Книга - Kor çalğıçı

Kor çalğıçı
Vladimir Korolenko


Dünya ədəbiyyatından seçmələr
Oxucuda qeyri-adi təəssüratlar yaradan bu əsər gözləri anadangəlmə görməyən qəhrəmanın timsalında insan iradəsinin nəyə qadir olduğunu göstərir.





Vladimir Korolenko

KOR ÇALĞIÇI





1


Uşaq dövlətli bir ailədə gecəyarısı anadan olmuşdu. Gənc ana özündən getmiş bir halda yatırdı. O, yeni doğulmuş uşağın ilk, üstəlik, zəif səsini eşidəndə yatağında gözüyumulu çırpınmağa başladı. Dodaqları nə isə pıçıldayırdı; solğun üzündə nə isə dözülməz əziyyəti göstərən bir ifadə vardı.

Mamaça əyilib qulağını onun pıçıldayan dodaqlarına yaxınlaşdırdı. Qadın güclə eşidilə biləcək bir səslə soruşdu:

– Nə üçün?.. Nə üçün o?

Mamaça sualı başa düşmədi. Uşaq yenə də çığırdı. Xəstənin üzündə kəskin bir ağrı sezildi və qapalı gözlərindən iri yaş damlası axdı.

– Nə üçün, nə üçün? – deyə onun dodaqları yenə də əvvəlki kimi pıçıldayırdı.

Bu dəfə mamaça sualı başa düşdü və sakitcə cavab verdi:

– Siz uşağın nə üçün ağladığını soruşursunuz? Qaydadır, həmişə belə olur. Sakitləşin!

Lakin ana sakit ola bilmirdi. Hər dəfə körpə yenidən çığırdıqda o diksinir və hey acıqlı bir səbirsizliklə təkrar edirdi:

– Nə üçün… belə… bu qədər qorxunc qışqırır?

Mamaça uşağın qışqırtısında qəribə heç nə görmürdü. Axı dünyaya yeni gələn bütün körpələr qışqıraraq ağlayırlar.

Mamaça ananın sözlərini, sadəcə, sayıqlama hesab etdi, buna görə də ona fikir verməyib uşaqla məşğul oldu.

Bundan sonra gənc ana da susdu, lakin gözlərindən iri yaş damlaları axmağa davam edirdi.

Bəlkə, yeni doğulan körpə ilə birlikdə dünyaya ağır, heç vaxt bitməyəcək bir dərdin də gəldiyini ananın ürəyi hiss etmişdi? Bəlkə, hiss etmişdi ki, bu dərd yenicə doğulmuş bu körpəni bütün həyatı boyu amansızcasına izləyəcəkdi? Ya da bu, ola bilsin, doğrudan da, bir sayıqlama idi.

Ancaq hər nə cür olursa olsun, həqiqət bu idi ki, uşaq kor doğulmuşdu.




2


Əvvəlcə bunu heç kəs hiss etməmişdi. Oğlan bütün yeni doğulanlar kimi müəyyən yaşa qədər donuq və qeyri-müəyyən bir nəzərlə baxırdı. Günlər bir-birini əvəzlədikcə körpənin gözləri aydınlaşdı, onlardakı bulanıqlıq yox oldu. Lakin uşaq pəncərənin lap qabağında dayandığı halda günəşin otağa dolan şüalarına doğru başını belə çevirmirdi.

Ana uşaqdakı bu əcaib halı, hərəkətsizliyi və körpələrə yaraşmayan ciddiyyəti hamıdan əvvəl sezmiş, narahat olmuşdu.

Gənc qadın ürkmüş göyərçin kimi insanlara baxır və soruşurdu:

– Deyin görüm, o nə üçün belədir?

– Necədir? – deyə qohum-qonşular laqeydcəsinə soruşurdular. – Onu öz yaşıdlarından heç nə fərqləndirmir.

Bir dəfə isə ana onu və körpəni müayinə etməyə gəlmiş həkimdən soruşmuşdu:

– Baxın, o, əli ilə qeyri-adi şəkildə nəyi isə axtarır…

– Bu bütün körpələr üçün adi haldır, – deyə həkim etinasız halda cavab vermişdi.

– Bəs nə üçün o həmişə bir tərəfə baxır?.. O… o, kordur? – deyə birdən ananın köksündən qorxunc bir sual qopdu.

Həkim uşağı əlinə alıb tez işığa tərəf çevirdi və gözlərinə baxdı. Onun üzü tutuldu, sonra bir neçə anlaşılmaz cümlə söylədi, lap axırda da iki gündən sonra gələcəyini vəd edib getdi.

Ana uşağını bağrına basaraq yaralı quş kimi çırpınır, ağlayırdı. Uşağın gözləri isə yenə də eyni donuq və soyuq nəzərlərlə baxırdı.

