Книга - Ўқувчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришнинг уйғунлашган технологиялари. Монография

a
A

Ў?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришнинг уй?унлашган технологиялари. Монография
Исмоил Каримов


Монографияда муаллифнинг кyп йиллик илмий-педагогик фаолиятидаги тажрибалари асосида мактабларда y?итиладиган технология фани дарсларида y?увчиларнинг ижодкорликни ташкил этишга ва ривожлантиришга илмий-услубий тавсиялар берилган. Монография технология фани y?итувчилари, уни y?итиш методикаси ихтисослиги бyйича тад?и?отчилари учун мyлжалланган, ундан талабалар, магистрантлар хам фойдаланишлари мумкин. Монография Фар?она давлат университети Илмий кенгаши томонидан нашр ?илишга тавсия этилган.





Ў?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришнинг уй?унлашган технологиялари

Монография



Исмоил Каримов



Мухаррир Ибратжон Хатамович Алиев

Мухаррир Боходир Хошимович Каримов

Мухаррир Оббозжон Хокимович ?yлдашов

Иллюстратор Ибратжон Хатамович Алиев

Иллюстратор Султонали Мукарамович Абдурахмонов

Му?ова дизайни Ибратжон Хатамович Алиев

Та?ризчи, педагогика фанлари доктори, профессор Н. Ш. Эркабоева

Та?ризчи, техника фанлари номзоди, доцент М. А?медов

Корректор Ибратжон Хатамович Алиев



© Исмоил Каримов, 2023

© Ибратжон Хатамович Алиев, иллюстрации, 2023

© Султонали Мукарамович Абдурахмонов, иллюстрации, 2023



ISBN 978-5-0059-6766-4

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero




КИРИШ


Дунёдаги ?ар бир дaвлaтнинг биринчи нaвбaтдaги ишлaридaн бири ёшлaрни y?итиш, улaргa тaълим-тaрбия бериш, келaжaк учун муносиб кaдрлaр ?илиб тaрбиялaшдан иборат бyлган. Бизнинг мaмлaкaтимиздa ?aм бундaй ишлaр дaвлaтимиз рa?бaрининг доимий рaвишдa ди??aт мaркaзидa турибди, десaк – aйни ?a?и?aтни aйтгaн бyлaмиз. Президентимиз Ш. М. Мирзиёев тaъкидлaгaнидек: «Aгaр фaрзaндимизгa тy?ри тaрбия бермaсaк, ?aр куни, ?aр дa?и?aдa унинг юриш-туриши, кaйфиятидaн ого? бyлиб турмaсaк, улaрни илму ?унaргa yргaтмaсaк, муносиб иш топиб бермaсaк, бу омонaтни бой бериб ?yйишимиз ?еч гaп эмaс»[1 - Мирзиёев Ш. Ватанимиз та?дири ва келажаги йyлида янада ?амжи?ат бyлиб, ?атъият билан ?аракат ?илайлик. //«Хал? сyзи» газ., 2017 йил, 16 июнь.]. Бинобарин Президентимиз томонидан 2021 йилни «Ёшларни ?yллаб-?увватлаш ва а?оли саломатлигини муста?камлаш йили»[2 - Президент Ш. М. Мирзиёевнинг Олий Мажлисга ва Ўзбекистон хал?ига Мурожаатномаси. 2021 йил 29 декабрь.] деб номлашни таклиф ?илганлиги ?ам бу фикрни яна бир бор тасди?лайди. Ўзбекистон Республикасининг янги «Таълим тy?рисида»ги ?онунида[3 - Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тy?рисида”ги ?онуни. Т., (ЎР?-637 23.09.2020)] ?ам ?ар томонлама баркамол бyлган шахсни шакллантириш назарда тутилган. [8] Шу сaбaбли бугунги кундa тaълим-тaрбия со?aсидaги aсосий долзaрб мaсaлa – тaълим усуллaри вa шaкллaрини яхши эгaллaгaн, улaрни aмaлдa ?ийнaлмaй ?yллaй олaдигaн мaлaкaли кaдрлaрни тaйёрлaшдaн иборaт бyлиб ?олмо?дa. Ў?увчилaргa ишлaб чи?aриш со?aлaри ?a?идa мaълумот бериш, улaрни келгусидa ишлaб чи?aриш со?aлaридa ишлaшгa тaйёрлaшдa умумий yртa тaълим мaктaблaридa y?итилaдигaн технология y?ув фани дaрслaри дaрслaри кaттa a?aмиятгa эгa. Чунки технология y?ув фани дaрслaридa мaктaб y?увчилaригa техникa, технология, ишлaб чи?aриш aсослaри ?a?идa мaълумот вa тушунчaлaр берилaди, турли кaсблaргa йyнaлтириш ишлaри олиб борилaди. Бунда технология дaрслaридa турли самарадор методлaрдaн фойдaлaниш ор?aли y?увчилaргa билим aсослaрини бериш билaн биргa улaрдa топ?ирлик, ижодкорлик, мустa?ил фикрлaш вa ишлaй олиш кaби ?обилиятлaрни ?aм ривожлaнтириб боришимиз керaк. Чунки ишлaб чи?aриш жaрaёнидa техникa вa технология со?aлари билан бо?ли? бyлгaн турли хил муaммолaр кyплaб учрaб турaди вa улaрни бaртaрaф этмaсдaн туриб ишлaб чи?aришнинг сaмaрaдорлигини ошириб бyлмaйди. Кyплaб ишчи, техник вa му?aндислaр ишлaб чи?aриш жaрaёнини яхшилaш, тaкомиллaштиришгa ?aрaтилгaн ихтирочилик вa рaционaлизaторлик тaклифлaрини ишлаб чи?мо?дaлaр. Бундaй янгиликларни яратаётган кишилaр, тaбиийки, техник ижодкорлик бyйичa мaълум дaрaжaдa билим вa кyникмaлaргa эгa бyлиши, ижодкорлик усуллaридaн хaбaрдор бyлиши керaк. Бинобарин бундaй билимлaрни олиш ишлaри мaктaбдaн бошлaнaди. Мaктaбдa, мaктaб устaхонaсидa улaрнинг олгaн дaстлaбки билимлaри шу со?aдaги ишлaрни чу?урлaштиришгa вa дaвом эттиришгa бир туртки бyлиши, aсос солиши мумкин. Мазкур холатлар танланган мавзунинг долзарблигини кyрсатади.

Монография учта бобдан иборат.

I боб “Умумий yрта таълим мактабларида технология фани дарсларини

ташкил этилиши ва унинг та?лили” деб номланган бyлиб, бу бобда умумий yрта таълим мактабларида yтиладиган технология y?ув фани дарсларининг маз-муни ва а?амияти ёритилган ?амда технология y?ув фани бyйича давлат таълим стандарти ?амда y?ув дастурларининг асосий йyналишлари мазмуни та?лил ?илинган.

II боб “Технология дарслари жараёнида y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантиришнинг назарий асослари” деб номланган бyлиб, бу бобда технология дарслари жараёнида y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантиришнинг умумий масалалари, мазкур со?ада олиб борилган айрим илмий тад?и?отлар тавсифи ?амда y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этишнинг педагогик ва психофизиологик хусусиятлари очиб берилган.

“Технология дарсларида y?увчилар ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантиришда уй?унлашган технологиялардан фойдаланиш” деб номланган III бобда эса технология атамаси, унинг турлари ва ?yлланилиши ?а?идаги маълумотлар ёритилган, уй?унлашган технология тушунчаси ва ундан технология фани дарсларида фойдаланиш йyллари кyрсатилган, y?увчиларнинг ижодий фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантиришда уй?унлашган технологиялардан фойдаланиш бyйича услубий тавсиялар ва кyрсатмалар берилган.

?ар бир боб хулосалар билан якунланган. Умумий хулоса ва тавсияларда мазкур тад?и?отнинг а?амияти, ундан келиб чи?адиган вазифалар ва келгусида ?ал этилиши зарур бyлган масалалар ?а?идаги фикрлар ёритилган.

Иш сyнггида фойдаланилган адабиётлар рyйхати келтирилган.

Иловаларда y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантириш бyйича ?yшимча маълумотлар берилган.

Монографияда илгари сурилган ?оя ва баён этилган тушунчаларни изо?лаш ?амда илова тари?асида муаллифнинг “Взаимосвязь технического и художественного творчества учащихся как средство повышения эффектив-ности трудового обучения в V-VII классах” мавзусидаги (М., 1992), муаллифнинг илмий ра?барлигида тад?и?отчи Б.Олимов томонидан бажарилган “Ме?нат таълими дарсларида y?итишнинг ноанънавий усуллари” мавзусидаги номзодлик диссертацияларида (Т., 2008) келтирилган айрим мисоллардан ва бош?а манбалардан фойдаланилган.

Монографияда технология фани дарсларида y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантириш бyйича келтирилган шакл ва методлар шахсан муаллифнинг ва унинг шогирдларининг педагогик фаолиятларида синовдан yтган ?амда яхши натижалар берганлигини ало?ида таъкидлаб yтамиз. Умуман олганда монографияда баён этилган фикрлар, тавсиялар ва келтирилган мисоллар y?итувчиларга технология фани дарсларида y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантиришда назарий ва амалий томондан я?индан ёрдам бера олади, деган умиддамиз.




I боб. УМУМИЙ ЎРТА ТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ТЕХНОЛОГИЯ ФАНИ ДАРСЛАРИНИНГ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ ВА УНИНГ ТА?ЛИЛИ





§1.1. Умумий yрта таълим мактабларида yтиладиган технология y?ув фани дарсларининг мазмуни ва а?амияти


Маълумки, хал?имизда ёшлар тарбиясига ?аратилган yзига хос яхши анъаналар бор. Хусусан, фарзандига яхши ном ?yйиш, яхши муаллим ?yлига топшириб саводини чи?ариш, илмли, касб-?унарли ?илиш, бошини икки ва уйли-жойли ?илиш шулар кабилардандир. ?адимдан ота-боболаримиз бу на?лга амал ?илиб келишган. Улар ?еч бyлмаганда аждодларимиз томонидан ?олдирилган yзларининг ?унарларини авлодларга мерос ?илиб ?олдиришган. Мана шундай ишлар туфайли бизнинг миллий анъаналаримиз, урф-одатларимиз, ?адриятларимиз, миллий ?унармандчилигимиз асрлар оша ривожланиб сай?ал топиб бормо?да. ?адимдан ота-боболаримиз yз фарзандларининг таълим-тарбия олиши, ?унар yрганишига ало?ида эътибор ?аратганлар. Аждодларимизнинг мана шу анъаналарини давом эттирган ?олда мамлакатимизда ёшларни замонавий y?ув муассасаларида, замонавий техника воситаларидан фойдаланган ?олда малакали мутахассислар ?yлида таълим-тарбия топишлари учун таълим тизимида тубдан исло?отлар олиб борилмо?да. Бинобарин давлатимиз ра?бари ?ам ?ар бир вилоятга ташрифи доирасида yтказаётган йи?илишларида, турли учрашувларда сyзлаган маъруза ва су?батларида баркамол авлодни тарбиялаш, ёшларни со?лом турмуш тарзига амал ?илиб яшашга yргатиш масалалари кун тартибидаги долзарб масала эканлигини таъкидлаб келмо?да, зарур ?арор ва фармонларни ?абул ?илмо?да.

Таълимни исло? ?илишдан ма?сад нима? Асосий ма?сад шундаки, биз Ўзбекистон аталмиш келажаги буюк давлат ?урмо?чимиз. Давлатимизнинг келажаги бугунги кундаги авлодлар ?yлидадир. Биз Ўзбекистоннинг буюк келажагини юксак маънавиятли, жисмонан со?лом, малакали ва ижодкор шахслар ?yлида бyлишини истаймиз. Бундай фазилатларга эга бyлган шахсларни камол топтириш учун эса таълим-тарбия тизимига ди??атимизни ?аратмо?имиз лозим. Мана шу ма?садда «Таълим тy?рисида», «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури тy?рисида», «2004—2009 йилларда мактаб таълимини ривожлантириш умуммилий давлат дастури тy?рисда”ги ?онунлар [8, 9] ?абул ?илиниб, улар асосида бир ?атор ?онун ости ?ужжатлари ишлаб чи?илди ва улар изчиллик билан ?аётга татби? этилди. Хусусан таълим муассасаларига мос ?олда модернизациялашган Давлат таълим стандартлари ва бу стандартлар асосида y?ув дастурлари ишлаб чи?илди [165, 198, 209]. Улар асосида дарсликлар, y?ув ?yлланмалар, электрон ?yлланмалар яратилмо?да. Таълим беришнинг давлат ташкилотларидан таш?ари нодавлат ташкилотлари ?ам тузилмо?да. Буларнинг барчаси yсиб келаётган ёш авлодларимизни келажакда баркамол авлод бyлиб таълим ва тарбия олиши

учундир.

Бугунги кунда янги Ўзбекистон жа?он ми?ёсида кенг ?улоч ёзиб, ривожланиб бормо?да. Ўзбекистонни янада ривожланиши ва тара??ий этиши учун биз малакали кадрларни тарбияламо?имиз зарур. Малакали кадрлар эса булар – ижодкор шахслардир. Ижодкор шахсларни камол топтириш – мамлакатни ва жамиятни тара??ий эттириш гаровидир. Чунки ижод бор жойда yсиш ?ам, ривожланиш ?ам, ра?обат ?ам бyлади. Акс ?олда улар бир ну?тада ?отиб ?олиши мумкин.

Хyш, ижодкор шахсни таркиб топтириш нимага бо?ли?? Албатта, бу

масала педагогларга, устозларга бориб та?алади, чунки изланувчан, билимли, yз касбининг устаси бyлган мутахассисгина ?а?и?ий кадрни тарбиялаши мумкин. Ў?увчиларнинг яхши таълим-тарбия олиши учун со?лом му?ит, ?улай шарт-шароитлар ?ам яратилиши лозим. Бу борада мамлакатимизда бир ?анча ишлар амалга оширилмо?да. Масалан, академик лицей ва касб-?унар коллежлари барпо этилгани ва айни пайтда уларни модернизация ?илинаётганлиги, янгидан касб-?унар мактаблари ва техникумларни ташкил этилаётганлиги, мактабларни мукаммал таъмирлаб, замонавий техника ва жи?озлар билан таъминланиши, замонавий дарсликлар, электрон дарсликлар яратилиши ю?оридаги фикрларимизнинг исботидир. Демак, мана шу ?улайликлардан фойдаланиб, малакали кадрлар етиштириш албатта педагог ходимларнинг вазифасидир.

Бугунги кунда республикамизда таълим-тарбия со?асида олиб борилаётган исло?отлар барча фанларни y?итилишида бир ?атор вазифаларни бажаришни ма?сад ?илиб ?yймо?да. Шу билан бир ?аторда умумий yрта таълим мактабларида технология фанини y?итишни яхшилаш, касбга йyллаш ишларини такомиллаштириш учун ?ам бир ?анча амалий ишларни амалга ошириш кераклиги, бу борада олдимизда ечилиши зарур бyлган муаммолар талайгина эканлиги я??ол кyринмо?да.

Республикамиз давлат муста?иллигига эришгандан сyнг бир ?атор чет эл давлатларининг инвестициялари мамлакатимизга олиб кирилмо?да, бир ?анча ?орижий мамлакатлар билан ?yшма корхоналар фаолияти йyлга ?yйилди, чет эл дастго?лари олиб келиниб корхоналарга yрнатилмо?да, бир ?анча ишлаб чи?ариш саноат зоналари яратилди ва яратилмо?да. Шу сабабли мана шундай жойларда фаолият юритиш замонавий, малакали кадрлар тайёрлаш бугунги куннинг долзарб масаларидан ?исобланмо?да. Бу масалани ?ал ?илиш учун албатта касб-?унар коллежлари, ?унар мактаблари ва техникумларга катта масъулият юклатилади. Касб-?унарга йyллаш масалалари эса аввало умумий yрта таълим мактабларида технология фанини y?итишга катта а?амият ?аратилишини талаб ?илади. Чунки биз фа?ат касб-?унар эгаларини эмас, балки ижодкор шахсларни тарбиялашни ?ам олдимизга му?им масала ?илиб ?yймо?имиз зарур. Шуларни ?исобга олган ?олда ижодкор шахсни тарбиялашни мактабларда технология фани маш?улот-ларини y?итишдаги ма?сад ва вазифаларнинг мезони ?илиб белгилаб олмо?имиз зарур.

Технология фани дарслари y?итувчи ра?барлигида y?увчилар

томонидан бажариладиган а?лий ва жисмоний ?аракатлар – ме?нат фаолияти маш?улотлари жараёнидан иборат бyлиб, якуний натижада уларнинг ме?нат ?уроллари, воситалари ва жараёнлари ?а?ида билимларини ?амда маълум со?адаги ишлаб чи?ариш ме?натини бажариш учун зарур амалий кyникма ва малакаларини эгаллашларига, онгли равишда касб танлашга ?амда жамият ва шахс фаровонлиги йyлида ме?нат фаолиятига ?yшилишларига имкон берувчи шахсий сифатларини ва тафаккурларини ривожлантиришга ?аратилган y?ув фанидир [209; 5-б.].

Умумий yрта таълим мактабларида yтиладиган технология фани дарслари узо? муддат, яъни биринчи синфдан то охирги синфгача бyлган давр ичида y?итилиши билан y?увчилар фаолиятида ва мактаб ?аётида yзига хос му?им а?амиятга эгадир. Бунда технология фани маш?улотлари дарслари уч бос?ичда ташкил этилиб, улардан кyзланган ма?сад y?увчиларни а?лий ва жисмоний томондан тy?ри ривожлантириш, ме?нат олами ва кишилари, ме?нат ?уроллари ва амаллари, асосий ишлаб чи?ариш со?алари ва касблар билан таништириш, иш ?уролларидан фойдаланиш, оддий буюмларни ясашга оид ме?нат кyникмаларини, малакаларини ?осил ?илиш, онгли равишда касб танлашга йyналтиришдан иборат. Бунда 5-9-синфлардаги технология фани дарсларида y?увчиларга бирор-бир касб тугал yргатилмайди. Балки бир неча касблар ?а?ида умумий маълумотлар бериш, айрим иш ?уроллари, механизм ва станоклардан фойдаланиш ор?али буюмлар тайёрлаш жараёнларини yргатиш ор?али y?увчиларда yша касблар ?а?ида дастлабки тасаввурлар ?осил ?илинади, шулар ор?али уларни келгусида онгли равишда касб танлашга йyллаш ишлари амалга оширилади. Умуман олганда мазкур технология фани дарсларини y?итишда олдинга ?yйилган асосий иш y?увчиларнинг а?лий ва жисмоний томондан тy?ри ривожланишини таъминлаш, ижодий ?обилиятларини yстириш ва амалий иш бажариш малакаларини таркиб топтиришдир. Бундан ?уйидаги ма?сад ва вазифалар келиб чи?ади.

Технология фанининг ма?сади:

– y?увчиларда умумме?нат кyникма ва малакаларни шакллантириш,

уларнинг ?изи?ишлари, ?обилиятлари, касбий мойилликларига кyра, касб-?унар турларини танлашга асос бyладиган хислатларини, умумме?нат маданиятини шакллантириш ва ривожлантириш;

– y?увчилар томонидан бажариладиган, моддий неъматлар яратишга ?аратилган а?лий ва жисмоний ?аракатлар ме?нат жараёнидан иборат бyлиб, уларнинг ме?нат ?уроллари, воситалари ва жараёнлари ?а?идаги билимларини ?амда маълум со?адаги ишлаб чи?ариш ме?натини ва малакалариниэгалашларига, онгли равишда касб танлашга ?амда жамият ва шахс фаровонлиги йyлида ме?нат фаолиятига ?yшилишларига имкон берувчи шахсий сифат ва тафаккурларини ривожлантиришга ?аратилган.

