр,

Алтай, Ертiс, Оралды ?ыл?ан д?бiр» , – деген, сондай-а?,



«Алаштан ?аза? тара?ан,

Но?айлы?а ?ара?ан.

Жау?а алдырмай но?айлар

Бiр-бiрiне жара?ан.

Но?айдан ?аза? б?лiнiп,

?ш ж?з болып тара?ан»,– деген



?ле? тарма?тары ?аза? пен но?айлыны? кезiнде бiр ода??а бiрiгiп, бiр ?ауымдасты?та бол?анын, бiра? т?рлi себептермен б?л ода?ты? кейiн ыдыра?ан кезiн сипаттайды. Осы орайда, шежiре зерттеушiсi Жарыл?ап Бейсенбай?лыны? кiшi ж?здi? iшiнде са?талып ?ал?ан «Но?айлы-?аза?» («Но?айты») руы сол Но?айлы мен ?аза? ?лыстары ажыра?ан ша?та ?аза?тарды? арасында ?алып ?ой?ан но?айлыны? бiр атасы деген болжам, байламымен де келiспеске болмайды.

Сондай-а? ?бiлбек Н?рма?анбетовтi? жо?арыда атал?ан ма?аласында 1963 жылы М?скеуде шы??ан «Но?ай-орыс с?здiгiне» с?йене отырып берген, ?аза? атты ру-тайпаны? но?айларда да бар екендiгiн растайтын м?лiметтерi оларды? шынды?ында да ?аза?ияны? ??рамында болып, бiр кездерi ?аза? деп атал?анын д?лелдей т?скендей. Ал филология ?ылымдарыны? докторы, профессор Рахман??л Бердiбаев ?зiнi? зерттеу е?бегiнде:«?аза? пен но?ай ауыз ?дебиетiндегi орта? сарындас тарихи-генетикалы? за?дылы??а жатады. Б?л екi халы?ты? фольклорында?ы ??састы? сол байлы?ты жаратушылар мен айтып таратушыларды? ?уел баста бiр т?бiрден шы??ан туысты?ына байланысты»,-деп б?л екi халы?ты тонны? iшкi бауындай тiптi жа?ын туыс?ан ?ылып ?ояды («?арайдар мен ?ызылг?л». 7 б. Алматы. Жалын. 1989 ж.).

Сондай-а?, о?ыса?ыз да болады, белгiлi а?ын, жазушымыз Байбота Серiкбай?лыны? «Шежiре шерткен сыр» («Ана тiлi» газетi. 1992 мешiн жылы, 7 ?а?тар) деген е?бегiнде ?о?ырат пен Но?ай, ал жо?арыда атал?ан ?алым ?бiлбек Н?рма?анбетовтi? сiлтеме жасай отырып («Ног.-рус.сл.». М. 1963 ж. 491 б.) жарияла?ан аталмыш е?бегiндегi Но?айлар мен ?а?лы ж?рттарыны? арасында?ы туысты? ?атынастарды ашып берер м?лiметтер–т?птеп келгенде б?рiмiздi? т?бi бiр туыс?ан тайпалар екендiгiмiздi, б?рiмiздi? тiлге тиек етiп отыр?ан к?не ?аза?ияны? ??рамында кезiнде бiрге бол?анды?ымызды, ?ткен тарихымызды? тiкелей осы ?лыспен байланысты екендiгiн д?лелдейтiн деректер.

Тарихшы, зерттеушiлерiмiз айтпа?шы, Но?айлыны? ??рамында жо?арыда аты атал?ан ру, тайпалардан бас?а алшын, ?ыпша?, ?йсiн руларынан тарайтын та?ы да бас?а аталарды? бар екендiгiн ескерер болса?, т?скейде малы, т?секте басы ?осыл?ан, жа?ын, к?ршi ?оныстан?ан б?л екi ж?ртты? (но?айты мен ?аза? рулары) т?рмыс-тiршiлiктерiнде ?ыз берiп, ?ыз алысып, ??дандал, жекжат болып, ?аншалы?ты туыстасып кiрiгiп, бiрiгiп кеткендiктерiн к?рер едiк. Сонды?тан да, бiздi? пайымдауымызша, б?лар бiрi б?лiнiп к?шкенде екiншiсi олармен жа?ынды?ын бiлдiрiп, бiрге iрге ауыстыр?ан ж?рттар. Жо?арыда?ы жырауларды?:



«Ей, байта?ым, байта?ым,

Бастырып сенi алдырдым.