Həkim, həqiqətən, iki gündən sonra gəldi. O özü ilə bərabər oftalmoskop[1 - Oftalmoskop – göz qişasını tədqiq etmək üçün tibbi alət] da gətirmişdi. Həkim şamı yandırıb uşağın gözünə yaxınlaşdırdı, uzaqlaşdırdı, ona diqqətlə baxdı və axırda çaşqın halda dedi:

– Təəssüf ki, xanım, siz səhv etməmisiniz… Uşaq, doğrudan da, kordur, üstəlik, nə vaxtsa görə biləcəyinə də ümid yoxdur.

Ana bu xəbəri sakitcə və kədərlə dinlədi, sonra isə pıçıldadı:

– Mən çoxdan bilirdim.









3


Kor uşağın doğulduğu ailə bir o qədər də böyük deyildi: ana və körpədən başqa ailədə ata, bir də hamının «Maksim dayı» deyə çağırdığı bir nəfər vardı.

Körpənin atası pan[2 - Pan – orta əsrlərdə Polşa, Çexiya, Qərbi Ukrayna və Qərbi Belarusda iri feodal] Popelski rəhmdil kənd mülkədarı[3 - Mülkədar – torpaq sahibi olan zadəgan] idi: ürəyi saf, mərhəmətli bir adam idi, işçilərə yaxşı baxır, dəyirman tikməyi və onların yerini dəyişməyi çox sevirdi. Bu iş, demək olar ki, onun bütün vaxtını alırdı. Buna görə də atanı günün ancaq müəyyən saatlarında: səhər yeməyi və ya nahar vaxtı evdə görmək olardı.

Maksim dayı isə tamamilə başqa adam idi. Təsvir etdiyimiz hadisədən on il əvvəl Maksim dayı dalaşqanlığı ilə məşhur idi. Hamı təəccüblənirdi ki, hörmətli bir nəsil sayılan pan Popelski ailəsindən necə olmuşdu, belə qorxunc bir adam çıxmışdı. Heç kəs onunla necə rəftar etməyi bilmirdi. Panların xoşsifətliyinə o, kobudluqla cavab verir, kəndlilərin özbaşınalığını, kobud hərəkətlərini isə bağışlayırdı.

Elə bir gün gəldi ki, Maksim dayı nəyə görəsə ətrafındakı insanlara qəzəblənib İtaliyaya getdi. Orada özü kimi dalaşqan birinə – Qaribaldinin[4 - Cüzeppe Qaribaldi – İtaliyanın milli qəhrəmanı] dəstəsinə qoşuldu.

Nəhayət, bir gün xəbər gəldi ki, Maksim öz atı ilə birlikdə müharibə meydanında həlak olmuşdur.

Lakin bir müddət sonra həmin xəbərin yalan olduğu üzə çıxdı: Maksim qayıdıb öz bacısının evinə gəldi. Belə məlum oldu ki, o, döyüşdə ölməsə də, ağır yaralanıb, çünki Maksimin sağ ayağını dibindən kəsmişdilər. Buna görə də qoltuqağacı ilə gəzirdi. Üstəlik, sol əli də şikəst olduğundan birtəhər əsaya dayanmaq üçün yarayırdı. Bundan başqa, artıq sakit bir adama çevrilmişdi, arabir kimisə acılamasını nəzərə almasaq, dalaşqanlığından əsər-əlamət qalmamışdı.

Maksim cəmiyyət içərisinə az-az çıxır, vaxtının çoxunu öz kitabxanasında bəzi kitabları oxumaqla keçirirdi. Bu kitabların da nədən bəhs etdiyini heç kəs bilmirdi. Təkcə belə bir fikir var idi ki, bu kitablar tamamilə allahsızlıqdan danışan kitablardır. O özü də bəzən yazırdı, amma onun yazdıqları heç bir zaman heç bir yerdə çap olunmadığından bunlara heç kim ciddi əhəmiyyət vermirdi.

Bu kiçik kəndli evində yeni doğulmuş uşağın böyüməyə başladığı zamanlar Maksim dayının qısa kəsilmiş saçları gümüş kimi çallaşmışdı. Daim qoltuqağacına söykəndiyindən çiyinləri qalxmış, gövdəsi dördbucaq şəklini almışdı.

Maksim dayı bəzən belə düşünürdü ki, həyat – mübarizədir, bu mübarizədə isə onun kimi şikəst birinə artıq yer yoxdur. O fikirləşirdi ki, artıq əbədi olaraq sıradan çıxıb və yaxınları üçün əlavə yükə çevrilib. Gah da bu fikirləri beynindən qovur, tamamilə əksini düşünür, bütün hallarda həyatın sərt üzü ilə mübarizəyə davam etməli olduğunu düşünürdü.