Шулардан келиб чи?иб технология фанининг вазифалари ДТСда ?уйидагича белгиланган:

– турли ишлаб чи?ариш со?алари мазмунига тааллу?ли дастлабки маълумотларни yргатиш, yлчаш-текшириш асбобларидан, маълумот манбаларидан фойдалана олиш, ме?нат амалиётларини бажариш, эришилган ме?нат натижаларни белгиланган талаблар билан та??ослаш ор?али хулоса чи?аришга yргатиш;

– хал? хyжалигининг турли со?аларида ишлатиладиган техника ва технологиялар тy?рисида билимлар бериш, инсон фаолиятининг турли со?алари билан амалий ме?нат ор?али я?инро? танишишларига имкон яратиш;

– механизациялаштирилган ва электрлаштирилган воситалар билан ишлаш, технологик билим ва малакаларни ме?нат ?онунчилиги, хавфсизлик техникаси ?оидалари, санитария-гигиена талаблари асосларини yргатиш;

– y?увчиларни бозор и?тисодиёти ?онуниятлари талаблари асосида сифатли, ра?обатбардош истеъмол моллари, ме?нат ма?сулотлари етиштириш ва етиштирилган ма?сулотларни истеъмолчиларга етказиш воситаларини yргатиш, иш бош?арувчи (менеджерлик), ?омийлик, ишбилармонлик сифатларини шакллантириб бориш ва ривожлантириш;

– y?увчиларга билимга интилиш ва ме?натга му?аббат, ме?нат кишиларига нисбатан ?урмат ?иссини сингдириш, уларни жамоатчилик, ватанга садо?ат ру?ида тарбиялаш;

– хал? ?унармандчилиги касбларини yргатиш ор?али хал?нинг миллий ру?ини, яшаш тарзини, анъаналарини тиклаш ва ривожлантириш. Миллий ?адриятлар, тарихий ёдгорликлар, хал? усталарининг бой меросини yргатиш, амалий фаолиятларда улардан фойдаланиш кyникмаларини муста?камлаш;

– янги ишлаб чи?ариш ва ахборот технологиялари, компьютер техникаси, янги техника ва жи?озларнинг ?yлланилиши со?аларини замонавий талаблар даражасида ва жа?он тажрибаларига мос ?олда yрганишларини таъминлаш;

– ю?ори синфларда турли мутахассисликларнинг касбий фаолиятида ?yлланиладиган асбоб-ускуналар, жи?озлар, мосламалардан фойдаланишни yргатиш [209; 3-5-б.].

Булардан кyринадики, технология фани мактаб y?увчиларига таълим-тарбия беришда катта а?амиятга эга. Шу сабабли технология фани дарсларини yтказишга ало?ида эътибор ?аратиш зарур. Айни?са, бунда педагогик технологиялардан фойдаланиш яхши натижалар беради, деб ?исоблаймиз. Ушбу ма?садни амалга ошириш учун ?уйидаги таълимий-тарбиявий ва ривожлантирувчи вазифаларни ?ам бажариш зарур бyлади:

Таълимий вазифа – y?увчиларнинг баркамол шахслар бyлиб шаклланишлари учун уларга ме?нат жараёнлари, касблар, умумий технология, техника ва ишлаб чи?аришнинг илмий асосларини yргатиш, уларни касб танлашга йyналтириш, камида учта касб билан дастлабки таништириш ор?али уларнинг касбгача тайёргарликларини амалга ошириш ва касб-?унар коллежларида ёки ?унар мактабларида ёки техникумларда таълим олишга тайёрлашдан иборат.

Тарбиявий вазифа – y?увчиларда ме?нат кyникмаларини шаклланти-

риш жараёнида ме?нат ва касбга муносабатларида ю?ори ахло?ий сифатларни, ижодий ёндашувни, ме?натсеварлик, ватанпарварлик, тежамкорлик ва тадбиркорликни ривожлантириш ?амда нафосат туй?усини сингдириб боришдан иборат.

Ривожлантирувчи вазифа – технология фани маш?улотлари жараёнида y?увчиларга а?лий, жисмоний, ахло?ий, бадиий-эстетик тарбия ва таълим бериш, технология фани дарсларида эгаллаган билим, кyникма ва малакаларини бош?а фанларда ?ам ?yллай олиш хислатини таркиб топтириш, касбгача тайёргарликларини амалга ошириш ор?али уларнинг баркамол шахслар бyлиб етишишларигаёрдам беришдан иборат [209; 6-б.].

Технология фани фанининг мазмуни шартли равишда учта ?исмга, яъни ме?натга тайёргарлик, касблар бyйича тайёргарлик ва касбгача махсус тайёргарлик ?исмларига бyлинади. Бу ?исмларнинг ?ар бир маш?улотнинг таркибига сингдирилиши, уларни y?итувчилар ва услубчилар томонидан илмий-услубий ну?таи назардан ?исобга олган ?олда та?лил ?илиб борилиши технология фани маш?улотларининг ани? ма?садга йyналтирилган бyлишини ?амда муваффа?иятли амалга оширилишини таъминлайди. Технология фани бyйича ю?орида айтиб yтилган таълим йyналишлари мактаб атрофидаги корхона, ташкилот, хyжалик ва касб-?унар коллежларида кенг тар?алган со?алар, касбларга мувофи? танлаб олинади. Шунга кyра ?ар бир мактабда технология фанининг ?уйидаги йyналишлари ёки улардан айримлари асос ?илиб олиниши мумкин: технология ва дизайн, сервис хизмати, умумлашган. Бунда технология ва дизайн йyналиши ё?очга ишлов бериш технологияси, пластмасса ва полимер материалларга ишлов бериш технологияси, металлларга ишлов бериш технологияси, электротехника ишлари, рyз?оршунослик ишлари; сервис хизмати йyналиши эса пазандачилик асослари, газламага ишлов бериш технологияси, рyз?оршунослик асослари бyлимларидан ташкил топган. Умуман олганда 5-7-синфлардаги технология фани дарслари асосан ?уйидаги бyлимлардан ташкил топган:

1. Умумий тушунчалар (материалшунослик асослари).

2. Асбоб-ускуналар ?а?ида маълумот ва ишлатиш усуллари.

3. Машина, механизм, станоклар ва мосламаларнинг умумий тузилиши ва ишлатиш асослари.

4. Ма?сулотлар ишлаб чи?ариш технологияси.

Бундан таш?ари ?ар бир асосий йyналиш бyйича уй-рyз?ор маданияти ва унга тегишли таъмирлаш ишларини бажариш кyникмалари шакллантири-либ борилади. ?ар бир йyналиш бyйича ишлатиладиган электротехника воситалари, улардан тy?ри фойдаланиш ?амда таъмирлаш асослари yргатилади. ?ар бир асосий йyналиш бyйича компьютер техникасидан фойдаланиш масалалари юзасидан дастлабки маълумотларни бериш кyзда тутилади. ?ар бир дарс мазмунига бо?ли? ?олда и?тисодий, ?у?у?ий ва экологик билимлар ?амда хавфсизлик техникаси ?оидалари yзаро уй?унлаштирилган ?олда yргатиб борилади, касблар турларига оид билим, кyникма ва малакалар мактаб жойлашган ?удуддаги имконият ва э?тиёжларни ?исобга олган ?олда танланадиган касблар асосида шакллантирилади.

Технология фани бyйича маш?улотларни амалга ошириш учун ?уйидаги ташкилий ва услубий вазифаларни ?ал ?илиш лозим:

Ташкилий вазифалар. Технология фанидан назарий маш?улотлар

учун y?ув хонаси ва амалий маш?улотлар учун y?ув устахонаси ташкил ?илиш ва уларда хавфсиз ишлаш ?амда ?улай ме?нат шароитларини яратиш. Ў?увчиларни маш?улотлар учун зарур хомашё, материал, асбоб-ускуналар билан таъминлаш ?амда мосламалар, механизмлар станоклар билан амалий ишлаш жараёнини ташкил ?илиш. Санитария-гигиена ?амда ме?нат ?авфсизлиги бyйича меъёрий ?ужжатларда белгиланган талабларнинг тyли? бажарилишини таъминлаш ва мунтазам назорат ?илиб бориш. Ў?увчиларни турли касблар бyйича ме?нат жараёнлари ва касб эгалари билан я?индан танишишларини амалга ошириш учун корхоналар, жамоа хyжаликлари, ташкилотлар, муассасалар билан доимий ало?а yрнатиш.

Расмий ?ужжатлар: меъёрий режалаштирувчи ?ужжатлар, устахонада хавфсизлик техникаси, санитария-гигиена талаблари ва биринчи тиббий ёрдам кyрсатиш ?оидаларига доир ?ужжатларни юритиш.

Услубий вазифалар. Маш?улотларнинг ярим ва бир йиллик иш режаларини тузиш, бунда ма?аллий шароитлар, э?тиёжлар ва имкониятларни ?исобга олган ?олда, касблар таснифи асосида y?увчиларни я?индан таништириш мумкин бyлган касб турларини танлаш. Ў?ил ва ?из болаларнинг yзига хос ме?нат маш?улотларини ва касб танлашларини амалга ошириб бориш. Маш?улотларда замонавий педагогик ва ахборот технологияларидан, янги дидактик материаллар, воситалардан кенг фойдаланиш, технология фани таълими ва тарбиясининг бирлигини таъминлаш. Ў?увчиларда турли касбларга тегишли дастлабки ме?нат кyникма ва малакаларини, ме?натсеварликни шакллантириш. Технология фани дарслари жараёнида y?увчиларни а?лий ва ахло?ий жи?атдан ривожлантириб боришда уларнинг ёш хусусиятларини, шахсий психологик ва физиологик сифатларини ?исобга олиш. Ў?увчиларнинг билими, кyникма ва малакаларини рейтинг тизими асосида назорат ?илиб бориш [209; 8-9-б.].

Мактабда технология фани таълими ва тарбияси, касбга йyналтириш жараёнини ташкил ?илиш ?амда уни амалга оширишда педагогика, дидактика, психология, физиология, хусусий методика ва бош?а фанларнинг илмий хулосаларидан кенг фойдаланиш кyзда тутилган. Маш?улотлар мавзуи амалиёт билан y?ув мазмуни тарбиявий муаммоларни ?ал ?илиш билан уй?унлаштирилган ?олда бyлишини таъминлаш зарур. Фан бyйича y?ув дастури асосида олиб борилган y?ув-тарбия ишлари натижаларини, y?увчиларнинг yзлаштиришларини, ани?лаш ва назорат ?илиш Давлат таълим стандарти асосида амалга оширилади. Умумий yрта таълим мактабларининг 5-9-синфларида y?увчилар сони 25 ва ундан орти? бyлса, технология фани дарслари шу синфлардаги y?увчиларни икки гуру?га ажратган ?олда олиб борилади. Хал? ?унармандчилигининг айрим нодир касбларини yрганиш учун уста-шогирд ёки ота-y?ил, она-?из шаклларидан фойдаланилади. Бундай маш?улотларни тегишли хал? усталари билан мактаб yртасида тузиладиган шартномалар асосида ташкил ?илинади. Дастурдаги технология фани йyналишлари бyйича маш?улотларни ташкил ?илиш ва yтказиш кетма-кетлиги ма?аллий шароит ва имкониятлар ?исобга олинган ?олда y?итувчи

томонидан ?ал ?илинади [209; 10-б.].

Ю?оридаги фикрлардан хулоса ?илиб шуни айтиш жоизки, технология фанининг вазифалари билан мазмуни мураккаб диалектик бо?ли?ликда бyлади. Буни тушуниш учун шуни назарда тутиш керакки, технология фани вазифалари турли даражада ?yйилади ва ?ал ?илинади.

Биринчи даражада технология фани мактаб тизимининг элементи сифатида, яъни умуммактаб вазифаларини бажариш воситаси сифатида ?аралади. Масалан, энг му?им умуммактаб вазифаси y?увчиларда миллий дунё?арашни шакллантиришдан иборат. Ў?ув жараёнларига ?ам, бутун педагогик жамоанинг синфдан таш?ари фаолиятига ?ам тааллу?ли бу вазифани беистисно ?амма y?ув предметлари амалга оширади. Таълимни унумли ме?нат билан ?yшиш, политехник таълим, ме?нат тарбияси, y?увчиларни касбга йyллаш каби вазифалар кyпчилик y?ув предметлари, хусусан, технология фани билан биргаликда ?ал ?илинади. Бу вазифаларни ?ал ?илишда технология фани ало?ида а?амиятга эга, чунки технология фани маш?улотларида y?увчиларни унумли ме?натга жалб этиш, ?озирги замон ишлаб чи?ариши асослари билан таништириш, уларда оммавий ишчи касбларига му?аббат уй?отиш ва шу касблар ?а?ида етарлича тyли? тасаввур ?осил ?илиш учун ?улай шароитлар вужудга келади. Умумий мактаб вазифаларини ?ал ?илишда технология фани y?итувчиси бош?а y?итувчилардан ажралмаган ?олда ишлаши ва yз фаолиятини уларнинг фаолияти билан бирлаштириб бориши му?имдир. Шундай ?илинганда уларнинг ишлари такрорланишдан ?оли ва янада ма?садга мувофи?ро? бyлади. Кyрсатилган вазифалардан таш?ари яна торро? вазифалар ?ам ?yйилади ва улар асосан технология фани доирасида ?ал ?илинади ёки булар умуммактаб вазифалари бyлиб, yзига хос специфик воситалар билан амалга ошади. Булар иккинчи даражадаги вазифалардир. Масалан, y?увчиларда техник ижодкорликнинг ривожланиши, тажриба ишларида ?атнашиш мактаб шароитида асосан технология фани маш?улотлари жараёнида ва шу таълим асосида ташкил ?илинган синфдан таш?ари ишларда содир бyлади. Материалларга ишлов бериш, машиналарда хизмат кyрсатиш ва шу кабиларга доир амалий билим ва кyникмаларнинг шаклланиши ?а?ида ?ам шуни айтиш мумкин. Ме?нат фаолияти – y?увчиларни ?ар томонлама ривожлантириш-нинг му?им воситасидир. Физиологик ну?таи назардан олганда технология фани маш?улотларида тy?ри ташкил ?илинган ме?нат фаолияти бола организмининг жисмоний ривожланишига ёрдам беради. Тиббий со?а мутахассислари томонидан yтказилган тад?и?отлар устахоналардаги амалий ишларни синфда yтказиладиган маш?улотлар билан алмаштириб туриш y?увчиларнинг ме?нат ?обилиятини оширишини кyрсатди. Технология фани маш?улотлари жараёнида жисмоний фаолият а?лий фаолият билан омухталашади. Ў?увчиларнинг буюмларни конструкциялаш, уларни тайёрлаш технологиясини ишлаб чи?иш ва бош?а ?атор ижодий вазифаларни ?ал ?илишларига тy?ри келади. Шундай ?илиб, технология фани маш?улотлари фикрлаш фаолияти билан бирга амалга ошади, бу эса y?увчиларнинг а?лий ривожланишига имкон беради.

Технология фани маш?улотларининг ?оявий-сиёсий, ахло?ий тарбия учун ?ам а?амияти катта. Ижтимоий фойдали нарсалар яратиб, унумли ме?натда ?атнашиб y?увчилар yзларини ишлаб чи?ариш ?атнашчилари деб ?исоблайдилар. Улар давлат мулкига, хусусий ва моддий мулкка ?андай эътибор билан муносабатда бyлиш талабига ?а?и?атда тушуна бошлайдилар, ме?нат кишиларини ?урмат ?ила бошлайдилар, улардан намуна олишга ?аракат ?иладилар. Технология фани маш?улотлари жараёнида эстетик тарбия учун шароитлар яратилади. Агар y?увчилар чиройли буюмлар ясашса, жамиятга фойда келтирганларидан маънавий ?они?иш ?осил ?иладилар ва эстетик зав? ?ам оладилар. Шу билан уларда бадиий дид ?ам тарбияланади, мазмун ва шаклларнинг уй?унлиги ?а?ида тy?ри тасаввурлар таркиб топади. Ни?оят, учинчи даражадаги вазифалар ?ар бир маш?улот мавзуси доирасида ифодаланади [209; 12-б.].

Технология фани дарслари жараёнида y?итувчининг yрни. Технология фанидан амалга ошириладиган таълим ва тарбия ишларида y?итувчи шахсининг а?амияти ?амда yрнига ?ам тyхталиб yтиш ма?садга мувофи?дир. Маълумки, умумий yрта таълими мактабларида педагоглар y?увчиларга маълум фанлардан дарс берувчи, касб yргатувчи ва y?увчиларни тарбияловчилардир. Ў?ув жараёни такомиллаштириш, y?увчиларнинг замонавий технологик жараёнларни yзлаштириб олишлари уларга бо?ли?дир. Педагоглар y?увчиларга таълим ва тарбия беришда асосий ролни yйнайди.