Ал, аман бол, менен со?,

Байта?ымны? iшiнде

сан елiм но?айлым,

Сенi та?ы да алдырдым.

Он сан но?ай iшiнде

?ш алпыс отау ?аза?ым,

Сенi та?ы алдырдым»,-деген



?асiреттi жыр шума?тары да а? патшаны? отарлау саясаты мен бас?ыншылы? ?рекетiнi? н?тижесiнде бiр халы? боп ?алыптасуды? аз-а? алдында т?р?ан но?айлы–?аза? ру-тайпалары ода?ыны? ?айта к?йреген кезе?i туралы баяндайды (Жарыл?ап Бейсенбай?лы. «Кiшi ж?з. Жанарыс» «Ана тiлi» газетi. 1992 мешiн жылы, 4 наурыз, 4 б.).

Жазушы ?нес Сарай 2010 жылы «Ана тiлi» газетiнi? бiрнеше н?мiрiнде жарияла?ан «Но?айлы» атты к?лемдi зерттеу е?бегiнде но?ай елi Ш.У?лихановты? айтуы бойынша Мо?ол ханы Т??лы? Темiр кезiнде Сырдария мен Шу, Ысты?к?л мен Жетiсу жерiнде бол?анды?ын хабарлайды (Валиханов Ч. Собр. Сочинения. І том. Алма-Ата, 1961, 358–359 стр.). Б?л турасында та?ы мынандай м?лiметтер бередi: «Муин ад-дин Натанзи оларды? ?онысын «?лытау, Се?гiра?аш, ?аратал, Жент, Баршын кент» деп, но?айлыны? осы тарапта жаса?ан бiр кезе?iнен хабар бередi (Трепавлов В.В. 56-б.).

Б?л орайда сан-са??а сал?ан ??гiме жеткiлiктi. Но?айлы шекарасы ?р кезде ?рт?рлi бол?ан: бiрде ке?iп, бiрде тарылып отыр?ан. Оларды? ?згермеген тияна?ты аш ?зек, алтын дi?гегi–Жайы? ?зенiнi? ?зына бойы…

Но?айлы ж?ртына ал?аш?ы тияна?ты ?ылыми барлау жаса?ан М.Г.Сафаргалиев оны? ?йыт?ы тобы деп 18 тайпаны ата?ан. Олар: алшын, ас, бай??р, борган, борла?, гублаг, канглы, кенегес, керей, ?ыпша?, ?ытай, ?ият, колгин, ?о?ырат, ма??ыт, найман, тайджут,тангучин, т?рiкмен (Сафаргалиев, 1960, 230-б.)…

Р.Х.Керейтов Но?айлыны? ?йыт?ы тобына бай, ?а?лы, ?ата?ан, керейт, ?ыпша?, ?о?ырат, мажар, ма??ыт, найман, сильджджгут, ?йсiн тайпаларын жат?ызады (Керейтов Р.Х. Ногайская Орда и вопросы ее этнического состава //ИТАРНО,19–28 стр.). Ірге к?терiп, д?уiрлеген XV ?асырда Но?айлы 64 тайпадан ??ралып, ал XVI–XVII ?асырларда олар ?здерiн «140 та?балы но?ай» ата?ан (Трепалов В.В., 440-б.). Т?рiк саяхатшысы Эвил Челеби де «140 рулы но?ай ж?рты» деп к?рсетедi.





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/tazhis-mynzhasar/shezhirem-syr-shertse-25718631/chitat-onlayn/) на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.