Əvvəl-əvvəl o, kor uşağa əhəmiyyət vermirdi. Lakin bir gün onun taleyi ilə öz taleyi arasındakı əcaib bənzərliyi görməyə başladı və bu, Maksim dayını körpənin qayğısına qalmağa həvəsləndirdi.

O, bir dəfə uşağa gözaltı baxaraq fikirli bir halda öz-özünə dedi:

– Hm… Bəli, bu körpə də şikəstdir. Əgər ikimizi birləşdirsələr, bəlkə də, kiçik bir insancığaz əmələ gələr.




4


Maksim dayı uşağa nə qədər çox baxırdısa, onun sıx qaşları da bir o qədər tez-tez çatılırdı. Nəhayət, o, bir dəfə işə qarışmaq qərarına gəldi və dedi:

– Bu balaca məndən də bədbəxt olacaq. Doğulmasaydı, daha yaxşıydı.

Gənc qadın başını aşağı saldı, göz yaşları əlindəki tikişin üstünə töküldü. O, yavaşca:

– Bunu mənim yadıma salmaq qəddarlıqdır, Maksim, amansızlıqdır.

– Mən ancaq həqiqəti söyləyirəm, – deyə Maksim bacısına cavab verdi. – Mənim əlim-ayağım yoxdur, amma gözüm var. Uşağın isə gözü yoxdur, deməli, gələcəkdə nə əli, nə ayağı, nə də iradəsi olacaq…

– Nə üçün?

Maksim mülayimcəsinə:

– Bir qulaq as, Anna! – dedi. – Mən nahaq yerə sənə bu dəhşətli sözləri söyləmirəm. Uşağın incə və həssas əsəb sistemi var. O özünün digər qabiliyyətlərini elə həddə qədər inkişaf etdirməlidir ki, bu onun korluğunu bir qədər yüngülləşdirsin. Bunun üçün isə məşğələ lazımdır. Odur ki uşağa qarşı qayğıkeş davranmaq azdır, başqa şeylər də düşünmək lazımdır.

Anası ağıllı idi, Maksim dayının nə demək istədiyini başa düşürdü.

Həmin söhbətdən bir neçə ay sonra uşaq hər səsə qulaq verərək sürətlə, sərbəstcəsinə otaqların içərisində iməkləyir, başqa uşaqlarda görünməyən bir cəldliklə əlinə düşən hər şeyi yoxlayırdı.

O, tezliklə anasını yerişindən, paltarının xışıltısından və nə isə yalnız özünəməxsus, özgələrinin dərk edə bilmədiyi əlamətlərdən tanımağı öyrəndi: otaqda neçə adam olursa olsun, onlar necə yerlərini dəyişir, dəyişsin, həmişə səhv etmədən anasının oturduğu yerə tərəf gedirdi. Anası onu birdən-birə qaldırıb götürəndə belə yenə dərhal anasının qucağında olduğunu bilir və sakitcə dayanırdı. Lakin başqaları onu qucağına aldığı zaman kiçik əlləri ilə qucağında olduğu adamın üzünü yoxlayır və yenə dərhal dayəsini, Maksim dayını, atasını tanıyırdı. O, yad adamın əlinə düşəndə isə kiçik əllərinin hərəkəti yavaşıyır, diqqət və ehtiyatla əllərini yad adamın üzündə gəzdirir, üzünün cizgilərindən təlaşlandığı hiss olunurdu. Elə bil o, barmaqlarının ucu ilə yoxlayarkən qarşısındakı adamı görür və ona diqqətlə baxırdı.

Təbiətcə çox diribaş və oynaq uşaq idi. Lakin aylar bir-birinin ardınca gəlib-keçdikcə hərəkətlərindəki cəldlik azalırdı. Evin xəlvət bucaqlarında mıxlanıb qalır, üzündəki xətlər donmuş kimi sakit görünür, elə bil nəyəsə qulaq asırdı. Otağın sakit olduğu və müxtəlif səslərin onu məşğul etdiyi zamanlarda uşağın gözəl, yaşına uyğun olmayan ciddi üzündə heyrət və təəccüb əlamətləri görünür, elə bil o nəyinsə haqqında düşünürdü.

Maksim dayı başa düşdü ki, uşağın incə və həssas əsəb sistemi tədricən inkişaf edir, eşitmək, duymaq vasitəsilə ətrafdan aldığı təəssüratı dərk etməyə çalışır. Onun duyğu qabiliyyətindəki qeyri-adi həssaslıq hamını heyran etmişdi. Hətta arabir elə görünürdü ki, o lap rəngləri də seçə bilər: uşağın əlinə rəngbərəng parçalar düşdüyü zaman incə barmaqlarını uzun müddət onların üstündə gəzdirir, bu zaman üzündə təəccübləndiyini göstərən ifadə yaranırdı.