Маш?улотларда y?увчиларни техник маълумотлар билан таништиради, y?увчиларда ишлаб чи?ариш кyникмаларини, ме?нат маданияти малакаларини таркиб топтиради. Ишлаб чи?ариш таълими бериш жараёнида Давлат таълим стандартлари асосида ?озирги замон кишиси, комил инсонга хос бyлган фазилатларни тарбиялаб боради. Ў?увчиларга касб-?унар yргатиб, yз билим ва тажрибаларини берувчи, бозор и?тисодиётига асосланган ижтимоий-и?тисодий ривожланишда yзбек моделининг асосий тушунча ва тамойиллари асосида ахло?ий сифатларни таркиб топтириш ?а?ида ?амхyрлик ?илувчи педагогларнинг ?алол ме?нати тарбияланувчи-ларга чу?ур таъсир кyрсатади. Педагогнинг ме?нати натижаси жамиятни ?ар томонлама камол топган ёш авлодни таркиб топтиришдан иборат бyлган инсон фаолиятининг энг масъулиятли со?асидир. Биринчи Президентимиз И. А.Каримов таъбири билан айтганда: «Ота-она вужуд меъмори бyлса, y?итувчи ?алб меъморидир» [7; 54-б.]. Шунинг учун ?ам Давлат таълим стандартида педагогларга бир ?анча талаблар ?yйилган. Бозор и?тисодиётига асосланган ижтимоий-и?тисодий ривожланишнинг yзбек моделини таркиб топтириш, ёш авлодни комил инсон ?илиб тарбиялаш масалалари жуда му?им а?амиятга эга. Бунда педагогларнинг y?увчиларни тарбиялаш борасидаги роли ва масъулияти анча ортади. Унинг бутун иши y?увчиларда Ватанга чексиз му?аббат, дyстлик, yрто?лик, ?а?и?атгyйлик, ?алоллик, камтарлик, бурчга соди?лик, ме?натга ва жамоат мулкига онгли муносабат, жамоат тартибларини бузувчиларга муросасизлик фазилатларини миллий ?адриятларимиз ру?ида тарбиялашга ?аратилган. Тарбиячининг ахло?ий ?иёфаси бугунги кун талабларига мос бyлиши жуда му?им. Педагог yзининг барча ишлари ва ?атти-?аракатларида виждонли, ?алол бyлиши лозим. Педагог мунтазам равишда yз илмий ва амалий билимларини тyлдириб бориши керак. Айни?са, му?андис-педагог y?увчилар yртасида обрy ва ?урмат ?озонишга ?анчалик ?аракат ?илмасин, агар у yз фанини юзаки билса, yз ишига, педагоглик касбига нисбатан унда чинакам ме?р-о?ибат бyлмаса, ?еч ?ачон yз ма?садига эриша олмайди. Педагог тарбия ва таълим усулларини мукаммал эгаллаб олиши, таълимнинг хилма-хил ва энг самарали усулларини ?yллаши, буюм ?а?ида ?изи?арли сyзлабгина ?олмасдан, уни тайёрлаб yз ма?оратини кyрсата билиши ?ам лозим. Мунтазам равишда y?увчиларнинг yзлаштиришини ва уларнинг y?ув маш?улотларига муносабатини, умумий камолоти, хул?-атвор ?оидаларини бажаришларини кузатиш; y?увчиларда ижтимоий ?одисаларга ?изи?иш уй?отиш, бурч ва масъулият, ?а??онийлик, камтарлик ?ислатлари, иродавий сифатларни тарбиялаш; y?увчиларнинг моддий турмуш шароитларини yрганиш педагог учун жуда му?им. Педагог бу кузатишларни ёзиб бориши y?увчиларнинг яхши ва ёмон ?атти-?аракатларини уларни келтириб чи?аради деб тахмин ?илинган сабабларни ?айд ?илиб ?yйиши, шунингдек ?ар бир y?увчига таълим ва тарбия беришни яхшилаш чораларини кyриши зарур. ?ар бир y?увчига педагогик тавсифнома ёзиб бериш y?итувчига y?увчиларда юз берган yзгаришларни, уларни таълим ва тарбиясидаги силжишларни та?лил ?илиш, улардаги ижобий сифатларни yстиришга кyмаклашиш имконини беради. Педагогнинг шахсий намунаси, унинг умумий маданиятлилик даражаси y?увчиларга жуда катта таъсир кyрсатади. Педагогнинг yзи жамиятимизнинг маданиятли, билимли, ил?ор кишиси бyлган та?дирдагина таълим-тарбия вазифаларни муваффа?иятли ?ал этиши мумкин. Педагог yз касбига доир билимлардан таш?ари y?увчиларни ?озир ?изи?тираётган фан ва техниканинг бош?а со?аларига оид маълумотларни ?ам yзлаштириб олиши керак. Педагог адабиёт, санъат асарлари билан таниш бyлиши, жисмоний тарбия ва спорт масалаларини тушуниши лозим. Педагог маданиятининг баъзи сифатлари: таш?и ?иёфаси, нут? маданияти, педагогик такт ва техникаси яхши одатлари ?а?ида тyхталиб yтамиз. Жумладан украин педагоги А.С.Макаренькони ёзишича, педагог эстетик жи?атдан ифодали бyлиши керак [177; 116-б.]. Педагог батартиблик, саранжом ва саришталикда намуна бyлиши жуда му?им. Яхши педагог маш?улотларни yтказишга ?ам, yзининг таш?и кyринишига ?ам ?атти? талабчан бyлади. Дарсда yнлаб y?увчиларнинг yзига ?араб туришини у ?еч ?ачон унутмайди. Педагогнинг нут?и ишонарли, ифодали ва тушунарли бyлиши керак. Баландпарвоз, дабдабали нут? одатда кишиларда ишонч ?осил ?илмайди. Ундан ?ам ёмони y?увчилар бундай нут?ни тушунмайди-лар. ?уру? ва ифодасиз тушунтиришлар ?ам яхши ну?сон эмас. Сyзлаш о?анги нут? маданиятининг му?им омилидир. Секин, равон сyзлаш о?анги ?ар ?андай фикрни исбот ?илишда ёрдам беради, албатта, сержа?ллик, асабийлик эса кишида салбий таъсирларни келтириб чи?аради. Дарсда жуда баланд ёки ?аддан таш?ари паст овозда гапириш ярамайди. Баланд нут? y?увчиларни толи?тиради, шунинг учун ?ам улар педагог фикридаги изчилликни аста-секин йy?ота бошлайдилар. Паст овоздаги нут?ни эса эшитиб ва тушуниб бyлмайди, натижада y?увчиларнинг дарсга бyлган ?изи?иши йy?олади. Ў?увчиларни тинглай олиш, жавобини бyлмаслик – yз фикрларини тугаллаб олиши учун жуда му?имдир. Педагогик такт ва техника y?ув шароитларида жуда хилма-хил масалаларни ?ал ?илиш пайтида y?увчиларга таъсир кyрсатишнинг энг му?им воситасидир. Педагогик такт ва техника педагог ма?оратининг белгиларидан биридир, дейиш мумкин. Таълим-тарбиявий жараённинг сифатигина эмас, балки педагогнинг y?увчилар билан yзаро муносабатлари, обрyси ?ам педагогик такт ва техникага бо?ли? бyлади.

Педагогик такт ва техника, биринчидан, y?увчилар шахсига ?урмат ва уларга нисбатан талабчанлик, иккинчидан, y?увчиларга нисбатан сезгирлик ва ме?рибонлик, учинчидан, y?увчиларга ишонч ва айни ва?тда фаолиятини мунтазам равишда назорат ?илиб боришдир. Педагогни y?увчиларнинг yзлаштиришини ба?олаш ишларида, фикр-муло?азалар билдиришида ?амда тарбияланувчиларнинг yзлаштириши ва хул?и хусусида хулосалар чи?ариб, бир ?арорга келишида педагогик такт ва техника билан шошма-шошарлик бир-бирига зид нарсалардир. Ў?увчилар педагогик тактни жуда ?ардрлайдилар, ?ар бир y?увчи илтифот билан ?илинган муомалани, тасодифий хатони ?аразли ниятдан, атайлаб онгли равишда ?илинган ишдан, ?а?и?атни ёл?ондан yзига хос сезгирлик билан фар? ?ила олади.

Педагогнинг сабр-то?атли бyлиши, yзини тута олиши – y?увчиларга нисбатан талабчанликни сусайтириш дегани эмас. Ў?увчиларда яхши одатларни таркиб топтириш комил инсонни тарбияланишнинг энг му?им вазифаларидан биридир. Одатларда ахло?ий ?иёфа, ички маданият, биринчи навбатда, теварак-атрофдагиларга бyлган муносабатда намоён бyлади. Бунда шахсий намуна y?увчиларни тарбиялашнинг му?им омилидир. Педагогнинг обрyси, аввало унинг ?оявий-сиёсий, педагогик тайёргарлиги билан, ишлаб чи?ариш малакаси даражаси, тажрибаси, махсус техник ва методик билимлари, педагогик такт ва техникаси, y?увчилар жамоасини уюштира олиш ?обилияти билан белгиланади. Обрy-эътибор ?озонишда биринчи дарсларнинг, педагогнинг y?увчилар билан дастлабки учрашувларининг а?амиятини ало?ида таъкидлаб yтиш лозим. Биринчи дарсларнинг ?изи?арли yтиши учун пухта тайёргарлик кyриш жуда му?им. Кyпчилик ?олларда y?итувчи биринчи дарслардан кейинро? y?увчиларнинг обрy-эътиборини ?озонади, лекин баъзан y?увчиларда y?итувчини яхширо? билиб олганлари сари унга нисбатан ?урмат-эътибори орта боради.

Технология фани маш?улотларида педагогларни ёш авлодга таълим ва

тарбия бериш борасида жамият олдидаги масъулияти ортиб бормо?да. Педагог ишлаб чи?ариш тажрибалари, замонавий техника ва технология юту?лари билан мунтазам равишда танишиб бориши лозим, акс ?олда янги техникани эгаллашга ?одир ёш малакали кадрларни тайёрлай олмайди. Ил?ор корхоналарда педагоглар иш объектларини ва замонавий технологик жараёнларни yрганадилар. Педагог yз ма?оратини такомиллаштириш учун y?увчилар томонидан бажарилиши зарур бyлган ишларни ёки унинг айрим ?исмларини намуна сифатида yзи амалда мунтазам равишда бажариб кyрсатиши керак. Бундай ишларни бажариш педагогга yз малакасини яхшилаш, ва?т меъёри ва иш технологиясини амалда синаб кyриш, технологик жараёнга yз ва?тида yзгартиришлар киритиш, y?увчилар ишида йyл ?yйилиши э?тимол тутилган хатоларнинг олдини олиш имконини беради. Педагог yз ме?нати жараёнини ва унинг натижасини муттасил ?амда тизимли такомиллаштириш ма?садида: мавжуд билимлардан самарали фойдалана олиши; муайян ма?садни кyзлаган ?олда тизимли тарзда режа асосида муста?ил равишда билим ола билиши; юксак нут? маданиятига эга бyлиши;

y?ув ахборотлари о?имидан энг асосийлари ва му?имларини ажрата олиши;

педагогик фаолиятининг ма?сад ?амда вазифаларини ани? ва равшан ?илиб белгилаб олиши; о?илона усуллар, y?увчилар таълим ?амда тарбиясига ?yйилган ма?сад, вазифаларнинг самарали бyлиши учун зарур усул ?амда техник воситаларни танлай билиши лозим. Шунингдек:

– илмий жи?атдан асосланган иш режаларини туза олиши;

– yз фаолиятининг келажагини ишлаб чи?а олиши;

– шароитнинг yзгариши муносабати билан зарурат ту?илган пайтларда режага тузатишлар кирита олиши;

– ме?натни меъёрлай олиши;

– мезон ва талабларни ишлаб чи?иш ва уларни такомиллаштира олиши;

– ?исобга олиш, назорат ва yз-yзини назорат ?илиш тизимини амалга оширишни билиши;

– y?увчиларга таъсир кyрсата олиш, уларда фаолликка ?изи?иш уй?ота олиш, y?увчиларга йyл-йyри?лар бера олиш, уларда ишлаш, y?иш, дам олиш ва бош?а кyникмаларни ?осил ?ила олиши;

– жамоа билан о?илона ?амда самарали ишлай олиши;

– ме?нат ?илиш ва дам олиш шароитларини такомиллаштириб, улардан рационал фойдалана олиши лозим.

Маълумки, технология фани дарсларида y?увчиларнинг амалий ишларини, шу жумладан ижодий фаолиятини ташкил этиш бевосита y?итувчининг шу со?ага оид билими ва педагогик ма?оратига бо?ли?дир. Шу сабабли Технологик таълим таълим йyналишида та?сил олётган талабалар учун «Технология фанини y?итишда инновацион педагогик технологиялар» деб номланувчи танлов курс ташкил этиб, бир неча йилдан бери шу со?ада иш олиб бордик [114; 160-161-б.]. Мазкур курс учун 34 соат ва?т ажратилган бyлиб, бундан 18 соатида маъруза, 16 соатида эса амалий маш?улот yтилади. Бунда талабаларга умумий педагогика, педагогик ма?орат, педагогик техника, технология y?итиш методикаси каби фанларда таълим технологияларидан фойдаланиш бyйича умумий ?олда берилган тушунчалар янада кенгайтирилади, тyлдирилади, муста?камланади ва хусусий ?олга келтирилади. Бунинг учун аввало мазкур танлов курс бyйича намунавий ва ишчи режа тузилди, сyнгра муаммоли маруза матнлари ва услубий ?yлланма тайёрланди [119, 147]. «Технология фанини y?итишда инновацион педагогик технологиялар» танлов курсини yрганишга оид ишчи дастур ?уйидаги мазмунда тузилди:

1. Маъруза маш?улoтлари. Кириш, «Технология фанини y?итишда

инновацион педагогик технологиялар» танлов курсини yрганишни ташкил

этиш ва y?итишдан кyзланган ма?сад ва вазифалар. Педагогик технология

?а?ида умумий тушунча, уни юзага келиши. Педагогик технология таърифлари. Янги педагогик технологиялардан фойдаланишга оид айрим адабиётлар тавсифи. Педагогик технологиянинг кyринишлари ва асосий йyналишлари. Педагогик технология тамойиллари ва мезонлари. Технология фани дарсларида янги педагогик технологиялардан фойдаланиш масалалари. Кириш дарсларини yтказишда ?yлланиладиган педагогик технологиялар. Янги билимлар бериш, ме?нат кyникмаларини шакллантириш дарсларида ?yлланиладиган педагогик технологиялар. Такрорлаш ва муста?камлаш дарсларида ?yлланиладиган педагогик технологиялар. Синов дарсларида ?yлланиладиган педагогик технологиялар.

2. Амалий маш?улoтлар. Педагогик технология тушунчасининг юзага келиш тарихи ва унга оид таърифлар билан танишиш. Технология фанига оид кириш дарсларини ташкил этишда ?yлланиладиган педагогик технологияларни yрганиш. Янги билимлар бериш, ме?нат кyникмаларини шакллантириш дарсларини ташкил этишда ?yлланиладиган педагогик технологияларни yрганиш. Такрорлаш ва муста?камлаш дарсларини ташкил этишда ?yлланиладиган педагогик технологияларни yрганиш. Синов дарсларини ташкил этишда ?yлланиладиган педагогик технологияларни yрганиш.

Мазкур курсни yрганиш самарадорлигини ани?лаш ма?садида институтда та?сил олаётган технологик таълим таълим йyналиши 301-гуру? талабалари тажриба гуру?и, 302-гуру? талабалари эса назорат гуру?и сифатида танлаб олинди. Ўтказилган тажрибаларда мазкур танлов курси yтилган гуру?ларда бу тушунча ва маълумотларни талабаларнинг yзлаштириши ?амда амалда ?yллаши ю?ори даражада бyлганлиги кузатилди. Олинган натижалар 1.1-жадвалда акс этган. Жадвалдаги маълумотлардан кyринадики, «Технология фанини y?итишда инновацион педагогик технологиялар» танлов курсини yрганиш бyйича тажриба гуру?ларида олиб борилаётган ишлар яхши самара бермо?да. Шу сабабли бу ишларни янада кенгайтириш, иложи бyлса мазкур курсни «Технологик таълим» таълим йyналиши y?ув режасининг 4-блокига тегишли бyлган махсус фанлар ?аторига киритиш зарур, деб ?исоблаймиз.









§1.2. Технология фани бyйича давлат таълим стандарти ?амда y?ув дастурларининг асосий йyналишлари ва уларнинг та?лили


Маълумки, Марказий Осиё хал?лари, шу жумладан, yзбеклар жа?ондаги энг ?адимий хал?лар сирасига кириб, улар жа?он фани, илмий-маърифий ва маданий ривожланишга беба?о ?исса ?yшганлар.

Зардуштийлик динининг му?аддас китоби – кy?на ёзма ёдгорлигимиз бyлган «Авесто”да Ўрта Осиё ?амда Я?ин ва Ўрта Шар? хал?ларининг энг ?адимги (эрамиздан аввалги II минг йилликнинг охиридан I минг йилликнинг кейинги асрларигача бyлган) даврдаги тарихи, ижтимоий-и?тисодий ?аёти, турмуши, урф-одатлари, диний-эъти?оди, хал? ?унармандчилиги, касб-кори, ?yшни хал?лари билан ижтимоий-и?тисодий ?амда маданий муносабатлари ёритилган. «Авесто”да болаларни ахло?ий, диний тарбиялашдан таш?ари, уларни y?итиш, илм-маърифат эгаси ?илиб тарбиялаш ва ?унармадчиликнинг сир-синоатларини yргатиш ?ам таъкидланган.

Чингизхон истилоси даврида Ўрта Осиёда илм-фан ва маданиятнинг ривожланиши юз йиллар ортда ?олган бyлса-да, Темурийлар даврига келиб илм-фан ва таълим бериш со?алари ю?ори чy??иларга чи?ди. Бунга мисол ?илиб ана шу даврнинг ёр?ин намоёндалари бyлган Алишер Навоий, Мирзо Улу?бек, Бобур каби алломаларимизни кyрсатиш мумкин. Ана шу даврларда ?ам болаларни y?итиш ва уларга таълим-тарбия бериш учун маълум дастурлар, услуб ва йyри?номалар яратилган [162].

1999 йил 16 августда ВМ томонидан умумтаълим мактабларида y?итиладиган фанлар, шу жумладан, технология (ме?нат таълими) y?ув фани бyйича ?ам ДТС ?абул ?илинди. 2006, 2010 йилларда бу стандартлар янги та?рирда фойдаланишга киритилди [165, 198, 209].

Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тy?рисида» ги ?онунида [8] мамлакатимиздаги таълим муассасаларида y?итиш жараёнини такомиллаштириш масалаларига ало?ида эътибор ?аратилган. Жумладан, умумий yрта таълим мактабларидаги технология фанини y?итиш жараёнига янгича ёндошиш, дарс самардорлигини оширишга эътибор ?аратилган. Ў?увчиларни ме?натга тайёрлаш жараёнида касб-?унарга йyналтиришни янада кучайтириш, уларни замонавий ишлаб чи?ариш асослари ё?очга, металлга ва газламага ишлов бериш технологияси, пазандачилик ва ?ишло? хyжалиги асослари, бадиий ме?нат технологияси ва машина элементлари йyналишлари бyйича билим, кyникма ва малакаларни эгаллашлари кyзда тутилган. Технология фанини y?итиш жараёнига янгича ёндашиш, дарс самарадорлигини ошириш ма?садида технология фани йyналишида Давлат таълим стандарти асосида тузилган y?ув дастурлари ишлаб чи?илган. Умумий yрта таълим мактабларининг y?ув режасида технология y?ув фанига 5-7-синфларда ?афтасига 2 соатдан, 8-9-синфларда эса 1 соатдан ва?т ажратилган [209, 12-б.]. Мавзулар y?увчиларнинг ёши, ?обилияти, истеъдоди, ?изи?ишлари, зе?ни, у?уви, билим даражаси ва бош?а психологик, физиологик хусусиятларини ?исобга олган ?олда yрганиб чи?илиши лозим.

Тавсия этилган y?ув дастурлари ичидаги мавзуларни y?увчиларнинг

ёши, билим даражалари ва бош?а психологик хусусиятларини ?исобга олган ?олда та?лил ?иладиган бyлсак, ажратилган ва?т давомида мавзуларнинг та?симланишида муаммолар кyзга ташланади. Маълумотларни ?абул ?илиши даражасини ?исобга олган ?олда йyналишлар бyйича бериладиган баъзи мавзулар y?увчиларни толи?тиради. Берилган айрим мавзулар ?ажми y?увчилар билими ?амровига нисбатан кyп. Ў?ув дастурини 5-синф мисолида та?лил ?иладиган бyлсак, мазкур дастурда айрим мураккаб мавзулар танланган. Масалан, Газламаларга ишлов бериш технологияси йyналишининг «Ма?сулотлар ишлаб чи?ариш технологияси» бyлимида «Бичиш ва тикиш ?а?ида маълумот, гавдадан yлчов олиш, масштабли линейка, фартук ва рyмол чизмасини чизиш» мавзулари берилган бyлиб, уларни yрганишга 2 соатдан ва?т ажратилган. Ю?орида кyрсатиб yтилган мавзулар 5-синф y?увчилари учун мураккаблик ?илади. Сабаби улар чизмачилик фани ва материалшуносликдан ?али етарли билимга эга эмаслиги учун ю?оридаги мавзуларни yзлаштиришлари ?ийин бyлади. Ю?оридаги мавзуларни yзлаштириш учун берилган соат ми?дори камлик ?илади. Бундан таш?ари буюмни конструкциялаш ва моделлаш учун ?ам ажратилган соат камлик ?илади. Сабаби, y?увчилар чизмачилик элементларига оид билим ва кyникмаларга эга бyлмаганликлари учун конструкциялаш элементларини yзлаштириш ?ийинчилик ту?диради. Масалан, Газламаларга ишлов бериш технологияси йyналиши дастурида «Фартук конструкциясини тузиш ва моделлаш» мавзусида ?ам чизи? турлари, ?ам буюмларни масштаб бyйича катталаштириш ва кичрайтириш, ?ам буюм деталларини симметрик ва ассимметрик жойлаштириш каби билим ва кyникмаларига эга бyлишлари лозим. Бунинг учун эса кyпро? y?ув соатлари ажратилиши лозим. Бундай камчиликлар yз ва?тида бартараф этилмаса – y?увчиларга ?ам, y?итувчиларга ?ам бир ?анча ?ийинчиликлар юзага келади.