Sonralar getdikcə məlum oldu ki, uşağın duyğu qabiliyyəti ilk növbədə eşitmə qabiliyyəti üzrə inkişaf edir. O tez bir zamanda səslər vasitəsilə otaqları mükəmməl surətdə tanıya bildi: ailə üzvlərinin yerişini, şikəst dayısının oturduğu skamyanın cırıldamasını, anasının tikiş tikərkən işlətdiyi sapların boğuq səslərini, divar saatının aramla tıqqıldamasını seçir və bir-birindən fərqləndirirdi. Bəzən o, divarboyu iməkləyərək başqalarının eşidə bilmədiyi bir səsi diqqətlə dinləyir, əlini qaldıraraq divar kağızları üstündə gəzişən milçəklərin arxasınca uzadırdı. Ürkmüş cücü yerindən sıçrayıb uçan kimi kor uşağın üzündə acı heyrət ifadəsi əmələ gəlirdi. O, milçəyin birdən-birə uçub yox olmasının sirrini anlaya bilmirdi. Lakin sonralar uşaq belə hallarda başını milçəyin uçduğu tərəfə çevirməyə başladı: deməli, onun güclü eşitmə qabiliyyəti indi hətta havada milçək qanadlarının incə səsini də qavrayırdı!

Bir sözlə, uşağın üzündə daim səslərə qarşı xüsusi diqqət hiss olunurdu. Qulaq asarkən onun alt çənəsi incə və uzun boynu üzərində azca qabağa doğru uzanırdı. Qaşları xüsusilə tez-tez tərpənir, gözəl, lakin görməyən gözləri isə üzünə sərt, eyni zamanda təsirli bir görkəm verirdi.




5


Uşaq artıq üç yaşında idi. Qış başa çatır, həyətdəki qar artıq əriyir, bahar suları ətrafa səs salır, bununla birlikdə xəstə olduğu üçün bütün qışı təmiz havaya çıxmayıb otaqda keçirməyə məcbur olan uşağın da səhhəti yaxşılaşmağa başlayırdı.

Tezliklə pəncərələri daha tez-tez açmağa başladılar və bahar havası otağı daha tez-tez doldurmağa başladı. Şən bahar günəşi torpağı qızdırır, fıstıq ağaclarının hələ çılpaq olan budaqları sevinclə yellənir, uzaqlarda qaralan əkinlər, yeni göyərmiş otlar görünürdü. Baharın gəlişi ilə hamı daha azad və xoş nəfəs alırdı.

Uşaq üçün isə bahar yalnız müxtəlif səsləri ilə qonaq gəlirdi. O, bahar sularının sellərə çevrilərək sanki bir-birini qovurlarmış kimi daşlara çırparaq yumşaq torpaqları dərindən yarıb necə axdığını duyur, səhər şaxtasının damın kənarındakı navalçalarda dondurduğu və indi günəşin qızdırdığı buz saçaqlarından tələsik süzülüb-tökülən bahar damlalarının tıqqıltısını hiss edirdi. Arabir bu səslərin arasından çox yüksəklərdən durna qaqqıltıları eşidilirdi.

Təbiətdəki bu canlanma uşağın üzündə böyük heyrət doğururdu. O, qaşlarını tərpədir, boğazını uzadaraq dinləyir, sonra bu səslərdən həyəcanlanıbmış kimi birdən əlini uzadır, anasını axtarır və onun qucağına atılaraq bərk-bərk onun sinəsinə qısılırdı.

– Buna nə olub? – deyə anası özündən və başqalarından soruşurdu.

Maksim dayı diqqətlə uşağın üzünə baxır, onun bu həyəcanının səbəbini izah edə bilmirdi. Anası isə oğlunun üzündəki təəccüb və sual əlamətlərini hiss edərək:

– O… o anlaya bilmir, – deyə nəticə çıxarırdı.

Doğrudan da, uşağı həyəcan və narahatlıq bürümüşdü: bəzən o, yeni səslərə qulaq verib onları duyur, bəzən də bu vaxta qədər adət edib öyrəşdiyi səslərin birdən-birə susub haraya isə yox olduqlarına təəccüblənirdi.

Elə ki baharın qarışıq, hay-küylü dövrü keçdi, uşağın həyəcanı da azaldı.

Bir gün onu çölə, yaxındakı çayın kənarına çıxarmağı qərara aldılar. Anası onun əlindən tutub aparırdı. Maksim dayı da qoltuqağacıları ilə onların yanınca gedirdi. Onlar sahildəki təpəyə tərəf gedirdilər, çünki külək və günəş bu təpələri lazımi qədər qurutmuşdu. Təpə yaşıllaşmış, qalın bir çəmənliklə örtülmüşdü, uzaqlardakı mənzərələr buradan çox aydın görünürdü.

Anası uşağın kiçik əlinin onun əlini bərk-bərk sıxdığını hiss etdi, lakin baharın günəşli havasından o qədər məst olmuşdu ki, onun bu həyəcanlı hərəkətinə əhəmiyyət vermədi. Əhəmiyyət versə görərdi ki, uşaq gözlərini heyrətlə günəşə çevirib: sanki sudan çıxarılmış balıq kimi tez-tez nəfəs alaraq havanı sinəsinə çəkir! Arabir onun çaşqın üzündə sevinc əlaməti görünür, ancaq bu sevinc dərhal da öz yerini çaşqınlığa, heyrətə buraxırdı.

Təpəyə çatan kimi hər üçü yumşaq otların üstündə oturdu. Anası uşağı daha rahat əyləşdirmək üçün yerdən qaldırdığı zaman o yenə titrək əlləri ilə anasının paltarından yapışdı, elə bil harasa yıxılacağından qorxdu. Sanki ayağı altında torpaq olduğunu hiss etmirdi. Lakin anası bu dəfə də uşağın həyəcanını hiss etmədi; çünki onun gözləri və diqqəti gözəl bahar mənzərəsinə dikilib qalmışdı.

Günortaçağı idi. Günəş yavaş-yavaş mavi göy üzündən çəkilib gedirdi. Onların oturduqları təpədən axmaqda olan çay bütün genişliyi ilə görünürdü. Çaydakı buzlar artıq axıb getmişdi, yalnız arabir orada-burada suyun üzərində ağ ləkələr kimi görünən buz parçaları üzür, onlar da yavaş-yavaş əriyib yoxa çıxırdılar. Çəmənliyin çuxur yerlərində toplanmış sular göy qübbəsindəki ağ buludları əks etdirirdi.

Çayın o tayında rütubətli torpaqdan baş qaldırıb günəşin altında qızınan tarlalar, bacalarından göyə tüstü qalxan, küləşlə örtülü daxmalar qaralır, daha uzaqlarda isə mavi zolaq şəklindəki meşə görünürdü. Torpaq sanki nəfəs alırdı və ondan göyə nə isə xəfif bir buxar qalxırdı.








Təbiət bayrama hazırlanmış ev kimi hər tərəfi bəzəmişdi. Lakin kor uşaq üçün bütün bunlar yalnız ucsuz-bucaqsız bir qaranlıq idi. Onun üçün nə parlaq fəza, nə mavi göy qübbəsi, nə də geniş üfüqlər var idi. Bircə həmişə olduğu kimi, ayrı-ayrı səsləri – torağayın cəh-cəhisini, fıstıq ağacının ahəstə xışıltısını, çayın çətin-liklə eşidilən şırıltısını, milçəklərin vızıltısını, öküzləri hovlayaraq tarlada yer sürən əkinçinin yorğun hayqırtısını eşidir və bir-birindən seçə bilirdi.

Ancaq uşaq yenə də bu səsləri bütünlüklə dərk etmir, bəzən həyəcanlanır, bəzən üzündə sevinc, bəzən isə təlaş ifadəsi oyanırdı.

Birdən uşaq yavaşca bir ah çəkib dalı üstə otların üstünə sərildi. Anası cəld ona tərəf çevrildi və çığırdı: uşaq otların üstündə bət-bənizi ağarmış, özündən getmiş bir halda uzanmışdı.

Maksim dayı bu hadisədən çox narahat oldu. Həmin gündən sonra o, fiziologiya[5 - Fiziologiya – canlı orqanizmin və onun hissələrinin fəaliyyəti haqqında elm] və pedaqogika[6 - Pedaqogika – tərbiyə, təlim və tədrisin forma və metodlarını öyrənən elm] haqqında kitablar gətizdirir, uşaqların sirlərlə dolu inkişafı haqqında elmin indiyədək gəlib çıxdığı bütün nəticələri öyrənirdi.

O, getdikcə daha çox inanırdı ki, uşağı gözdən məhrum etmiş təbiət onu başqa qabiliyyətlərlə mükafatlandırıb. Maksim dayı bu qabiliyyətləri inkişaf etdirməyi öz vəzifəsi saymağa başlamışdı.

«Kim bilir, bəlkə də, elə zaman gələcək ki, bu uşaq mənim sayəmdə güclü bir insana çevriləcək. Əgər bunu bacarsaydım, o zaman deyərdim ki, qoca və şikəst ömrüm hədər getməyib…» – Maksim dayı elə hey öz-özünə deyirdi.




6


İlk bahar gəzintisindən sonra uşaq bir neçə gün sərsəm halda yatdı. O gah öz yatağında hərəkətsiz, səssiz yatır, gah da öz-özünə nələr isə danışır, diqqətlə nəyə isə qulaq asırdı. Belə hallarda onun üzündən heyrət ifadəsi çəkilmirdi.