Технология фани бyйича ДТС, y?ув дастуридаги айрим муаммолар ва уларни бартараф этиш ?а?ида. Давлатимизда таълим-тарбия тизимида амалга оширилаётган исло?отлар секин-аста yз самарасини бермо?да. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури асосида таълимни бос?ичма-бос?ич исло? ?илиш жараёнида юту?лар билан бир ?аторида айрим камчиликлар ?ам кyзга ташланмо?да. Буни меъёрий ?ужжат сифатида тузилган Давлат таълим стандартлари мисолида ?ам кузатишимиз мумкин. Стандартдаги технология фани y?ув дастурини та?лил ?илиб чи?иб ю?оридаги хулосага келдик. 1999 йилда тузилган Давлат таълими стандартини таълим тизимида ?yлланилганда бир ?анча муаммолар юзага келди. Педагоглар томонидан билдирилган фикр ва таклифлар асосида 2006, 2010 йилларда янги та?рирдаги стандарт жорий ?илинди. Янги та?рирдаги ДТС асосида тузилган y?ув дастурлари, олдинги стандартдаги y?ув дастурларига нисбатан анча кенгайтирилган, аммо бу камчиликлардан ?оли дегани эмас [123; 14-15-б.]. Масалан, 5-синф бyйича y?ув дастурларини yрганиб чи?илганда айрим камчиликлар борлиги ани?ланди. Буни, хусусан, 5-синфда Газламаларга ишлов бериш технологияси йyналиши y?ув дастури бyйича та?лил ?илиб кyрсак.

1. Материалшунослик бyлимини yрганишга 4 соат берилган бyлиб, бунда y?увчиларга биринчи маш?улотда хавфсизлик техникаси ?оидалари, санитария-гигиена талаблари yргатилади. Табиий толали газламлардан пахта ва зи?ир толаларидан тy?илган газламалар, уларнинг хусусиятлари ?а?ида маълумотлар берилади. 2-маш?улотда эса саржа (полотно) тy?иш, газламаларнинг yнг ва тескари томонларини, бyйлама ва кyндаланг ипларини ани?лаш бyйича амалий ишлар бажарилади. Умуман олганда y?увчиларга 4 соат мобайнида газламалар ?а?ида етарли маълумот бериш мумкин.

2. Асбоб-ускуналар, мосламалар ва улардан фойдаланиш бyлимини yрганишга 4 соат ва?т ажратилган бyлиб, бунда y?увчиларга ?yл ишлари ва уларни бажаришда ишлатиладиган асбоб-ускуналар ?а?ида умумий маълумот берилади, 3-назорат иши yтказилади. Кейинги маш?улот амалий маш?улот бyлиб, бунда y?увчилар ?yл чокларидан намуналар ва ушлагич тайёрлаш ишлари балан шу?улланадилар. Шу билан бирга дазмол билан ишлаш ва дазмоллаш ишларини ?ам yрганишлари кyзда тутилган. Биро?, тажриблар-нинг кyрсатишича, бунда y?увчиларни дазмоллаш ишларини пухта yрганиш-лари учун ва?т етмайди, бу ишни уйга вазифа ?илиб бериш ?ам маъ?ул эмас. Умуман олганда бу дарсларда y?увчиларга газламаларга ишлов бериш жараёнида ?yлланиладиган асбоб-усуналарни, мосламаларни тузилиши, ишлатилиши ?а?ида маълумотлар берилади. Бундан таш?ари y?увчиларга иш yрнини ташкиллаш, ме?нат хавфсизлиги ва санитария-гигиена ?оидалари риоя ?илиш ишлари ?ам yргатилади. Бунга ажратилган ва?т мобайнида ю?оридаги маълумотларни беришга улгуриш мумкин.

3. Машина, механизм, станоклар ва улардан фойдаланиш бyлимига yрганишга 4 соат ва?т ажратилган бyлиб, бунда y?увчилар ?yл юритмали тикув машиналарининг тузилишини, ишлатилишини, тикув машинасида юзага келган содда носозликларни бартараф этиш ишларини бажаришни yрганадилар, ипсиз тикишни маш? ?иладилар. Берилган ва?т

ичида бу маълумотларни ?ам y?увчиларга етказиб бериш мумкин.

4. Ма?сулотлар ишлаб чи?ариш технологияси бyлимини yрганиш-га 36 соат ва?т ажратилган бyлиб, бунда y?увчиларга газламага ишлов бериш технологияси, буюмларни конструкциялаш ва моделлаштириш, буюмларни тайёрлаш, тикув машинасида ишлаш, бахя ва буклама чоклар ?а?ида билимлар берилади. Амалий муста?ил ишларда фартукни конструкциялаш ва моделлашни бажарадилар. Фартук тайёрлаш технологиясини бос?ичма-бос?ич амалга оширадилар. Бу маълумотларни 14 соат ичида бажариш учун y?итувчидан анча мо?ирлик талаб этилади. Чунки бу маш?улотларда y?увчилар фартукни конструкциялашда, чизмачилик фанига оид айрим тушунчаларни, яъни чизи? турлари, симметрик ва ассимметрик расмлар, чизмачилик асбобларини тузилиши, ?yлланилиши, буюмларни проекциялари, техник чизмалари ?а?идаги маълумотларга эга бyлмаганлиги учун буюм чизмасини лойи?алаш, конструкциялаш, моделлаштириш ишларини бажараётганларида муаммо ту?илади. Шунинг учун 2 соат ва?т чизи? турлари, чизмачилик асбобларини тузилиши, ?yлланилиши, симметрик ва ассимметрик расмларни фар?лашни yргатишга ажратилса, яна 2 соат ва?т мобайнида буюмларни проекциялаш, масштаб бyйича катталаштириш, кичрайтириш ва буюмларни техник расмларини чизишни yрганадилар. Ў?ув дастурида буюмни конструкциялаш учун ?ам кам ва?т ажратилган, биз y?ув дастурини стандартдаги y?ув дастурига нисбатан бош?ача тузиб, шу асосда тажриба синфларида синовдан yтказдик. Натижа yз самарасини берди.

5-синфда сервис хизмати йyналиши бyйича y?ув дастури ва ДТСларни

?уйидагича та?рирда берилишини ма?садга мувофи? деб ?исоблаймиз:

Газламага ишлов бериш технологияси

Материалшунослик (4 соат)

Шакллантириладиган билимлар: Газламаларнинг турлари ва хал? хyжалигидаги а?амияти, газламанинг хусусиятлари. Газламадан тайёрланадиган буюмлар ва уларнинг элементлари. Тикувчилик буюмларини тайёрлаш технологияси. Махсус, ички, устки ва тантаналарга кийиладиган кийимларнинг вазифаси, турлари ва уларга бyлган эстетик талаблар.

Амалий муста?ил ишлар: Газламаларнинг турлари, хусусиятлари, хоссалари, ?yлланиш ва ишлаб чи?ариш технологияларига оид маълумотлар тyплаш. Табиий толалардан тайёрланган газлама хусусиятлари.

Асбоб-ускуналар, мосламалар ва улардан фойдаланиш (6 соат)

Шакллантириладиган билимлар: Газламага ишлов беришда ?yлланиладиган асбоб-ускуналар. Уларнинг турлари, тузилиши, ?yллаш ?оидалари ва ?авфсизлик техникаси. Тикувчилик буюмларини тайёрлашда (нам-исси?лик ишлови беришда) ?yлланиладиган асбоб-ускуналар. Уларнинг турлари, тузилиши, ?yллаш ?оидалари. Ў?ув манекени. Буюмлар чизмалари, андозалари ва намуналари.

Амалий муста?ил ишлар: Иш yрнини ташкил ?илиш. Ме?нат хавфсизлиги ва санитария-гигиена ?оидаларини yргатиш.

Машина, механизм, станоклар ва улардан фойдаланиш (6 соат)

Шакллантирадиган билимлар: ?yл юритмали тикув машиналари.

Уларнинг техник-технологик тавсифи, ишлаш усуллари. Замонавий тикув машиналари моделлари. Тикув машиналарининг тузилиши ва ишлаш тамойиллари.

Амалий муста?ил ишлар: Тикув машинасининг асосий ?исмларининг тузилиши. Машинани ишга тайёрлаш ва ишлаш. Содда носозликларни бартараф этиш.

Ма?сулотлар ишлаб чи?ариш технологияси (18 соат)

Шакллантириладиган билимлар: Чизмачилик элементлари. Чизи? турлари. Чизмачилик асбобларини тузилиши ва ишлашини yрганиш. Масштбали линейка. Буюмларни проекциялари. Буюмларни техник расмларини лойи?алаш ва чизиш. Газламага ишлов бериш технологияси, конструкциялаш ва моделлаштириш, буюмларни тайёрлаш, тикув машинасида ишлаш. Бахя ва буклама чоклар.

Амалий муста?ил ишлар: чизмачилик асбоблари, чизи? турлари ва уларни ?yллнилиши; буюмларни тасвирлаш усулларини yрганиш. Махсус кийим, тунги кyйлак, y?ув, ишлаб чи?ариш ва уй-рyз?ор ишларини бажариш учун фартук, рyмол бичиш ва тикиш. Машина чоклари (бахя ва буклама) нинг намуналарини бажара олиш.

Хал? ?унармандчилиги технологияси (16 соат)

Шакллантириладиган билимлар: Газламага ишлов беришга оид ?унармандчилик касблари (каштачилик, зардyзлик, попопчилик ва б.). Каштачиликнинг yзига хос хусусиятлари. Каштачилик мактаблари. Каштачилик асосида ишлаб чи?арилаётган буюмлар турлари.

Амалий муста?ил ишлар: Каштачилик ишларига хос буюмлар чизмаларининг андозалари ва буюмларни тайёрлаш.

Таянч маълумотлар: Иш yрнини ташкил ?илишда санитария-гигиена

талаблари ва ме?нат хавфсизлиги ?оидалари.

Хулоса. Ю?оридаги фикрларга асосланиб, Газламаларга ишлов технологияси йyналиши бyйича йиллик та?вим-мавзули режалаштиришнинг «Ма?сулотлар ишлаб чи?ариш технологияси» бyлимининг 25-28-маш?улотларига ?уйидаги yзгартиришларни киритиш зарур деб ?исоблаймиз.

Шакллантириладиган билимлар ?исмига: Чизмачилик элементлари. Чизи? турлари. Чизмачилик асбобларини тузилиши ва ишлашини yрганиш. Масштбали линейка – 2 соат. Буюмларнинг проекциялари. Буюмларни техник расмларини лойи?алаш ва чизиш – 2 соат.

Амалий муста?ил ишлар ?исмига: чизмачилик асбоблари, чизи? турлари ва уларни ?yлланилиши; буюмларни тасвирлаш усулларини yрганиш – 2 соат.

Бундай фикрларни бош?а синфлар учун ?ам билдириш мумкин. Жумладан 6-синфда ма?сулотлар ишлаб чи?ариш технологияси ?исмида асосан юбка тикиш ишларини бажариш кyзда тутилган ва бунга жами 18 соат ва?т берилган. Бу мавзуларни yрганишда ?ам чизмачиликка оид тушунчалардан фойдаланишга ?амда y?увчиларнинг эътборини модельер, дизайнер каби касбларга ?аратишга тy?ри келади [134, 135, 142]. 7-синфда ?ам мазкур ?исм бyйича асосий эътибор аёлларнинг миллий либосларига ?аратилган ва бу ишларни yрганишга жами 16 соат ва?т ажратилган. Бу ишларда ю?оридаги таклифлар билан бирга миллий кийимлар ?а?идаги тарихий маълумотлардан фойдаланишни таклиф ?иламиз [107, 119].

5-7-синфларда yтиладиган технология ва дизайн йyналиши бyйича ?ам

айрим таклифларни билдириш мумкин. Фикримизча, бунда асосан учта ?олатни ажратиб кyрсатиш зарур. 1-?олат – дастурда 5-7-синфлар кесимида уй-рyз?ор буюмлари ясаш, ё?очга ва металга ишлов бериш бyйича хал? ?унармандчилигига оид иш усулларини yрганиш ва буюмлар тайёрлаш каби мавзулар киритилган. Бунда айнан ?айси буюм, ?айси ?унармандчилик, ?айси иш турларини yрганиш ани? кyрсатилмаган, уларни танлаш y?итувчига ?авола ?илинган [209; 29-30-б.]. Бу бир томондан y?итувчиган ?улай, яхши бyлиши мумкин. Лекин, иккинчи томондан, турли ?удудларда y?итувчилар yзлари билганларича иш юритишлари сабабли дастурнинг мазмуни yзгариб кетиши ?ам мумкин.

2-?олат: дастурда кyп ?олларда уй-рyз?ор буюмлари (масалан, y?лов,

нон тахта, чекич, жува ва ?.) тайёрлаш кyзда тутилган. Биро?, тажрибаларнинг кyрсатишича, ?ар доим ?ам y?увчиларда бундай уй-рyз?ор буюмларини тайёрлашга ?изи?иш бyлавермас экан. Балки уларда автомобиль, самолёт, кема, ракета, поезд каби кyринишлардаги буюмларни тайёрлашга бyлган ?изи?иш кyпро? эканлиги маълум бyлди. Шунинг учун биз технология фанидан 6-7-синфлар учун y?ув-услубий ?yлланмалар тайёрлашда мана шу ?олатларни ?исобга олдик [112, 128, 129, 136, 137, 145].

3-?олат: 5-7-синфларда элктротехника ишлари бyлими мавжуд бyлиб, дастурга асосан бунда y?увчиларга электр энергияси, уни ?осил ?илиш ва узатиш, электр истеъмолчилари, улардан фойдаланиш, ХТ?, элетротехника со?асига оид касблар ?а?ида маълумот бериш, айрим иш турларини yрганиш

кyзда тутилган. Биро?, айни?са, 5-синфда y?увчилар бундай маълумотларга расмий равишда биринчи марта дуч келадилар. Шунинг учун y?итувчи томонидан бундай маълумотларни y?увчиларга етказиш осон бyлмайди. Шу сабабли бу маш?улотларда y?итувчи y?итишнинг турли фаол усулларидан унумли фойдаланишига тy?ри келади [99, 100, 101].




Биринчи боб бyйича хулоса


Маълумки, Республикамиз давлат муста?иллигига эришгандан кейин барча со?алар каби таълим тизимида ?ам катта yзгаришлар амалга оширилди ва ошириб келинмо?да. Жумладан умумий yрта таълим мактабларида y?итиладиган y?ув фанларни y?итиш ишларида ?ам катта yзгаришлар юз берди. Шу жумладан технология фанини y?итиш ишлари ?ам мазмунан модернизация ?илинди, янги y?ув дастурлари ва ДТС лари, янги дарсликлар ва y?ув ?yлланмалари яратилди, ?атто фаннинг номи ?ам yзгарди. Шу сабабли мазкур бобда умумий yрта таълим мактабларида технология y?ув фанини y?итишнинг ?озирги а?воли, амалдаги y?ув дастурлари ва ДТСлар мазмуни мухтасар ?олатда та?лил ?илинди. Чунки бирор со?ада тад?и?от олиб боришдан аввал шу со?адаги сyнгги yзгаришларни, уларнинг самарасини yрганиш, ?исобга олиш катта а?амията эга.

?еч иккиланмасдан шуни ало?ида айтиш мумкинки, y?увчиларни касб танлашга йyналтиришда, муста?ил ?аётга тайёрлашда технология y?ув фанининг а?амияти катта. Чунки бу фанни yрганиш жараёнида y?увчилар турли материаллар (ё?оч, пластмасса, метал, газлама, ози?-ов?ат ма?сулотлари) нинг турлари, хусусиятлари, уларга ишов бериш усуллари, ишлов беришда ?yлланиладиган асбоб-ускуна ва мосламалар билан танишадилар, амалий маш?улотларда улардан ?андай фойдаланишни yрганиб оладилар. Бундан таш?ари хал? ?унармандчилиги, электротехника ишлари ва электроника асослари, таъмирлаш ишлари билан ?ам танишадилар, бу со?аларда ?ам зарару блган билим ?амда кyнималарга эга бyладилар.

Мана шу муло?азалардан келиб чи?иб ва биринчи бобда ёритилган материаллар асосида ?уйидаги хулосаларни чи?ариш мумкин:

1. Технология фани y?увчиларни амалий ишлашга yргатишда, ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришда, касб танлашга йyналтиришда, yзларига мос касбларни танлашда, шу ор?али уларни муста?ил ?аётга тайёрлашда катта имкониятларга эгадир. Шу сабабли технология y?ув фанини y?итишнинг мазмунини, методикасини фан-техника ва ишлаб чи?ариш (технология) тара??иётига мос равишда yзгартириб бориш – бир томондан давр талаби бyлса, иккинчи томондан ижтимоий буюртмадир.

2. Ю?орида таъкидланганидек, технология y?ув фани узо? муддат, яъни биринчи синфдан то охирги синфгача бyлган давр ичида y?итилади. Бундан кyзланган асосий ма?сад – y?увчиларни а?лий ва жисмоний томондан тy?ри ривожлантириш, ме?нат олами ва ме?нат кишилари, ме?нат ?уроллари ва амаллари, асосий ишлаб чи?ариш со?алари ва касблар билан таништириш, иш ?уролларидан фойдаланиш, оддий буюмларни ясашга оид ме?нат малакаларини ?осил ?илиш, онгли равишда касб танлашга йyналтиришдан иборат. Бу ишларни мактабда шартли равишдв уч бос?ичда амалга оширилади, бу бос?ичларнинг ?ар бирини олдига ?yйилган ани? вазифалар мавжуд бyлади. Жумладан, 1-бос?ичда 1-4-синфлардаги технология фани дарсларида y?увчиларга кишиларнинг ?аётида ме?натнинг тутган yрни, энг содда ме?нат амаллари ва иш ?уроллари, улардан фойдаланишга оид дастлабки маълумотлар берилади. ?о?оз, елим, газлама, ип, пластилин каби материаллардан игна, ?айчи, пичо? каби ме?нат ?уроллари ёрдамида содда буюмлар, yйинчо?лар ясаш, тайёрлаш ор?али уларда дастлабки ме?нат кyникмалари шакллантирилади.

2-бос?ичдаги технология фани дарсларини V—VII синфлардаги технология фани дарслари ташкил этади. Бу бос?ичдаги технология фани дарслари Технология ва дизайн, Сервис хизмати йyналишларида ташкил этилади (бyлинмайдиган синфлар эса умумлашган йyналиш бyйича y?итилади). V—VII синфлардаги бу маш?улотларда y?увчиларга ишлаб чи?аришнинг асосий бy?инлари бyлган ё?оч, пластмасса ва полимер материаллар, металл, газламаларга ишлов бериш ва таом тайёрлаш, электротехник ишлар ва таъмирлаш ишларига оид дастлабки умумий билимлар берилади, ме?нат кyникмалари ?осил ?илинади. Булар ишлаб чи?аришнинг энг му?им кyринишлари бyлиб, деярли ?амма со?аларда ?yлланилади. Шу сабабли y?увчиларга бу со?аларга оид маълумотлар бериш ва ме?нат кyникмаларини ?осил ?илиш ор?али улар келгусида бирор касбни онгли равишда танлашга йyналтирилади.

3-бос?ичдаги технология фани дарслари VIII—IX синфларда олиб бориладиган технология фани дарсларидан иборат бyлиб, бyлиб, бу хал? ?унармандчилиги технологияси, ишлаб чи?ариш ва рyз?оршунослик асослари, электроника асослари, ижодий лойи?а тайёрлаш технологияси, касб танлашга йyллаш бyлимларидан ташкил топган. Бунда y?увчиларга асосан касб турлари, уларнинг yзига хос хусусиятлари, касб танлашда нималарга эътибор бериш зарурлиги ?а?идаги маълумотлар yргатилади. Бу касблардан ?айси бирини танлаш y?увчиларнинг yзларига ?авола этилади [72; 6-б.].

Шуни ало?ида таъкидлаш зарурки, 5-9-синфлардаги технология фани дарсларида y?увчиларга бирор-бир касб тугал yргатилмайди. Балки бир неча касблар ?а?ида умумий маълумотлар бериш, айрим иш ?уроллари, механизм ва станоклардан фойдаланиш ор?али, айрим деталь ва буюмларни тайёрлаш жараёнларини yргатиш ор?али y?увчиларда yша касблар ?а?ида дастлабки тасаввурлар ?осил ?илинади, шулар ор?али уларни келгусида онгли равишда касб танлашга йyллаш ишлари амалга оширилади. (Умумий yрта таълим мактабларининг 11 йиллик таълимга yтказилиши муносабати билан 4-бос?ич ишлари ?ам юзага келди. Бунда энди y?увчиларга маълум бир касбларни yргатиш назарда тутилади. Шунинг учун бу янги масала бyлиб, бунга энди ало?ида тад?и?от ишлари мавзуси сифатида ?араш керак).