Gənc ana:

– Doğrudan da, o elə baxır ki, elə bil nəyi isə başa düşmək istəyir, lakin bacarmır, – deyirdi.

Maksim dayı fikrə gedib başını tərpədirdi. O başa düşürdü ki, uşağın əcaib həyəcanının və qəflətən bayılmasının bircə səbəbi var: ətrafdan aldığı təəssüratın çoxluğu! Çünki uşağın şüuru bu qədər təəssüratı birdən-birə qavramağa kifayət edə bilməzdi.

Ona görə də qoca belə bir qərara gəldi: uşaq sağalıb yataqdan qalxdıqda elə etmək lazımdır ki, bütün təəssürat və duyğuları ona az-az, tədricən, yəni hissə-hissə çatdırsın.

Uşağın xəstə yatdığı otağın pəncərələri möhkəm örtülmüşdü. O, sağaldıqca Maksim dayı pəncərələri az müddət üçün açır, sonra onu yavaş-yavaş otaqlarda gəzdirir, qapı ağzına, həyətə, bağçaya çıxarırdılar. Hər dəfə uşağın üzündə həyəcan əlamətləri göründükdə anası onu heyrətləndirən bu səslərin nə olduğunu başa salıb deyirdi:

– Bu, meşənin dalında çobanın çaldığı tütəyin səsidir; sərçə cikkiltiləri arasından eşidilən bu səs də çayırquşunun səsidir… Hacıleylək də sınmış araba çarxının üstündə səslənir. O bu günlərdə uzaq ölkələrdən uçub gəlib. İndi də köhnə yerində özünə yuva tikir.

Belə hallarda uşaq sevinc və minnətdarlıq hissi ilə parlayan üzünü anasına çevirir, onun əlindən tutaraq başını tərpədir, sonra yenə düşüncəli, mənalı bir tərzdə qulaq asmağa davam edirdi.

Nəhayət, elə bir vaxt gəlib çatdı ki, uşaq diqqətini cəlb edən hər bir şey haqqında soruşmağa başladı. Hərdən anası, daha çox isə Maksim dayı cürbəcür səslər çıxaran müxtəlif şeylər, canlılar barədə ona danışıb məlumat verirdilər. Anasının söhbəti daha canlı, daha aydın olduğu üçün bunlar uşağa böyük təsir bağışlayırdı, lakin bəzən bu təsir həddindən çox qüvvətli olur və uşağı kədərləndirirdi.

Uşağın qəm və iztirablı üzünə, hərəkətsiz gözlərinə baxdıqca əzab çəkən gənc ana öz balasına əşyaların şəkilləri və rəngləri haqqında məlumat verməyə çalışırdı. Uşaq var qüvvəsini toplayır, qaşlarını çataraq diqqətlə qulaq asırdı, belə hallarda hətta onun alnında nazik qırışlar da əmələ gəlirdi. Görünürdü ki, uşaq aldığı məlumatlar üzərində baş sındırır, nəticələr çıxarmağa çalışır, bəzən buna gücü çatmadıqda isə qəmə batırdı.

Maksim dayı belə vaxtlarda uşağın köməyinə çatar, ona hər bir məlumatı dərindən dərk etməkdə yardımçı olardı. O, bacısının oğlana anlamaqda çətinlik çəkdiyi məlumatlar verməsindən, hekayələr danışmasından narazı idi.

Maksim dayı uşağa mümkün qədər elə şeylər haqqında danışmağa başlardı ki, onun ağlına tez batsın. Dayısının belə söhbətlərindən sonra uşağın üzü get-gedə sakitləşərdi. O, dirəyin başında tənbəl-tənbəl çöpləri tıqqıldadan hacıleyləklərin səsini eşidib soruşardı:

– Yaxşı, o nə boyda olar? Çox böyükdür?

Bu zaman oğlan əllərini açardı; ümumiyyətlə, o bu cür suallar verəndə həmişə belə edirdi. Uşaq əllərini açdıqca Maksim dayı da harada dayanmaq lazım gəldiyini ona göstərərdi. Bu dəfə o öz kiçik əllərini tamamilə açdı, lakin Maksim dayı dedi:

– Yox, o bundan da böyükdür. Əgər onu otağa gətirib döşəmənin üstünə qoysaq, onun başı stulun söykənəcəyindən də hündür olar.

– Böyükdür… – deyə uşaq fikirli-fikirli cavab verdi. – Amma çayırquşu isə bu boydadır! – ovuc-ovuca birləşdirdiyi əllərini bir-birindən azca araladı.

– Hə, çayırquşu o boydadır… Amma orası da var ki, böyük quşlar heç vaxt bu balaca quşlar kimi yaxşı oxuya bilmirlər. Çayırquşu çalışır ki, onun oxuması hamıya xoş gəlsin. Hacıleylək isə ciddi quşdur, yuvasında bir qıçı üstündə durur, öz işçilərinə acıqlanmış mülkədar kimi hirsli-hirsli ətrafa baxıb bərkdən deyinir. Yəqin, heç fikirləşmir ki, səsi xırıldayır və qıraqdakı adamların xoşuna gəlmir.

Uşaq bu təsvirlərə qulaq asaraq güldü. Anasının hekayələrini başa düşmək üçün çalışdığı o ağır dəqiqələri unutdu. Bununla belə, anasının hekayələri onu daha çox maraqlandırırdı. Odur ki oğlan çox vaxt sorğu-sual üçün Maksim dayıya yox, anasına müraciət edərdi.




7


Uşağın dumanlı beyni yeni təsəvvürlərlə zənginləşirdi. O, son dərəcə həssas eşitmə qabiliyyəti vasitəsilə onu əhatə edən təbiəti getdikcə daha yaxşı dərk edirdi. Onun başı üzərində və ətrafında yenə əvvəlki kimi dərin və keçilməz bir qaranlıq hökm sürürdü. Bu qaranlıq bulud kimi onun başının üstünü almışdı, həm də doğulduğu gündən!

Belə görünür, oğlan öz bədbəxtliyinə alışmalı, adət etməli idi. Lakin onun uşaq təbiəti daim bu qaranlıq dünyadan azad olmağa çalışırdı. Qaranlıq dünyadan işıqlı dünyaya çıxmaq arzusu onu bir dəqiqə belə tərk etmirdi. Bu arzusuna qovuşmadıqca üzündəki iztirab ifadəsi də daha çox nəzərə çarpırdı.

Lakin o bütün uşaqlara məxsus xoş və həyəcanlı dəqiqələr də keçirirdi. Həmin xoş və həyəcanlı dəqiqələr daha çox aldığı yeni təəssüratlarla, məlumatlarla bağlı olurdu.

Beləcə, oğlan beş yaşına çatdı. O, arıq və zəif idi, ancaq təkbaşına otaqlarda gəzir, hətta sərbəstcəsinə yüyürürdü də. Əgər yad bir adam otaqlarda onun nə cür arxayın gəzdiyinə, lazım olan tərəfə necə döndüyünə və istədiyi əşyaları necə asanlıqla tapdığına baxsaydı, düşünə bilərdi ki, qarşısındakı kor deyil.

Həyətdə isə uşaq əlağacını yerə vura-vura çox çətinliklə gəzirdi. Əgər əlində ağacı olmazdısa, o, torpaq üzərində iməkləyər, qarşısına çıxan şeyləri tez əli ilə yoxlayıb öyrənərdi.


***

Sakit yay axşamı idi. Maksim dayı bağda oturmuşdu. Pan Popelski həmişəki kimi uzaq bir tarlada əlləşməkdə idi. Həyət və ətrafda tam sakitlik idi; kənd yuxudaydı, xidmətçi otağındakı qulluqçuların da danışığı kəsilmişdi. Uşağı yarım saat olardı ki, yatağına uzatmışdılar.

O, yarıyuxulu idi. Neçə vaxt idi ki, belə sakit saatlarda uşaq yaddaşını qurcalayır, əcaib xatirələrə dalırdı. Şübhəsiz ki, mavi göyün necə qaranlıqlaşdığını, ağacların ulduzlu göyün altında necə tərpəndiyini, ətrafı bürüyən alaqaranlığın ay və ulduzların incə şüaları ilə qarışıb yeri necə işıqlandırdığını görmürdü. Lakin budur, neçə gündür ki, o nə isə xüsusi, məftunedici xatirələrin təsiri altında yatır, ertəsi gün isə bu xatirələrin nədən ibarət olduğunu özü də aydınlaşdıra bilmirdi.

Elə ki yuxu onu təntidir, fıstıq ağaclarının xışıltısı kəsilir, uzaqlarda hürüşən kənd itlərinin səsi, çayın o tərəfindəki bülbüllərin cəh-cəhi, çəməndə otlamaqda olan dayçanın boynuna bağlanmış zınqırovların dınqıltısı eşidilməz olur, belə vaxtlarda uşağa elə gəlirdi ki, bütün bunlar həmahəng şəkildə birləşir, asta-asta çəkilib pəncərəyə tərəf uçur. Sonra isə uzun müddət xoş səslər çıxararaq onun yatağının üstündə fırlanır, qeyri-adi xəyallar doğururlar. Ertəsi gün səhər o, xoşhallıqla oyanır və anasına müraciət edərək maraqla soruşurdu:

– Dünən… o nə idi? O necə şeydir?