3. ?озирги пайтда технология y?ув фани мазмуни ва мо?ияти ишлаб чи?ариш со?аларига мос келади. Биро? мактабларда мазкур фанни y?итишни ?амма жойларда талаб даражасида олиб бориляпти, деб бyлмайди. Чунки айрим мактабларда y?ув хоналари ва y?ув устахоналари етарли даража жи?озланмаган. Мазкур ?олатдан чи?ишнинг ?улай усул ва воситаларидан бири – компьютер техникаси ва ахборот технологияларидан фойдаланиш ?исобланади.

4. Сир эмаски, ?ар ?андай со?анинг ривожланиши шу со?ада фаолият олиб бораётган мутахассиларнинг сало?иятига бо?ли?дир. Шунинг учун ?ам ОТМларда технологик таълим йyналишида мутахассислар тайёрлаш ишларига ?ам эътиборни кучайтириш керак.

5. Айни пайтда технология y?ув фани бyйича y?ув дастурларида айрим

етишмовчилик ва камчиликлар, та?рир ?илиниши ва ани?лик киритилиши зарур бyлган ?оатлар ?ам мажуд. Жумладан 5-7-синфларда технология ва дизайн йyналишида y?ув режасида хал? ?унармандачилиги бyйича ё?очга ва металга ишлов беришга оид уй?унлашган буюмлар тайёрлаш мавзуларини yрганиш белгиланган, лекин айнан ?андай буюмлар тайёрлаш кyрсатилмаган. Бундан таш?ари уй-рyз?ор буюмлари тайёрлаш ишлари ?ам кyзда тутилган. Бунда, биринчидан, ?андай буюмлар тайёрлаш кyрсатилмаган. Иккинчидан ?амма y?ил болалар жува, чекич каби уй-рyз?ор бумларини тайёрлашга ?ар доим ?ам ?изи?иш билдиравермайдилар. Аксинча улар автомобиль, кема, поезд, смолёт, ракета каби кyринишдаги буюмларни тайёрлашга кyпро? ?изи?ар эканлар. Кейинги дастурларни тузишда ва дарсликларни ёзишда мана шу ?олатларни ?ам ?исобга олиш зарур деб ?исоблаймиз.

Умуман олганда биз ?озирги бозор и?тисодиётига yтиш даври талабларидан келиб чи??ан ?олда y?увчиларни келгусида ижодкор шахс сифатида тарбиялаш бyйича дастлабки зарур ишларни бажаришимиз керак. Кейинги бобда шу ?а?да фикр юритилган.




II боб. ТЕХНОЛОГИЯ ДАРСЛАРИ ЖАРАЁНИДА Ў?УВЧИЛАРНИНГ ИЖОДКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ





§2.1. Ў?увчиларда ижодкорлик фаолиятини yрганиш бyйича олиб борилган айрим ишлар тавсифи


Мaълумки, дaвлaт вa жaмиятнинг ?aй дaржaдa ривожлaнгaнлиги, кишилaрнинг яшaш вa турмуш дaрaжaси бевоситa шу дaвлaтдa мa?сулотлaрни ишлaб чи?aриш со?aлaрининг ривожлaниши билaн бо?ли?дир. Чунки ?aйси дaвлaтдa кyп вa сифaтли мa?сулотлaр ишлaб чи?aрилaр экaн шу дaвлaт ривожлaниб борaверaди. Дaвлaтнинг ривожлaниши эсa бевоситa a?олининг турмуш тaрзини юксaлишигa олиб келaди. Биргинa мисол келтирaдигaн бyлсaк, илгaри мaмлaкaтимиздa aвтомобиль ишлaб чи?aриш сaноaти йy? эди. ?озир Асакада ва Хоразмда енгил автомобиллар, Самар?андда эса юк автомобиллари ишлаб чи?арилаётганлиги сабабли мамлакатимизда yзимизда ишлаб чи?арилган автомобиллар ?исобига уларни сонини тез кyпайиб бораётганлигининг гуво?и бyлиб турибмиз. Иккинчи томондан, атомобилсозликнинг вужудга келиши билан республикамизда янги касблар, янги ишлаб чи?ариш со?алари ва янги иш yринлари пайдо бyлди. Шу билан бирга мамлакатимизда яна янги автомобиль заводлари ?урилмо?да.

Ў?увчилaргa ишлaб чи?aриш со?aлaри ?a?идa мaълумот бериш, улaрни келгусидa ишлaб чи?aриш со?aлaридa ишлaшгa тaйёрлaшдa технология y?ув фани дaрслaри кaттa a?aмиятгa эгa. Чунки умумий yртa тaълим мaктaблaридa y?итилaдигaн технология y?ув фани дaрслaридa мaктaб y?увчилaригa техникa, технология, ишлaб чи?aриш aсослaри ?a?идa мaълумот вa тушунчaлaр берилaди, улaрни кaсблaргa йyнaлтириш ишлaри олиб борилaди.

Технология y?ув фани дaрслaри жaрёнидa интерфaол методлaрдaн фойдaлaниш ор?aли y?увчилaримизгa билим aсослaрини бериш билaн биргa улaрдa топ?ирлик, ижодкорлик, мустa?ил фикрлaш вa ишлaй олиш кaби ?обилиятлaрини ?aм ривожлaнтиришимиз керaк. Чунки Мустa?ил Республикaмизнинг рaвнa?и учун мустa?ил, ижодкор ишчи-хизмaтчилaр ?aр ?aчонгидaн ?aм ?озир зaрур. Бинобaрин бусиз ?еч ?aйси дaвлaтнинг, ?еч ?aйси жaмиятнинг тaрa??иётини тaсaввур этиб бyлмaйди. Дaр?a?и?aт, aгaр тaрихгa нaзaр тaшлaйдигaн бyлсaк, инсоният тaрa??иётининг бaрчa дaврлaридa ижодий ме?нaт бaшaриятни ол?a ?aрaкaтлaнтирувчи aсосий омил бyлиб келгaн. Шундaй экaн, ёш aвлодни ижодий ишлaшгa, ижодий ме?нaтгa yргaтиш, уни yз зaмонaсининг энг ил?ор билимлaри билaн ?уроллaнтириш ?aммa хaл?лaр учун энг долзaрб вaзифa ?исоблaнгaн. Шaр?нинг буюк мутaффaккирлaри, aлломaлaри yзлaрининг илмий-тaрбиявий aсaрлaридa, шеър вa ?aзaллaридa, aдaбий мерослaридa ?aлол, ярaтувчaн, ижодий ме?нaтни, кaсб-?унaр эгaллaшнинг му?aддaслиги вa зaрурлигини тaъкидлaгaн вa улу?лaгaн эдилaр. Жумлaдaн A?мaд aл-Фaр?оний, Имом aл-Бухорий, Имом aт-Термизий, Aбу Нaср Форобий, Aбу Рaй?он Беруний, Aбу Aли Ибн Сино, Юсуф Хос ?ожиб, A?мaд Яссaвий, Мa?муд ?ош?aрий, Мa?муд Зaмaхшaрий, Шaйх Нaжмиддин Кубро, Бурхониддин Мaр?илоний, Мa?муд Чa?миний, Бaховуддин Нa?шбaндий, Aбдурa?мон Жомий, Aлишер Нaвоий, Мирзо Улу?бек вa бош?a кyплaб aлломaлaр yз aсaрлaридa ижодий ишни, ярaтувчaн ме?нaтни, кaсб-?унaрни куйлaгaнлaр [162,172]. Янги ?урилмaлaргa оид ихтиролaр ярaтиш борaсидa aйни?сa, A?мaд aл-Фaр?оний (IX aср), Aбу Рaй?он Беруний (IХ-Х aсрлaр) ?aмдa Мa?муд Чa?минийлaр (ХII-ХIII aсрлaр) ижодлaрини aло?идa тaъкидлaб yтиш жоиздир. Aл-Фaр?онийнинг бу со?aдaги йирик aсaрлaридaн бири aстрономик кузaтиш aсбоби – aстурлоб ясaшгa бa?ишлaнгaн «Китоб фи сaъ?a aл-aстурлоб» (Aстурлоб ясaш ?a?идa китоб) aсaри бyлиб, aлломa ундa стереогрaфик проекциялaш, aстролябия ясaш учун зaрур бyлгaн мaълумотлaр жaдвaллaри, шимолий вa жaнубий aсролябияни ясaш бyйичa yз тaвсиялaри мисолидa янги техник ечимлaрни ишлaб чи?ишгa оид ?оялaрини бaён ?илгaн [162].

ХIХ aсрнинг иккинчи ярмидaн бошлaб Мaркaзий Осиё ?удудидaги янги мaърифaтпaрвaрлик о?ими нaмояндaлaридaн М. Бе?будий, A. Фитрaт, ?.?.Ниёзий кaби педaгоглaр yзлaрининг янги усулдaги мaктaблaридa илк бор ёшлaр ижодий ?обилиятлaрини ривожлaнтиришнинг эвристик усуллaрини тaтби? ?илдилaр. Мо?ир педaгог Фитрaт a?лий тaрбия y?иш-yргaниш ор?aли aмaлгa оширилишини тaъкидлaйди вa бундa тaбиaтaн инъом этилгaн – фикрий вa илм воситaсидa ?осил бyлувчи – кaсбий (комил) a?лни aжрaтиб кyрсaтaди. У тaълимдa ?уйидaги тaмойиллaргa aмaл ?илиш зарурлигини тaъкидлaйди:

1. Тaълим вa тaрбиянинг бирлиги.

2. Берилaдигaн билимлaрнинг илмийлиги.

3. Билимнинг тизимли вa изчиллиги.

4. Берилaдигaн билимлaрнинг болa ёши вa билим дaрaжaсигa мослиги.

5. Болaнинг билимлaрни онгли yзлaштиришигa эришиш.

6. Билимнинг болaгa моддий вa мaънaвий фойдa келтириши [162].

1920-1950-йиллaрдa y?ув-тaд?и?от фaолиятини тaшкил ?илишнинг мaзмуни, турли воситa вa методлaри ишлaб чи?илиб, улaр мa?сaдгa мувофи? рaвишдa сaрaлaниб борди. Дaстлaб кенг кyлaмдa жорий этиш билан бошлaнгaн тaд?и?отчилик методлaридaн кейинчaлик aнъaнaвий метод вa шaкллaргa ?aйтилиб, ижодий фaолиятни тaкомиллaштиришдa эмпирик тaд?и?отлaргa aсосий эътибор ?aрaтилди.

1960-1980-йиллaргa келиб муaммоли тaълим нисбaтaн мустa?ил дидaктик концепция сифaтидa нaзaрий вa aмaлий томондaн aсослaнди, унинг ?yллaнилиш aфзaлликлaри очиб берилди. Ижодий фaолият мaшинaлaрсиз бош?aрилувчи воситaлaр устидa эмпирик вa нaзaрий тaд?и?отлaр олиб борилди. Биро?, бу тaълим методи бир ?aтор ну?сонлaргa эгa экaнлиги мaълум бyлди, жумлaдaн ижодкор шaхс ривожлaнишининг yзигa хос жи?aтлaри, шaхснинг ижодкорлик ?обилиятлaрини бa?олaшнинг тaълим жaрaёнигa мaнти?ий бо?лaнгaн методлaри ишлaб чи?илмaди. Бундaн кейинги дaврдa ижодкорлик педaгогикaси диaлектик aсослaрининг тaрбия вa yз-yзини тaрбиялaш воситaсидa уй?ун ижодий шaхсни шaкллaнтириш aсосидaги педaгогик нaзaрияси ишлaб чи?илди. Бу борaдaги тaд?и?отлaрдa aсосий эътибор y?ув фaолиятининг мa?сaдгa йyнaлтирувчи aсослaрини aни?лaш, тескaри aло?a кaби омиллaргa ?aрaтилди. Бу ишлaрдa ?aм aсосий эътибор фaолиятгa ?aрaтилиб вa фaолият субъекти омили эътибордaн четдa ?олдирилгaнлиги сaбaбли улaрни педaгогик aмaлиётгa жорий этишдa бир ?aнчa мурaккaбликлaрни келтириб чи?aрди.

Республикaмизнинг бозор и?тисодиётигa бос?ичмa-бос?ич yтиши вa дунё ?aмжaмиятигa ?aр томонлaмa кириб бориши нaтижaсидa илм олишни aхборотлaштиришнинг aмaлий йyнaлтирилгaн дaвлaт сиёсaтигa aсос солинди, унинг устиворликлaри бyлгaн дaстлaбки меъёрий-?у?у?ий aсослaр ярaтилди. Бу борaдa ?aбул ?илингaн «Ихтиролaр, фойдaли моделлaр вa сaноaт нaмунaлaри тy?рисидa», «Aхборотлaштириш тy?рисидa», «Электрон ?исоблaш мaшинaлaри учун дaстурлaрни вa мaълумотлaр бaзaлaрини ?у?у?ий му?офaзa ?илиш тy?рисидa», «Aло?a тy?рисидa“ги ?онунлaр вa бош?a дaстурий ?ужжaтлaргa мувофи? ярaтилгaн имконият вa имтиёзлaр интеллектуaл мулкдaн унумли фойдaлaниш сaмaрaдорлигини ошириш имконини берди [10]. Янги техникa вa технологиялaрни yзлaштириш, улaр воситaсидa янги мa?сулотлaрни ишлaб чи?aришгa aсослaнгaн интеллектуaл мулк инновация жaрaёнлaрини ривожлaнтириш учун янги исти?боллaрни очиб берди.

?a?и?aтдaн ?aм бугунги бозор и?тисодиёти шaроитига yтиш даврида ?aр ?aндaй со?aдa, жумлaдaн, моддий ишлaб чи?aриш со?aсидa ?aм ижодий ишловчи ишчи, му?aндис вa техник ходимлaр тaйёрлaш мaсaлaси энг му?им мaсaлaлaрдaн бири бyлиб турибди. Чунки ?озирги ишлaб чи?aриш жaрaёнидa турли хил муaммолaрни ?aл ?илишгa тy?ри келaди. Тaбиийки, техникa вa технология со?aсигa оид бyлгaн турли хил муaммолaр ишлaб чи?aришдa кyплaб учрaб турaди вa улaрни бaртaрaф этмaсдaн туриб ишлaб чи?aришнинг сaмaрaдорлигaни ошириб бyлмaйди. Кyплaб ишчи, техник вa му?aндис ходимлaр ишлaб чи?aриш жaрaёнини яхшилaш вa тaкомиллaшти-ришгa ?aрaтилгaн рaционaлизaторлик вa ихтирочилик тaклифлaрини кyтaриб чи?мо?дaлaр. Бу тaклифлaргa мувофи? aйрим aсбоб-ускунaлaр ярaтилмокдa, янги технологик жaрaёнлaргa aсос солинмо?дa. Бундaй ишлaр yз-yзидaн юзaгa келмaйди, aлбaттa. Бундaй рaционaлизaторлик вa ихтирочилик тaклифларини yртaгa тaшлaётгaн кишилaр техник ижодкорлик бyйичa мaълум дaрaжaдa билим вa кyникмaлaргa эгa бyлиши, техник ижодкорлик усуллaридaн хaбaрдор бyлиши керaк. Тaбиийки, бундaй билимлaрни олиш ишлaри мaктaбдaн бошлaнaди. Мaктaбдa, мaктaб устaхонaсидa улaрнинг олгaн дaстлaбки билимлaри шу со?aдaги ишлaрни чу?урлaштиришгa вa дaвом эттиришгa бир туртки бyлиши, aсос солиши мумкин. Шунинг учун мустa?ил ?aётгa кириб келaётгaн ?aр бир ёшгa, yсмиргa илмий-техник, и?тисодиёт вa ишлaб чи?aриш aсослaригa оид зaмонaвий билимлaр бериш, улaрни a?лaн вa жисмонaн ривожлaнтириш, ме?нaтгa ижодий муносaбaтдa бyлишни тaрбиялaш му?им a?aмиятгa эгaдир. Шу сaбaбли мaктaбдaги, y?ув устaхонaлaридaги мaш?улотлaрни шундaй сaвиядa тaшкил этиш керaкки, улaр оддий нусхa кyчирувчилик, шунчaки бaжaрувчилик ?олaтидa бyлмaй, бaлки y?увчилaрни мустa?ил вa ижодий ишлaй олaдигaн кyринишлaрдa бyлсин. Яъни ишни шундaй тaшкил этиш керaкки, бундa y?увчилaрнинг ижодий фикрлaш ?обилияти ривожлaнсин, aмaлдa ижодий олиш кyникмaлaри тaркиб топсин, мaш?улотлaрдa y?увчилaр янгилик киритишгa, ?еч бyлмaсa, янгилик элементлaрини киритa олишгa yргaнсин.

Чунки ?озирги yз-yзини бош?aриш шaроитидa тaшaббускорлик, топ?ирлик, тaдбиркорлик кaби ижодий ишлaш ?обилиятлaригa эгa бyлгaн кишилaр бaрчa со?aлaр учун ?aр ?aчонгидaн ?aм зaрурдир. Бу мa?сaддa y?итишнинг турли хил ил?ор шaкл вa усуллaридaн фойдaлaниш тaлaб этилaди. Шундaй ишлaрдaн бири технология дaрслaридa y?увчилaрни ижодкорликкa yргaтиб бориш, улaргa бaдиий вa техникaвий ижодкорликкa оид билимлар бериш, ме?нaт кyникмаларини шaкллaнтириш ва ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришдир. Чунки Муста?ил Республикамизнинг равна?и учун, ривожланган давлатлар ?аторига чи?иши учун муста?ил ва ижодкорона ишлай оладиган ишчи-хизматчилар ?ар ?ачонгидан ?ам ?озир зарур. Бинобарин бусиз давлатимизнинг, жамиятимизнинг тара?иётини тасаввур этиб бyлмайди. Бунинг учун аввало мактабларда бериладиган таълим-тарбия ишларини такомиллаштириш, самарадорлигини ошириш талаб этилади. Шу жумладан технология фанини y?итиш ишларини ?ам яхшилаш, y?итишнинг замонавий технологияларидан, масалан, технология фани дарслари жараёнида y?итиш технологиялари билан ишлаб чи?ариш технологияларидан yзаро бо?ланган, яъни уй?унлашган y?итиш технологияларидан фойдаланиш мумкин [103].

Маълумки, мактабда y?увчиларга ме?нат тарбияси бериш, уларни ме?натсеварлик ру?ида тарбиялаш технология (ме?нат таълими) фанининг асосий ма?садларидан биридир. Бу масалалар тад?и?отчилардан П.Р.Атутов [29], С.Я.Батишев [32] ва бош?алар [177] томонидан атрофлича yрганилган.

Мактабда y?итишнинг турли методларидан фойдаланиш йyллари Ю.К.Бабанский [30], И.Я.Лернер [157], М.И.Махмутов [164], болаларни а?лий жи?атдан тарбиялаш, мактаб ишларини ривожлантириш масалалари П.Я.Гальперин [47], Б.С.Гершунский [48], С.М.Годник [50] ва бош?алар томонидан yрганилган.

Ватанимиз педагог олимларидан К. Давлатов [54], П.Т.Магзумов [29], Н. Муслимов [168, 169, 218], У.Н.Нишоналиев [173], Ў.?.Толипов [200], С.Т.Тур?унов [208], А.Р.Ходжабоев [213], Э.Т.Чориев [215], Н. Шодиев [147], О. ?yйсинов [169, 227], О.?.?айитов [147] ва бош?алар томонидан технология (ме?нат таълими) дарсларини ташкил этиш, ёшларни касбга йyналтириш, y?итувчи кадрлар тайёрлаш, бyлажак y?итувчиларни амалий-педагогик фаолиятнинг турли со?аларига тайёрлаш, жумладан, талабалар ижодий фаолиятини самарали бош?ариш муаммолари ёритиб берилган, технология фани маш?улотларини ташкил этишга оид умумий масалалар кyриб чи?илган.

Педагог-тад?и?отчилардан В.Е.Алексеев [21], А. Алиев [22], Н. Алимов

[23], Г.С.Альтшуллер [24], П.Н.Андирианов [25, 26], А.В.Андриенко [27], Н.А.Бекмуротова [33], О.А.Белякина [35], Р.У.Богданова [38], Г.Я.Буш [41], Л.А.Волович [45], В.А.Горский [52], Д.П.Елников [58], Д.Ф.Жалолова [60], О.В.Матвеева [160], В.И.Качнев [134], Д.М.Комский [199], В.И.Коваленко ва В.В.Куленёнок [151], Н.В.Маханкова [163], Г. Нойнёр [186], Л.Н.Нургалеев [174], В.Г.Разумовский [184], Н.В.Савчук [188], Н.С.Сайниев [190], Ю.С.Столяров [195], В.Э.Тамарин [197], И.А.Тропов [205], А. Худойберганов [212], Ш.С.Шарипов [220], О.В.Шелякина [223] ва бош?аларнинг илмий-тад?и?от ишларида, ?yлланмаларида y?увчиларнинг техник ижодкорлик фаолиятини ташкил этишга оид ?имматли фикрлар мавжуд.

Психолог-тад?и?отчилардан Д.Б.Богоявленская [39], С.М.Василейский [43], Л.С.Виготский [46], М.Г.Давлетшин [55], В.А.Крутецкий [154], Т.В.Кудрявцев [155], А.Н.Лук [158], З.Т.Нишонова [171], С.Л.Рубинштейн [187], Е.Е.Туник [207], П.Ф.Филлипов [211], В.В.Чебишева [214], Д.Б.Эльконин [224], Б.Р.?одиров [226], Э. ?озиев [228] ва бош?алар томонидан y?увчиларнинг ижодий фикрлаш, техник тафаккурига оид масалалар; Н.Н.Алексахин [20], С. Булатов [40], Е.В.Ладигин [156], М.Н.Марченко [161], М.И.Мирзаахмедов [166] каби тад?и?отчилар томони-дан эса y?увчиларни бадиий-эстетик тарбиялаш масалалари yрганилган. Шунингдек таълим-тарбия ишларида педагогик технологиялардан фойдала-ниш масалалари Н.Н.Азизхyжаева [18,19], В.П.Беспалько [36], Л.В.Голиш [51], Б. Зиёмухамедов [61], Р.Ж.Ишмухамедов [63], Ж. Йyлдошев [64], В.А.Кан-Калик [170], М.В.Кларин [150], А. Кушнир [193], И.Я.Лернер [157], Б.Т.Лихачёв [193], И.Д.Никандаров [170], У.Н.Нишоналиев [173], М. Очилов [176], И.П.Пидкасистий [193], Н. Сайида?медов [189], Т. Сакамото [193], В.А.Селастёнин [193], Н.Ф.Тализина [196], Ў. Толипов [201, 202], Ж. Толипова [203], Б.Л.Фарберман [210], В.В.Юдин [225] ва бош?а тад?и?отчилар томонидан атрофлича yрганилган.

Биро? ю?орида айтилган тад?и?отчилар томонидан технология фани дарслари жараёнида y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантиришда y?итиш технологиялари (гуманитар технологиялар) билан ишлаб чи?ариш технологиялари (техник технологиялар) нинг yзаро узвий бо?ланган – уй?унлашган ?олатидан фойдаланиш масалалари yрганилмаган. Бош?а кyпгина адабиётларда ?ам бу мазкур масаланинг yзига хос хусусиятлари етарли очиб берилмаган. Худди мана шу ?олатлар ю?орида номланган мавзуни танлашга асос бyлди.

«Ў?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришнинг уй?унлашган технологиялари» деганда биз умумий yрта таълим мактабларида y?итиладиган технология фани дарсларида y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришда гуманитар ва техник технологияларнинг имкониятларидан yзаро бо?ланган, бир-бири билан уй?унлашган ?олда фойдаланишга ?аратилган шарт-шароитларни, методларни назарда тутамиз [103; 102-105-б.]. Чунки технология фани дарслари асосан амалий кyринишдаги маш?улотлардан ташкил топган. Бунда y?увчи бирор буюм тайёрлашда техник технология тизими бyйича фаолият кyрсатади. Унинг мана шу фаолиятини самарали бyлиши учун эса аввало унга мазкур буюмнинг тузилиши, ишлатилиши ва уни тайёрлашга оид назарий тушунча беришга тy?ри келади. Худди мана у ?олатда y?итиш (гуманитар) технологияларидан фойдаланилади. Демак, технология фани дарсларида y?увчиларнинг иш фаолиятини ташкил этиш бевосита y?итиш ва техник технологияларни ?yллаган ?олда амалга оширилади. Шу билан бирга макур технологияларни yзаро узвий бо?ланган, уй?унлашган ?олда ?yллаш y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантириш учун ?улай имкониятларни юзага келтиради [103; 102-105-б].




§2.2. Технология дарслари жараёнида y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантиришнинг умумий масалалари


Республикамизда таълимнинг асосий ма?сади бизнинг демократик эркин давлат ?ураётганлигимиз, бозор и?тисодиётига бос?ичма-бос?ич yтиш йyлига кирганлигимиз билан бевосита бо?ланади. Давлатнинг буюк келажаги фу?ароларимизнинг маълумотлилигига, маданиятига, бунёдкорли-гига таянади. Зеро, эски таълим-тарбия асосига янги жамиятни ?уриб бyлмайди. Шу муносабат билан таълим ?уйидаги ма?садларни кyзда тутади:

– муста?иллигимизни, исти?лолимизни ?ис эта биладиган, yзлигини англаб етган кишиларни тарбиялаш;

– республикамизнинг а?л-заковат ва илм борасидаги куч-?увватини ривожлантириш; оила, жамият, давлатимиз олдидаги масъулиятини англайдиган, ?ар жи?атдан баркамол шахсни шакллантириш;

– ахло?ий пок, жисмоний ба?увват, Ватан туй?уси билан су?орилган фидойи инсон, изланувчан, ташаббускор со?лом авлодни шакллантириш;

– фа?ат маълумот олиш, савод yрганиш билан чегараланиб ?олмайдиган, yрганганларини ?аётга татби? эта биладиган шахсни тарбиялаш;

– янги жамиятни ?уриш, унда яшаш ишларини биладиган ёшларни тарбиялаш [209; 3-4-б.].

Бу ма?садларни амалга ошириш учун узлуксиз таълим тизимининг асосий бy?ини ?исобланган умумий yрта таълим мактабларидаги таълим-тарбия масалаларига катта эътибор ?аратилмо?да. Зеро, мактаб – жамият кyзгусидир. Биз мактаб яратганда ?ам шундай мактаб яратишимиз лозимки, бу ?адимда бобокалонларимиз Амир Темур, Мирзо Улу?бек, Алишер Навоий, Мирзо Бобур, Абдулла Авлоний, Фитрат, Абдулла ?одирийлар яратган илму-маърифат yчо?и сифатида ном ?озониши даркор [128; 3-4-б.]. Бу илм yчо?и миллат ру?и билан уй?унлашган дарго? бyлмо?и лозим. Миллатнинг келажаги – миллий мактабдир. Инсон дунёга икки бор келади, деб айтишади, яъни биринчи бор дунёни тушуниши ва идрок этиши лозим бyлган гyдак бyлиб, иккинчи бор эса бе?иёс, кенг билимларни эгаллаган, ёр?ин ?аётий ма?садга эга ва энг мушкул вазиятдан ?ам чи?а оладиган муста?ил инсон бyлиб яралади. Мана шундай муста?ил шахсларни камол топтиришда умумтаълим мактаблари пойдевор бyлиб хизмат ?илади. Мана шу пойдеворни муста?кам бyлиши учун билимни кyникма, малака билангина эмас, балки ижодкорлик билан ?ам ?ориштириш лозим. Пойдеворнинг муста?кам бyлиши, албатта уни ?урувчиси бyлган y?итувчиларга ?ам бо?ли?дир. Бугунги бозор и?тисодиётига yтиш даврининг асосий талаби малакали кадрлардир. Биз тарбиялаётган кадрлар тириш?о?, талабчан, изланувчан, янгиликка интилувчан бyлмас экан, биз келажакка илдам ?адам ташлай олмаймиз. Чунки бозор и?тисодиёти бир ну?тада тyхтаб ?олмасдан, тез фурсатда ривожланишни талаб ?илади. Бунинг учун биз тарбиялаётган кадрлар яратувчан, ижодкор шахслар бyлмо?и лозим. Бу кyникма ва малакаларни y?увчилар умумтаълим мактабларида та?сил олаётган ва?тларидаё? эгаллашлари лозим. Умумтаълим мактабларида бош?а фанлардан фар?ли равишда технология фани маш?улотларида y?увчиларнинг ижодкорлик ?обилиятларини шакллантиришда катта имкониятлар мавжуд. Сабаби, технология фани маш?улотларида назарий таълим амалий таълим билан узвий бо?лаб олиб борилади. Бу y?увчиларнинг муста?ил ишлашини, имконият даражасида yз ?обилиятини намоён этишни таъминлайди.

Ў?увчилар технология фани маш?улотлари давомида yзлари яратган буюмларни кyриб ?увонади, ёнидаги yрто?лари ясаган буюмлар билан та??ослайди, юту?идан ма?рурланади, камчилиги бyлса тy?рилайди. Бу эса y?увчиларни муста?ил шахс камолотига илк ?адамлари бyлади. Бошлан?ич, яъни 1-4-синфларда технология фани маш?улотларида y?увчилар оддий ?о?оз, елим, пластилин, сомон парчалари, yсимлик мевалари уру?лари, данаклар ва уларнинг пyчо?лари (ён?о?, бодом, yрик шафтоли данаги, ?овун, тарвуз уру?и ва ?.), тухумлардан фойланиб турли хил буюмлар ясайди.

Бошлан?ич синфдан 5-синфга yтгач эса технология фанидаги маш?улотлар мураккаблашади, яъни турли материалларга ишлов бериш йyли билан буюмлар ясалади. Масалан, ё?очга, пластмассага, металлга, газламага ишлов бериш технологиясини, ?олаверса, ози?-ов?ат ма?сулотларига ишлов бериш ва таом тайёрлаш ишларини ?ам yрганадилар. Булардан таш?ари миллий ?унармандчилигимизнинг ?ам нозик сир-асрорларини yрганиб борадилар.

Бошлан?ич синфдан 5-синфга yтган y?увчилар анча ?изи?увчан, интилувчан бyладилар. Аммо улар бошлан?ич синфларда кyп ?олларда y?итувчи фикрига тобе ?олда билим олганликлари учун ?амма ва?т ?ам yз фикрларини ани? билдира олмайди. Шунинг учун y?итувчилар жамоаси мана шу 5-синф y?увчиларига катта эътибор ?аратишлари, таълим бериш жараёнида ил?ор педагогик усуллардан фойдаланган ?олда уларни муста?ил фикрлашга yргатишлари лозим. Айни?са технология фани маш?улотларида бунга ало?ида эътибор ?аратилиши лозим.

Ў?увчилар технология фани маш?улотларида материалларга ишлов бериш жараёнида буюмларни лойи?алаш, конструкциялаш, моделлаштириш ишларини бажарадилар. Бундай вазиятларда y?увчилардан муста?ил фикрлаш, муста?ил ишлай олиш, ижодкорлик талаб ?илинади. Ў?увчилар yзлари яратаётган буюмларни кундалик ?аётдаги yрни, а?амияти, яратишдан ма?сади, уни такомиллаштириш масалалари юзасидан ?ам муста?ил фикр юрита олишлари лозим. Мана шу 5-синф y?увчиларида муста?ил фикрлаш, yз ?обилиятларини имкон даражасида намоён этиш ме?натга ижодий ёндошиш, яратувчанлик кyникма ва малакалари шакллантирилса, кейинги синфларда ижодий ишларда учрайдиган муаммоларни осонгина бартараф эта оладилар. Ў?увчилар ю?ори синфларда мураккаб буюмларни лойи?алашда, моделлашда 5-7-синфларда олган билим, кyникма ва малакалари ёрдамида муста?ил ижод ?ила одилар. Бу эса бозор и?тисодиёти даврида ишлаб чи?аришнинг асосий талаби эканлигини англатади.

Мамлакатимиз давлат муста?иллигига эришган дастлабки даврдано? жа?он цивилизацияси тара??иётида му?им а?амиятга эга бyлган миллий маънавиятимиз асосида келажаги буюк давлат барпо этиш бош ма?сад ?илиб белгиланди. Буюк ма?садга эришишда асосий эътиборни ёш авлодни баркамол, маънавий ва жисмонан со?лом, ю?ори малакали касб эгаси ?илиб тарбиялашга ?аратилгани эса миллий менталитетимизнинг, миллий анъаналаримизнинг yзига хос тарзда ифодаланишидир. ?озирги пайтда ме?нат бозорининг ривожланиши ва реал ижтимоий-и?тисодий шароитларни ?исобга олган ?олда ани?ликлар киритиш зарурати ?ам юзага келди. Биз ушбу заруратнинг намоён бyлиш ?олатларини умумий yрта таълим мисолида yрганиб чи?иб, ?уйидагиларни ало?ида ?айд этишни yринли деб топдик:

– умумий yрта таълим мактаблари битирувчиларини касбга йyналтиришни педагогик-психологик ташхис ?илиш ишларининг етарли илмий методик асослари ишлаб чи?илмагани ва татби? этилмагани;

– педагогик ва ахборот технологияларини таълим тизими амалиётига жорий этишнинг умумий назарий асослари яратилгани ?олда уларни педагогик амалиётга татби? этишнинг илмий-методик асослари ишлаб чи?илмагани;

– етарлича касбий йyналтирилганликка, ю?ори мукаммалликка эга бyлмаган педагогик жараён ма?сули сифатида етишиб чи?аётган таълим муассасалари битирувчиларининг мутахассис сифатида муста?ил ва ижодий ишлаш даражасига эриша олмаётгани.

Мазкур камчиликларни бартараф этилиши кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг кейинги бос?ичлардаги ишларни муваффа?иятли амалга ошириш учун замин яратади. Шунингдек, та?лил этилган муаммонинг долзарблиги шундан иборатки, миллий дастурни амалга оширишнинг иккинчи бос?ичида мажбурий умумий, yрта махсус ва касб-?унар таълими ?амда y?увчиларнинг ?обилият ва имкониятларига ?араб таба?алаштирилган таълимга yтиш зарурлиги ани? белгилаб берилган. Таълим муассасалари махсус тайёрланган малакали педагог кадрлар билан тyлдирилиб, уларнинг фаолиятида ра?обатга асосланган му?итни вужудга келтириш кyзда тутилган. Биро? бу вазифаларни амалга оширишнинг илмий-назарий асослари етарлича ишлаб чи?илмаганини ?ам айтиш жоиз. Мазкур муаммоларни ?ал ?илишда умумий yрта таълимни амалга оширишнинг махсус педагогик технологияла-рини ишлаб чи?иш му?им а?амият касб этади. Ватанимиз ва ?орижий давлатларнинг олимлари бу борада маълум илмий тад?и?от ишларини амалга оширганлар. Бугунги кунда бундай тад?и?отлар ?амрови кенгайиб, жумладан, технология фанида педагогик технологияларни ?yллаш борасидаги тад?и?отларда бир бутун, якдил ?арашлар пайдо бyлмо?да [87; 4-8-б.; 90; 138-140-б.]. Мазкур муаммо бyйича адабиётларни, диссертацияларни yрганар эканмиз, таълим-тарбия ишлари жараёнида y?увчиларда ижодкорлик ?обилиятларини ривожлантириш масалалари деярли юз йилдан бери му?им педагогик муаммолардан бири сифатида yрганиб келинаётганлигини кyришимиз мумкин. Айни?са, 1950—60 йилларда америкалик олимлар томонидан мазкур масала кенг yрганилган. Жумладан Д. Ж.Гилфорд [49, 229], П. Торренс [231], М. Воллач ва Р. Коган [232] ?амда бош?алар томонидан y?увчиларда ижодкорлик ?обилиятларини ривожлантириш бyйича айрим назариялар яратилган эди. Ў?увчиларнинг ижодкорлик ?обилиятлари бyйича олиб борилган тад?и?отлар натажасида yтган асрнинг 60-йилларида америкалик тад?и?отчилар шундай хулосага келадилар: ижодий ?обилиятлар таълим олишдаги ?обилиятларга yхшамайди, яъни синоним эмас. Шу билан бирга таълим олишдаги ?обилият ва ижодий ?обилиятни инсоннинг умумий а?лий сало?ияти билан бо?ли?лиги ?ам бир хил эмас. Бундан келиб чи??ан ?олда Гилфорд ижодкорлик ?обилиятини универсал ?обилият сифатида ?арайди ва уни креатив деган ном билан атайди. Гилфорд инсоннинг ижодий фикрлаш жараёнини иккита типга ажратади:

Конвергент фикрлаш (тафаккур ?илиш). Бу фаолият турида масала мо?иятини изчил, манти?ий yрганиш ор?али ягона ечим топилади.

Дивергент фикрлаш (тафаккур ?илиш). Бу фаолият турида масалага бир неча му?обил ечимлар, кутилмаган ?олатлар, ички ?иссиёт асосида ечим топилади [49; 67-б.]

Америкалик яна бир тад?и?отчи Поль Торренс эса ижодкорликни етишмовчиликларни бартараф этиш воситаси сифатида ?арайди ва ижодкорикнинг ?уйидаги бос?ичларини кyрсатади: муаммони тушуниш, англаш; муаммога ечим излаш; муаммо ечиминини топишга ?аратилган ?ояни яратиш ва ифодалаш; ?ояни мослаштириш; натижани топиш [231; 151-б.]. Жоржия университети (А?Ш) профессори Марк Ранко ижодкорлик ?а?ида фикр юритиб, ижодкорликни иккита йyналишга бyлиб кyрсатади: санъаткорлик бyйича ва ишлаб чи?ариш-ясаш бyйича (Runco 2008, 2). Унинг таъкидлашича, ижодкорликнинг санъат бyйича кyриниш тури шуни тасди?лайдики, ижодкорлик санъаткорлар фаолиятининг жуда катта ?исмини ташкил этади. Буларга мисол тари?асида рассомлар, ?айкалтарошлар, сураткашлар, ра??осалар ва бастакорларни айтиш мумкин. Санъаткорлар одатда ижодкорликни yзларининг санъаткорона намойишлари ор?али, яъни, расм чизиш, ?айкал ясаш, суратлар ёки са?на кyринишлари мисолида кyрсатишади. Шунингдек, ижодкорликнинг 2-?араши бyйича, яъни ишлаб чи?ариш-ясаш кyриниши ёрдамлашиш, ясаш, ихтиро ?илиш ва ижтимоий а?амиятга эга бyлган нарсаларни ишлаб чи?ариш кабиларга бо?ли?дир. Тармо?лар бyйича ?оялар ишлаб чи?арувчи назариётчи ва янги нарсалар ихтиро ?иладиган ихтирочилар ушбу тоифага тааллу?лидир.

Бундай ?арашлар ор?али ижодкорлик масласига ёндашиш ?улайдир ва бу одатда ?исоблашда, назорат ?илишда, солиштиришда ва ба?олашда соддаликни таъминлайди. Аммо доктор Ранко ижодкорликнинг ушбу икки тури, яъни «намойиш ?илиш ва ясаш-ихтиро ?илишга асосланган ?арашлар инсондаги потенциал (бошлан?ич) ижодкорликни ани?лашда о?со?ликка учрайди» дейди. Чунки, унинг айтишича, кyпинча ёшларнинг бошлан?ич ижодини намоён ?илишга кyникмалари етишмаслигига а?амият берилмайди. Шу сабабли ёшлардаги ижодкорлик фаолияти ?а?ида гап кетганда, доктор Ранко y?итувчиларни санъаткорлик ва ишлаб чи?ариш-ясаш (яратувчанлик) со?аларидаги ?арашларда ?ушёр бyлишга ча?иради, уларнинг потенциал яратувчанлиги – яъни ёшларнинг илк ижодкорлик кyникмаларини ривожлантиришга эътибор ?аратиш зарурлигини таъкидлайди.

Мазкур ?ояларни ижодий давом эттирган ?олда кейинги пайтларда ?ам бир гуру? америкалик тад?и?отчилар томонидан y?увчиларнинг ижодкорлик ?обилиятларини ривожлантириш масалалари yрганиб келинмо?да. Жумладан Колорадо давлат университети тад?и?отчиси М.А.Моррель yзининг илмий ишида ёшларда ижодкорлик кyникмаларини шакллантириш ?а?ида фикр юритиб, женевалик психолог Жан Пиажанинг интеллект назариясига асосланган ?олда «Ў?увчиларнинг ижодкорлик кyникмалари уларнинг когнитив ривожланиб боришига бо?ли?» деб, ?исоблайди. Яъни Жан Пиажанинг интеллект назарияси бyйича болалар билимларни yзларининг шахсий тажрибиларини тушуниш ор?али эгаллай бошлайди. Бола yсган сари унинг yз тажрибаларидан олган билим ва кyникмалари ?амда тушунишларига бyлган ?обилиятига кyра yзгариб, ривожланиб боради. ?ар бир бола yзининг тажрибаси билан англаб етиш ?обилиятининг интерфаол алмашинуви натижасида ул?айиб боради. Ж. Пиажа болаларнинг ёшларини ?исобга олган ?олда бу жараённи 4 бос?ичга бyлган:

1-бос?ич. Бу бос?ич сенсомотор даври деб аталади. Бунда бола ту?илгандан бошлаб 2 ёшгача бyлган даврдаги шаклланиш жараёнида маълумотларни нарсаларга тегиниш ор?али yрганиб боради.

2-бос?ич. Бу бос?ич операциялардан олдинги тафаккур даври деб номланган бyлиб, бунда болада 2 ёшдан 7 ёшгача бyлган даврда символли маълумотлар, белгилар ёки шунга yхшаш ишоралар билан ишлаш ?обилияти шаклланади.

3-бос?ич. Бу бос?ич ани? операциялар даври бyлиб, бунда болада 7—8 ёшдан 11—12 ёшгача бyлган даврда ани? маълумотлар устида манти?ий фикрлаши ошиб боради.

4-бос?ич. Бу формал (расмий) операциялар даври бyлиб, бунда 11—12 ёшдан бошлаб, яъни yсмир ёшдаги болалар энди нафа?ат ани? маълумотлар устида, балки тасаввуридаги ёки абстракт маълумотлар устида ?ам ишлай бошлайди [233; 78-б.].

Бос?ичлар yртасида фар?лар болаларнинг ёши, уларнинг фикрлаши ва билим эгаллаш ?обилиятига ?араб yзгариши мумкин. Болалар фа?ат yзлари тушуниб еча оладиган маълумотлардан фойда олишлари мумкин. Бу маълумотлар уларнинг билимини ошишида ва у?иб олишида етакчи восита ёки манба бyлиб хизмат ?илади.

Бош?а бир тад?и?отчи – Лиза Майер эса (Виржиния политехника университети, А?Ш) PhD доктори илмий даражасини олиш учун ёзган диссертациясида y?увчиларга бериладиган амалий топшири?ларни реал ?аётда учрайдиган муаммолардан олиш кераклигини таъкидлаб yтган [230, 97-б.]. Бинобарин кундалик турмушда учрайдиган амалий топшири?ларни ечиш y?увчиларнинг ижобий натижаларга эришишида энг му?им воситалардан бири ?исобланади. Таълим масканлари дарсликларида эса мураккаб ва ани? ?онун-?оидаларга асосланган топшири?лар берилади. Бу топшири?лар кундалик турмушда учрайдиган муаммоларга yхшамайди. Бу ?олат эса y?увчиларни чал?итиши, зериктириши ёки уларда ?изи?иш уй?отмаслиги мумкин. Шунингдек, ?озирги пайтда А?Шнинг бош?а y?ув юртларида (Princeton university), бундан таш?ари Япония (AICHI university of Education), ?индистон (National Institute Of Technical Teachers Training And Research), Хитой (Shaansi Normal University), Германия (Belfield pedagogical university), Англия (National Advice on pedagogical technology), Россия (Таълим академияси), Ўзбекистон (ТДПУ, ?ДПИ) каби мамлакатларнинг олий таълим муассасалари ва илмий-тад?и?от марказларида ижодкорлик фаолиятини ривожлантириш масалалари бyйича тад?и?отлар, илмий изланишлар олиб борилмо?да. Жумладан россиялик тад?и?отчилардан Г.С.Альтшуллер [24], П.Н.Андрианов [25,26], А.В.Андриенко [27], Ю.Г.Бельмач [34], О.А.Белякина [35], Р.У.Богданова [38], Д.Б.Богоявленская [39], Г.Я.Буш [41], В.А.Горский [52], Д.П.Ельников [58], В.И.Коваленко ва В.В.Куленёнок [151], Д.М.Комский [153], В.Г.Разумовский [184], Н.С.Сайниев [190], Ю.С.Столяров [195], И.А.Торопов [205], Е.Е.Туник [207], О.В.Шелякина [223]; ватанмиз тад?и?отчиларидан Б. Адизов [17], В.Е.Алексеев [21], А. Алиев [22], Н. Алимов [23], Н.А.Бекмуратова [33], А.П.Худойберганов [212], Ш.С.Шарипов [216, 217, 220] ва бош?аларнинг илмий тад?и?от ишларида ижодкорлик, хусусан y?увчилар ижодкорлик фаолиятини ташкил этишнинг турли томонлари очиб берилган. Булардан, айни?са, Ш.С.Шариповнинг «Ў?увчилар касбий ижодкорлиги узвийлигини таъминлашнинг назарияси ва амалиёти» мавзусида ёзган докторлик диссертацияси бизда катта ?изи?иш уй?отди [220]. Диссертант мазкур илмий ишида y?увчиларни ижодкорликка yргатишни мактабдан бошлаб, уларнинг бу фаолиятини мактабдан кейинги таълим муассасаларида – К?Кларида ?ам давом эттириш керак, деган ?ояни илгари суради. Яъни y?увчиларнинг ижодкорлик ишларини узлуксиз давом эттириш зарурлигини таъкидлайди. Шу ма?садда диссертацияда зарур кyрсатмалар ва тавсиялар берилган.

Ю?орида келтирилган илмий ишларни та?лил ?илар эканмиз, уларда ёритилган фикрларни 19-асрда яшаган маш?ур педагог ва маърифатпарвар бобомиз Фитратнинг «Берилaдигaн билимлaрнинг болa ёши вa билим дaрaжaсигa мос келиши, болaнинг билимлaрни онгли yзлaштиришгa эришиши, билимнинг болaгa моддий вa мaънaвий фойдa келтириши» кераклиги тy?рисида айтган yгитлари билан ?амо?анг эканлигини кyришимиз мумкин [162]. Бундан шундай хулоса ?илиш мумкинки, болаларни y?итиш, тарбиялаш, хусусан, уларни ижодкорлик ру?ида тарбиялаш – умуминсоний иш бyлиб, бу макон, миллат, ир? ва жинс танламайди. У ?ар бир инсонга, ?ар бир болага тенг, тааллу?ли бyлади.

Ю?орида таъкидланганидек, y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантириш борасида кyплаб тад?и?от ишлари бажарилган бyлса-да, технология фани маш?улотлари жараёнида y?увчилар-нинг ижодкорлик ?обилиятини таркиб топтириш ва ривожлантириш технологиясини ишлаб чи?иш муаммоси мажмуавий ?олда yз ечимини топмаган. Фикримизча бу муаммони ?ал ?илишнинг энг ма?бул ечимига технология фани дарсларида y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришнинг уй?унлашган технологияларидан фойдаланиш ишларини амалга ошириш, унинг илмий-методик омилларини ишлаб чи?иш йyли билан эришиш мумкин [91; 144-145-б.; 103; 102-103-б.; 119; 76-77-б.; 130; 118-120-б.].

Бу ?ояни илгари суришда ?уйидагиларга таянилди: биринчидан, умумий yрта ва yрта махсус, касб-?унар таълимининг субъекти бyлган y?увчи шахсини етук мутахассис сифатида шакллантириш учун аввало мактаб y?увчиларини касбга йyналтириш ишлари педагогик-психологик ташхис ?илишнинг замонавий технологияси асосида амалга оширилиши зарур. Хусусан y?увчиларни келгусида академик лицей ва касб-?унар коллежларига ёки ?унар мактабларига жалб этиш масалаларини чу?урро? yрганиш керак. Шунингдек, миллий менталитетимиз хусусиятларини yзида акс эттирувчи замонавий ташхис методларини ишлаб чи?иш ва амалиётга татби? этиш зарур; иккинчидан, умумий yрта таълим мактаби битирувчилари yзлари эгалламо?чи бyлган мутахассислик, унга тайёрланишдаги таълим жараёни ва ишлаб чи?аришдаги амалий фаолият хусусиятлари тy?рисида атрофлича тушунчага эга бyлишлари лозим. Бу масаланинг ?ал этилиши кyп жи?атдан битирувчи синф y?увчилари билан ишлашдаги касбга йyналтириш ишлари самарадорлиги билан узвий бо?ли?. Чунончи, бугунги кунда ю?ори yзлаштирувчи y?увчиларнинг аксарияти хал? хyжалигида мавжуд э?тиёжни эътиборга олмаган ?олда бир нечта энг нуфузли олий y?ув юртларидагина y?ишга интиладилар. Биро? битирувчи синф y?увчилари нуфузли ва ватанимиз равна?и учун ни?оятда му?им, стратегик а?амиятга эга бyлган то?-кон, металлургия, машинасозлик, радиотехника ва ало?ида таъкидлашни талаб этадиган аграр со?адаги мутахассисликлар тy?рисида етарли тушунчага эга эмаслар. Бу борадаги муаммолар ечимини касбга йyналтириш ишларининг янги технологиясини илмий асосда ишлаб чи?иш ор?али ?ал этиш мумкин бyлади, деб ?исоблаймиз. Бинобарин бу масалани ижобий ?ал этилиши келусида y?увчиларни ?айси касбларда ?андай ижодкорлик ишларини амалга ошириш йyналишларини ани?лаб олишга ?ам ёрдам беради; учинчидан, ижодкорлик фаолиятига тайёрлаш жараёнида y?увчиларни ижодкорлик фаолиятига жалб ?илишнинг моддий воситавий асосини таъминлаш билан бирга улардан самарали фойлаланишни таъмин этувчи илмий-методик асослар яратилмо?и лозим. Маълумки ?ар ?андай со?ани жа?он талаблари даражасида тара??ий эттиришнинг энг асосий омили ил?ор технологиялари-дан фойдаланиш билан чамбарчас бо?ли?. Жумладан, техник ёки бадиий ижодкорлик фаолиятининг ма?сулини замон талаблари даражасида бyлиши учун энг сyнгги ахборотлардан фойдаланиш зарурати юзага келмо?да. Шу сабабли янги ахборот технологияларини мамлакатимиз y?ув юртлари э?тиёжи ва имкониятларига мос келадиган педагогик-психологик асослаш ижодкор-лик технологиясини ривожлантиришнинг му?им йyналиши саналади; тyртинчидан, бyлажак y?итувчи мутахассисларни тайёрлаш жараёнида уларни y?увчиларни ижодкорликка yргатиш бyйича билим ва кyникмаларни

пухта эгаллашларига эришиш лозим.

Ў?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантириш ор?али уларда ижодкорлик кyникмаларини шакллантиришда, табиийки, устозлар, педагогларнинг yрни катта. Психологик ну?таи назардан олганда аслида ?амма инсон ?обилиятли, истеъдодли бyлиб дунёга келади. Болани ёшлигидано? нимага мойиллиги, ?обилияти борлигини yз ва?тида англаб, ани?лаб, уни ривожлантирсак, у ?а?и?ий ту?ма истеъдод эгасига айланади. Агар ва?тида буни ангалаб етмасак ва унинг ?изи?ишларига беэътибор бyлсак, ундаги истеъдод сyниб, худбин шахсга айланади. Шунинг учун педагоглар зиммасига катта вазифалар юклатилади. Педагог ходимларимиз ижодкор шахсларни тарбиялаш учун, y?увчиларда ижодкорона ёндашишни шакллантириш учун ?уйида ёритиладиган бир ?атор педагогик талабларга жавоб беришлари, яъни таълим жараёнида ?yлланиладиган айрим y?итиш усуллари ва шаклларидан унумли фойдаланишга эътибор ?аратишлари лозим. Бош?а предметлар ?атори умумтаълим мактабларида технология фани маш?улотларида бунга жиддий эътибор ?аратилмо?и лозим. Чунки технология фани маш?улотларида y?увчиларда ижодкорлик фаолиятини ривожлантириш учун ?улай имкониятлар мавжуд.

Умумий yрта таълим мактабларида технология фани маш?улотлари нисбатан муста?ил, аммо yзаро ало?ада бyлган ?исмларга бyлинади. Бу асосан назарий ва амалий ишлаб чи?ариш таълими жараёнидир. Назарий таълим y?увчиларни билимлар тизими билан ?уроллантиришга ?аратилган. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг учинчи бос?ичида таълим-тарбия тизимининг сифатини ошириш кyзда тутилган. Шу ну?таи назардан ?араганда таълим беришнинг фаоллаштирувчи шаклларидан бири бyлган модулли y?итишни технология фани жараёнига жорий этиш ни?оятда му?им а?амиятга эга. Биз бу ?а?да муло?аза юритиб, модулли y?итиш нима, у анъанавий дарс турларидан нимаси билан фар?ланади, деган масалага эътиборни ?аратамиз.

Маълумки, анъанавий дарс турларида таълим-тарбия жараёни марказида y?итувчи туради. У y?ув материалини тушунтиради, сyрайди ва ба?олайди. Ў?увчилар эса y?итиш жараёнининг суст иштирокчиси бyлиб, улар y?итувчи тушунтиришини эшитадилар ва унинг саволларига жавоб бериш билан кифояланадилар. Модулли y?итишда эса y?увчилар муста?ил равишда, билим, кyникма, малака эгаллаш билан бирга yз фаолиятларини ба?олаш даражасига кyтариладилар. Модулли y?итишнинг ижрочиси y?увчидир. Ў?итувчи бунда таълим олишнинг ташкилотчиси, y?увчининг ёрдамчиси сифатида ?атнашади. Модулли y?итишда y?итувчининг кyпгина функциялари y?увчиларга yтади. Ташкилотчи сифатида y?итувчининг функцияси аввал модулли y?итиш дастурини яратишда намоён бyлади. Модулли y?итишни амалга ошириш учун бундай дастурлар y?увчиларга олдиндан тар?атилиши керак. ?озирги бозор и?тисодиётига yтиш даврида кyпгина таълим муассасаларида модулли y?итиш дастурларини тайёр ?олатда ?ар бир y?увчига тар?атиш мушкул. Шуни назарда тутиб, технология фани дарсларининг ?ар бир мавзусини yтишдан олдин унинг мазмунидан келиб чи??ан ?олда y?увчиларга вазифа бериш лозим. Бундай вазифаларни y?увчилар томонидан муста?ил бажарилиши модулли y?итишни амалга оширишда ?исман дастур ролини бажариши мумкин.

Модулли y?итишни айрим мавзулар ёки боблар бyйича олиб бориш мумкин. Модулли y?итишни ташкил этиш одатда технологик карта тузишдан бошланади. Унда y?увчилар фаолиятининг ма?сади ани? кyрсатилади. Масалан газламаларга ба?ишланган мавзуни модулли y?итишда y?увчиларнинг фаолияти газламаларнинг тузилиши, хиллари, келиб чи?иши, а?амияти, ?андай со?аларда ишлатилиши ?а?идаги билимларни эгаллаш, газламалардан yз манфаатларида йyлида фойдаланиш, ?yшимча адабиётлар билан ишлаш кyникмасига эга бyлишга ?аратилади. модулли y?итишда ма?садга эришиш учун y?увчилар матн, ундаги расмлар билан танишишлари, айрим муаммоли масалалар, чунончи газламалар тайёрлаш тy?рисидаги тахминлар бyйича мунозара ?илишлари, саволларга жавоб беришлари, тест топшири?ларини бажаришлари лозим. Бу модулли y?итишнинг биринчи бос?ичи ?исобланади. модулли y?итишнинг иккинчи бос?ичи ?yйилган ма?садни амалга ошириш билан бо?ли? y?увчиларнинг муста?ил фаолиятини ташкил этишга ба?ишланади. модулли y?итишнинг учинчи бос?ичида y?увчилар yзларининг билим ва кyникмаларини ?ай даражада эканлигини ба?олайдилар. Модулли y?итишнинг тyртинчи бос?ичида y?итувчи модули дастурига, унда бажарилган ишларга якун ясайди.

Жа?он педагогикаси амалиётида ?yлланиб яхши натижалар бераётган y?итишнинг янги шакл ва усуллари республикамизнинг ил?ор y?итувчилари томонидан ?ам ?yлланилмо?да. Бундай усуллардан бири y?итишнинг интерфаол усулларидир. Бу усулнинг асл мо?ияти y?увчини муста?ил билим олишга, билим олиш учун эса изланишга, фикрлашга, дарслик ва ?yшимча адабиётлар билан ишлашга йyналтиришдир. Дарс жараёнида ?уйидаги интерфаол усуллардан фойдаланиш ма?садга мувофи?дир: а?лий ?ужум, тан?идий тафаккур, кичик гуру?ларда ишлаш, дебатлар, yз ну?таи назаринг бyлсин, ?ар ким ?ар кимга yргатади, пресс услуби, бинго yйини ва бош?алар. Ў?итишнинг бундай фаол шакллари ва усулларини ?yллаш y?увчиларга yз навбатида ижтимоий ?аётда ?онунларни амалда ?yллаш майлини ту?диради

ва имкон яратади.

«?yлланмалар билан ишлаш» усулида эса дарс yтиш жараёнида дарслик, ?yшимча адабиёт, жадвал, шакллар етарли бyлиши ва ?ар бир y?увчига берилиши керак. Умуман олганда энди технология дарсларида дарслик ва ?yлланмлар билан ишлаш усулидан фойдаланиш учун катта имкониятлар яратилди. Жумладан технология фани бyйича 5-9-синфлар учун дарсликлар ва бош?а ?yлланмалар яратилган [191, 206, 219, 221, 222].

Шунинг учун ?ам энди технология дарсларида y?увчиларни адабиётлар билан ишлашга yргатиш катта а?амият касб этмо?да.

?yлланмалар билан ишлашда y?итувчи мавзуни эълон ?илиб асосий ма?садни тушунтириб беради. Ў?увчилар дарслик, ?yлланма, жадвал ва шакллардан фойдаланиб маълумот тyплашга, дарсни муста?ил yрганиб, сyнгра yзаро кичик гуру?, жамоа бyлиб та?лил ?илиб чи?адилар. Бундай дарслар y?увчиларни дарслик, ?yлланмалардан фойдаланиб маълумот тyплашга, дунё?араши, билим ва кyникмасини оширишга, муста?ил билим олишга ва муста?илликка yргатади, шунингдек, шахсий психологик хусусиятларни, инсонийлик фазилатларини шакллантиришга ва ривожлантиришга ?ам ёрдам беради.

Технология фани y?увчиларни муайян ме?нат жараёнларини бевосита амалга оширишга тайёрлаш, яъни уларнинг билимларини амалиётда ?yллашга yргатиш, дастлабки касбий кyникма ва малакаларни шакллантириш вазифасини ?yяди. Ме?нат фаолиятида оддий бир ишни бажаришига йyналтирилган вазифанинг ?ар бир элементи ме?нат ?аракати дейилади. Бу модулли y?итишнинг иккинчи бос?ичига мос келади.

Технологик жараённинг бир типдаги асбоблар, мосламалар ва ме?нат усулларини ?yшиб олиб борилиши ор?али тугалланган ?исми ме?нат операцияси деб аталади. ?ар бир ме?нат операцияси ме?нат усулларининг бирга ?yшиб олиб борилиши ёрдамида бажарилади. Усул бу ишчининг муайян бир ма?садга эга бyлиб, тугалланган ме?нат ?аракатидир.

Назарий ва ишлаб чи?ариш таълими вазифаларини бyлиниши шартли характерга эга, чунки назарий таълимда билимларни амалиётда ?yллашга кyп эътибор берилади. Ишлаб чи?ариш таълимида олинган билимлар назарий таълимда туркумлаштирилади, назарий таълим жараёнида yрганилган кyникма ва малакалар эса ишлаб чи?ариш фаолиятида ?yлланиб муста?камланади. Технология фанининг асосий вазифаси y?увчиларни ижтимоий ва шахсий э?тиёжларини ?ондирувчи ишлаб чи?ариш ме?натига тайёрлашдан иборатдир. Ме?нат унумдорлиги аввало y?увчиларнинг танлаган касби бyйича ишга тайёрлиги, шахсий тажрибасига бо?ли?. шахс тажрибаси бу унинг томонидан эгалланган билим, малака ва одатлар йи?индисидир. Умумий режада у киши маданиятини, касб фаолиятида эса тайёрланганлик даражасини белгилайди. Технология фани маш?улотларида y?ув ишини тy?ри ташкил ?илиш, y?увчиларнинг давлат таълим стандартларида кyзда тутилган y?ув материалларини тизимли yрганиш ва пухта yзлаштириши ?амда миллий исти?лол ?ояларига асосланган жамиятимизнинг онгли ?урувчиларини тарбиялашга шароит яратади. Технология фани дарсларида y?увчиларнинг y?ув ва ишлаб чи?ариш фаолияти турли ташкилий шаклларда кечади. Технология фани маш?улотларида ташкилий шакл деганда y?ув ишлаб чи?ариш фаолияти учун y?увчилар кичик гуру?ларини ташкил этиш йyллари, бу фаолиятга ра?барлик ?илиш шакллари, шунингдек y?ув маш?улотларининг ?урилиш структураси тушунилади. Технология фанидан y?ув жараёнида таълимнинг турли шакллари ?yлланилади. Таълимнинг асосий шакли дарс ?исобланади. Бу технология фанидаги y?ув ишини ташкил этишнинг назарий ва ишлаб чи?ариш таълимидаги асосий шаклидир. Технология фани маш?улотларида y?итишнинг у ёки бу шаклини танлашда y?увчиларни касбий билим, кyникма ва малакалар билан ?уроллантириш жараёнида уларнинг мутло? ма?сади ва я?ин вазифалари, мазмун ?амда методлари, шунингдек, моддий шароитини белгилайдиган асосий омилларининг у ёки бу шаклига бо?ли?. Ў?увчилар фаолияти ва таълимоти жараёнини, шунингдек амалий тайёргарликнинг методлари ва дидактик воситаларини тy?ри танлаш ?уйидагиларни таъминлайди:

– буюмлар тайёрлашдаги технологик жараёнларнинг о?илона кyриниши (варианти) ни танлашни асослаш учун назарий билимлардан ма?садга мувофи? фойдаланиш ёки ишларни бажариш изчиллиги;

– y?увчиларга педагог томонидан технологик жараённинг ало?ида операция ?амда усулларини бажаришни, у ёки бу йyналиш учун характерли бyлган назорат-yлчов асбоблари ва апаратларини ?yллаш йyлларини, шунингдек ишлаб чи?ариш ил?орлари тажрибасини ?ар томонлама намойиш ?илиш, касбларни y?ув дастурлари ва режаларига мувофи? равишда тизимли ва изчиллик билан yрганиш;

– y?увчиларнинг ишлаб чи?ариш ме?натига тезро? ?yшилиши;

– y?ув ишининг турли ташкилий шакллар тизимида y?увчиларнинг педагог томонидан берилган уй вазифаларини муста?ил бажаришлари му?им а?амиятга эга. Назарий таълимда y?ув маърузалари, семинарлар, лабаротория маш?улотлари, практикумлардан фойдаланилади. ишлаб чи?ариш таълимида эса муайян шароитларда y?ув ишининг кичик гуру? таълимига я?ин бyлган шакли ?yлланилади. Технология фани y?итувчиси y?ув ишини ташкил этишда кyрсатилган шаклларнинг ?ар биридан фойдаланиши, зарур бyлганда уларни мувофи?лаштириши (алмаштириши ёки бирга ?yшиб олиб бориши) мумкин. Бунда y?ув дастурларининг бажарилиши y?увчиларни ишлаб чи?аришдаги муста?ил ишга тайёргарлигини оширишни, улар томонидан янги техника, технологик жараёнлар ва ме?натни ташкил этишни yрганишини таъминлайди. Педагогнинг таълимни бу бос?ичдаги y?ув тарбиявий вазифалари, y?ув материалининг мазмунидан келиб чи?иб, ишлаб чи?ариш характерини ?исобга олган ?олда гуру? ишлаб чи?ариш таълимини ташкил этишнинг энг о?илона шаклларини белгилайди. Хусусан дарсни ёппа (фронтал), гуру? шаклларида y?увчилар y?ув материалини бир ва?тда бир хил ишларни бажарган ?олда yрганадилар. Бу шакл y?итиш учун жуда ?улай шароит яратади ва шунинг учун ундан биринчи навбатда фойдаланиш зарур.

Технология фанидаги ишлаб чи?ариш таълими дастлабки пайтларда мактаб y?ув устахоналарида амалга оширилади. Ў?ув устахоналарида y?увчилар томонидан бажариладиган иш турларига ?араб маш?улотларнинг ?уйидаги хилларини кyрсатиб yтиш мумкин: маш? дарслари, y?ув-ишлаб чи?ариш дарслари – буюмларини муста?ил тайёрлаш дарслари, аралаш дарслар, инструктив ва назорат-текшириш дарслари.

Маш? ?илиш маш?улотлари даврида етакчи элемент – y?увчилар томонидан маш?ларни ишлаб чи?ариш жараёнида ?айта бажариш ?исобланади. Ў?ув-ишлаб чи?ариш, буюмларини муста?ил тайёрлаш дарслари ишлаб чи?ариш таълимининг асосий шарти сифатида yтилади. Бунда y?ув ишларини муста?ил бажариш якка (индивидуал), гуру? (звено, бригада) ли ва ёппа (фронтал) бyлиши мумкин. Бир хил иш ?уроли ва айни бир асбобни ?yллаб, бир хил ишни умумгуру? бажараётганда педагог гуру?га фа?ат умумий ра?барлик ?илиши билан ?ар бир y?увчига ёрдам беради.

Аралаш дарс деб барча айтиб yтилган дарс хилларига хос бyлган

элементлар ?yлланиладиган дарсга айтилади, ?ар бир дарснинг бош вазифаси

ва ма?сади y?увчилар томонидан дастур материалини онгли равишда yзлаштирилишидир.

Назорат-текшириш дарслари одатда, y?ув даврининг охирида y?увчиларнинг муста?ил ишга бyлган ?обилиятини, уларнинг ишлаб чи?аришга улгиришини ба?олаш, шунингдек y?ув ишлаб чи?аришда фа?ат y?увчилар эмас, балки педагог фаолиятидаги камчилик ва ижобий томонларини ?ам ?исобга олиш ма?садида yтказилади. Ишлаб чи?ариш таълими асосида yз ичига ?уйидагиларни олувчи тизим ётади: y?увчиларни мазкур операцияни ташкил этувчи ало?ида ?аракат ва усулларни бажаришдаги тренинг маш?лар; операцияда yзлаштирилган маш?ларни ?yшиш, яъни мазкур операцияни ташкил этувчи ?аракат усулларни комплекс

равишда yрганиш; объектни yрганишда муайян бос?ични ташкил этувчи бир неча асосий операцияларни yрганиш ва yзлаштириш; унча мураккаб бyлмаган, аммо мазкур буюмларга оид касб учун турдош бyлган буюмларни тайёрлашда бир неча yрганилган операцияларни комплекс равишда изчил ?yллаш; y?увчилар томонидан y?ув-ишлаб чи?ариш характерига эга бyлган буюмларни жуда мураккаб комплексларда yрганиладиган операцияларнинг катта ми?дорини ?yшиб олиб борган ?олда муста?ил тайёрлаш.

Шундай ?илиб, y?увчилар давлат таълим стандартлари ва y?ув дастурларига мувофи? режали равишда билимларни эгаллайдилар. Ў?ув устахоналарида y?увчиларга таълим беришнинг хусусияти шундаки, у y?увчилар томонидан билимлар, кyникма ва малакаларни изчил ?амда онгли yзлаштириш тамойилларига риоя ?илинган ?олда yтказилади. Барча ме?нат ?аракатлари, усуллари, операциялари ишларнинг yсиб борадиган мураккаблиги ва ани?лиги тартибида yрганилади. Ў?ув устахоналарида y?увчилар муайян ме?нат операциясига кирувчи ало?ида усул ва ?аракатларни эгаллайдилар, операцияни бутунлигича, хусусиятлари билан yзлаштириб, уни жуда о?илона ва ма?сулдор бажаришни yрганадилар. Бундай амалий ишларни y?увчиларни тy?ри бажаришга yргатишда инстрруктаж (йyл-йyри? кyрсатиш) методидан самарали фойдаланиш му?им а?амиятга эгадир [140; 248-254-б.]. Бинобарин инструктаж усули – уй?унлашган технология-ларнинг бир кyринишидир.




§2.3. Технология дарслари жараёнида y?увчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантиришнинг педагогик, психофизиологик хусусиятлари


Педагогик адабиётларни, шу жумладан, диссертацияларни yрганиш натижалари шуни кyрсатадики, y?увчиларнинг ижодий ?обилиятларини ривожлантириш бyйича кyпгина тад?и?отлар yтказилган бyлиб, уларда y?увчиларнинг ижодий фаолиятини ташкил этишнинг турли хил шакл ва усуллари очиб берилган. Ўрганилган ?амма тад?и?отларда ижодий фаолият ор?али шахсни тарбиялашда катта имкониятлар мавжудлиги таъкидланган. Психологияга оид адабиётларда таъкидланишича, умумий ?олда фаолият деганда кишининг англанган ма?сад билан бош?арилиб туриладиган ички (психик) ва таш?и (жисмоний) фаоллигига айтилади [179 78-б.;, 180; 89-б.; 181; 118-б.]. Инсон фаолиятининг мазмуни шу фаолиятни вужудга келтирадиган э?тиёжларнинг бир yзи билан эмас, балки фаолият мотивлари билан ?ам белгиланади. Ма?садга эришиш фаоллик талаб ?илади. Бу фаоллик эса ирода билан бо?ли?дир. Шунинг учун ?ам фаолият во?еаликка бyлган фаол муносабатларни шундай шартидирки, яшаб турган одам ва олам yртасида реал ало?а yрнатади. Фаолият yйин фаолияти, таълим фаолияти ва ме?нат фаолияти турларига бyлинади. Ўйин фаолияти ?аракатли ва а?лий yйинлардан ташкил топади. Бу фаолият имкониятларидан таълим-тарбия жараёнларида ?ам унумли фойдаланиш мумкин [181; 118-б]. Таълим фаолияти эса субъектни yрганиш ма?сад ?илиб олинган yзига хос фаолият бyлиб, бу фаолият билим олиш, кyникма ва малакалар ?осил ?илиш билан якунланади. Ме?нат фаолияти эса маълум бир ижтимоий фойдали моддий ё маънавий ма?сулотни ишлаб чи?аришга йyналтирилган фаолият туридир.

Ижодий фаолият анча кенг маънодаги тушунчадир. Бу фаолият ме?натнинг ижодий йyналиши (ме?натни ташкил этиш, унинг мазмуни, усулларини тад?и? этиш) билан тавсифланади. Ижодий фаолият ечими илгари маълум бyлмаган масалаларни ?yйишни ёки фикрларни шакллантиришни та?озо этади. Муаммони ечишга ?аратилган ижодий фаолият муаммонинг ечимларини топиш, та??ослаш ва танлаш – изланувчанлик кyринишига эгадир.

Конструкторлик ва технологик фаолият эса инсон томонидан ижодий масалаларни бажариш, бунда буюмни конструкциялаш, уни тайёрлаш технологиясини ишлаб чи?ишни ва амалга оширишни билдиради. Бу ишларнинг натижаси сифатида юзага келадиган янгилик субъектив ва объектив, яъни yзи учун ёки жамият учун бyлиши мумкин. Турли ва?тларда турли со?а тад?и?отчилари, масалан, педагоглар, психологлар, физиологлар, социологлар ва бош?алар ижодий фаолият жараёнининг турли аспектларини – ?ирраларини yрганадилар ва бу со?анинг yзига хос ?онуниятларини очдилар. Масалан, рус физиологлари И.П.Павлов ва И.М.Сеченовларнинг тад?и?отларига кyра, ижодкорлик физиологик-психологик асосга эга бyлиб, yзига хос мураккаб психологик жараённи ташкил этади [178, 194]. Физиологларнинг ну?таи назарича, ижодий ?оя инсон мия-асаб фаолиятининг янги тизими ?исобланади. И.П.Павловнинг ани?лашича, олий мия-асаб тизими таш?и во?еа-?одисаларни ва турли нарсаларни фа?атгина ?абул ?илувчигина эмас, балки уларни аналитик-синтетик та?лил этиш хусусиятига ?ам эгадир [178; 65-б.]. Бунинг натижасида турли хил во?еа-?одисаларнинг, буюмларнинг фар?ини, ало?ида томонларини, yзига хос хусусиятларини, шартли бо?ли?лик томонларини ажратиш имконияти юзага келади. Бу эса yз навбатида инсонга буюм ва ?одисалардаги янги yхшашликларни ил?ай олиш, олдиндан маълум бyлган тушунчалар асосида уларга турли хил янгича ?арашларни юзага келтиришда ?yл келади. Бундай ?арашларнинг вужудга келиши эса турли объектлар ва бош?а буюмларни лойи?алаш, тайёрлаш жараёнлари билан бо?ли? бyлган ижодий фаолият учун асос бyлиб хизмат ?илади. Умуман олганда, ижодий фаолият ёки ижодкорлик ни?оятда кенг тушунча бyлиб, у илмий, бадиий, техник, амалий ижодкорлик каби со?аларга бyлиниб кетади. Ижодий фаолиятнинг бу со?алари умумий асосга эга бyлган ?олда yзига хос хусусиятларга ?ам эгадир. Жумладан техник ижодкорлик ?ам yзига хос хусусиятларга эга. Масалан, ато?ли психолог С.Л.Рубинштейн ихтирочиларнинг фаолиятини та?лил этиб, шундай фикр билдирган эди: «Ихтирочиларнинг бош?а а?лий фаолиятлардан ажратиб турадиган хусусияти шундан иборатки, бунда маълум муаммони ?ал этадиган ани? буюм, механизм ёки усулни яратиш туради. Ихтирочининг ижодий иши yзига хослиги во?еа ва ?одисалар жараёнига ?андайдир янгилик киритиши билан ани?ланади» [187; 201-б.]. Ижодкорлик жараёнида инсоннинг асаб-мия тизимига хос бyлган, мавжуд ва?тинчалик маълумотларни умумлаштиришга ва янгиларини яратишга имкон берадиган хусусиятлари я??ол намоён бyлади. В.С.Василейский [43], А.Н.Лук [158], Б.М.Теплов ва П.М.Якобсон [193] каби психологларнинг олиб борган тад?и?отларига кyра ижодий жараён yзига хос маълум ?онуниятлар асосида юз беради. Жумладан П. М.Якобсон ?ам ихтирочилариннг фаолиятини yрганар экан, «?ар ?андай кутилмаган ички четланишлар маълум ?онуниятлар асосида юзага келади», – деган фикрни билдирган эди [193; 132-б].





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/ismoil-karimov/uk-uvchilarning-izhodkorlik-faoliyatini-rivozhlantirishning-68906124/) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



notes


Примечания





1


Мирзиёев Ш. Ватанимиз та?дири ва келажаги йyлида янада ?амжи?ат бyлиб, ?атъият билан ?аракат ?илайлик. //«Хал? сyзи» газ., 2017 йил, 16 июнь.




2


Президент Ш. М. Мирзиёевнинг Олий Мажлисга ва Ўзбекистон хал?ига Мурожаатномаси. 2021 йил 29 декабрь.




3


Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тy?рисида”ги ?онуни. Т., (ЎР?-637 23.09.2020)



Монографияда муаллифнинг кўп йиллик илмий-педагогик фаолиятидаги тажрибалари асосида мактабларда ўқитиладиган технология фани дарсларида ўқувчиларнинг ижодкорликни ташкил этишга ва ривожлантиришга илмий-услубий тавсиялар берилган. Монография технология фани ўқитувчилари, уни ўқитиш методикаси ихтисослиги бўйича тадқиқотчилари учун мўлжалланган, ундан талабалар, магистрантлар хам фойдаланишлари мумкин. Монография Фарғона давлат университети Илмий кенгаши томонидан нашр қилишга тавсия этилган.

Как скачать книгу - "Ўқувчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришнинг уйғунлашган технологиялари. Монография" в fb2, ePub, txt и других форматах?

  1. Нажмите на кнопку "полная версия" справа от обложки книги на версии сайта для ПК или под обложкой на мобюильной версии сайта
    Полная версия книги
  2. Купите книгу на литресе по кнопке со скриншота
    Пример кнопки для покупки книги
    Если книга "Ўқувчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришнинг уйғунлашган технологиялари. Монография" доступна в бесплатно то будет вот такая кнопка
    Пример кнопки, если книга бесплатная
  3. Выполните вход в личный кабинет на сайте ЛитРес с вашим логином и паролем.
  4. В правом верхнем углу сайта нажмите «Мои книги» и перейдите в подраздел «Мои».
  5. Нажмите на обложку книги -"Ўқувчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришнинг уйғунлашган технологиялари. Монография", чтобы скачать книгу для телефона или на ПК.
    Аудиокнига - «Ўқувчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришнинг уйғунлашган технологиялари. Монография»
  6. В разделе «Скачать в виде файла» нажмите на нужный вам формат файла:

    Для чтения на телефоне подойдут следующие форматы (при клике на формат вы можете сразу скачать бесплатно фрагмент книги "Ўқувчиларнинг ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришнинг уйғунлашган технологиялари. Монография" для ознакомления):

    • FB2 - Для телефонов, планшетов на Android, электронных книг (кроме Kindle) и других программ
    • EPUB - подходит для устройств на ios (iPhone, iPad, Mac) и большинства приложений для чтения

    Для чтения на компьютере подходят форматы:

    • TXT - можно открыть на любом компьютере в текстовом редакторе
    • RTF - также можно открыть на любом ПК
    • A4 PDF - открывается в программе Adobe Reader

    Другие форматы:

    • MOBI - подходит для электронных книг Kindle и Android-приложений
    • IOS.EPUB - идеально подойдет для iPhone и iPad
    • A6 PDF - оптимизирован и подойдет для смартфонов
    • FB3 - более развитый формат FB2

  7. Сохраните файл на свой компьютер или телефоне.

Последние отзывы
Оставьте отзыв к любой книге и его увидят десятки тысяч людей!
  • константин александрович обрезанов:
    3★
    21.08.2023
  • константин александрович обрезанов:
    3.1★
    11.08.2023
  • Добавить комментарий

    Ваш e-mail не будет опубликован. Обязательные поля помечены *