Anası işin nə yerdə olduğunu bilmədiyindən belə düşünürdü ki, gecələr gördüyü yuxular uşağı narahat edir. O özü onu yatağına uzadır, qayğıkeş ana kimi üstündə xaç çəkir, uşaq mürgüləməyə başlayan kimi isə çıxıb gedirdi. Lakin sabahı gün uşaq yenə axşamdan bəri onu narahat edən qəşəng şeylər haqqında anasına danışırdı:

– Ana, elə yaxşı, elə gözəldir ki!

Bu axşam ana söhbətin nədən getdiyini aydınlaşdırmaq üçün uşağın yatağı yanında bir qədər çox qalmağı qərara aldı. O, çarpayının yaxınlığında qoyulmuş stulda oturub əlindəki hörgüyə davam edə-edə oğlunun – Petrusun nəfəs almasına qulaq verirdi. Sanki uşaq dərin yuxuda idi, lakin birdən qaranlıqda onun ahəstə səsi eşidildi:

– Ana, sən burdasan?

– Hə, oğlum, burdayam…

– Sən dur get, o səndən qorxur, buna görə də indiyə qədər gəlib çıxmayıb. Yuxuya getməyimə az qalıb, lakin o hələ də gəlməyib.

Təəccüblənmiş ana uşağın bu dediklərinə heç bir məna verə bilmir, daha doğrusu, onun sözlərindən bir şey başa düşmürdü. Uşaq öz yuxuları haqqında elə bir inamla danışırdı ki, guya bütün bunlar həqiqət idi.

Anası qalxıb oğlunu öpməyə əyildi və gizlincə bağça tərəfdən açıq pəncərəyə yaxınlaşmağa qərar verib yavaşca otaqdan çıxdı.

Bağı hərlənib pəncərənin yanına gəlib çatmamışdı ki, məsələ aydın oldu. Ana birdən tövlə tərəfdən cənub küləyinin xışıltısına qarışaraq gələn mülayim, lətif fit səsi eşitdi. O bu səsin uşağın mürgüləmə saatlarına təsadüf etdiyini anladı, başa düşdü ki, məhz bu səs uşağın yuxusuna qarışıb onu xəyallar aləminə aparırmış.

Qadın özü də bir neçə dəqiqə dayandı, ürəkdən çalınan fiti dinlədi, oğlunun məhz bu fit səsindən belə xoşhallandığına arxayın oldu, sonra bağın qaranlıq xiyabanı ilə Maksim dayının yanına getdi. Yolboyu o: «İohim yaxşı çalır. Çox qəribədir, üzdən kobud görünən bu nökərdə nə qədər incə hiss varmış!» – deyə düşünürdü…




8


İohim, doğrudan da, yaxşı çalırdı. Kamanda «Kazak», yaxud polyakların ürəkaçan «Krakovyak» havasını heç kəs onun kimi yaxşı çala bilmirdi. Bəzən o, kafenin bir küncündəki skamyada oturur, kamanı çənəsinə yaxınlaşdırır, hündür dəri papağını arxaya çəkərək əlindəki əyri yayı tarım çəkilmiş simlər üzərində gəzdirirdi. Bu zaman kafedə az adam tapılırdı ki, yerində otura bilsin. Hətta onunla bərabər kontrabasçalan taygöz qoca yəhudi Yankel belə cuşa gəlirdi.

Bir gün İohim qonşu panın həyət qulluqçularından Mariya adlı qıza vuruldu. Həmin gündən bəri o nədənsə şən kamanını yerə qoydu. Qızın qəlbini ovsunlamaqda kaman ona kömək edə bilmədi: Mariya ağasının nökərini bu çalğıçı oğlandan üstün tutdu. Həmin gündən kamanının səsi nə yeməkxanada, nə də gənc qız və oğlanların toplaşdığı axşam yığıncaqlarında eşidildi. O, kamanını tövlədəki payanın üstündən asdı, rütubətin bu sevimli alətə zərər verəcəyini isə nəzərə almadı. Beləcə, kamanın simləri bir-birinin ardınca qırılıb töküldü. Bu simlər elə gurultulu qopub tökülürdülər ki, hətta atlar belə bundan mütəəssir olaraq kişnəyir, başlarını heyrətlə qəzəblənmiş sahiblərinə çevirirdilər.

Kaman yerinə İohim yoldan ötən bir nəfərdən tütək aldı. Tütək ağacdan düzəldilmişdi. Görünür, İohim tütəyin ürəkdən qopan asta fəryadı ilə öz acı taleyi arasında daha çox uyğunluq tapırdı. Ya da belə düşünürdü ki, bu alət onun sınıq qəlbinin dərdlərini daha gözəl ifadə edə bilər.

Ancaq tütək onun ümidlərini doğrultmadı. İohim aləti alıb bir-bir hərtərəfli yoxladı: çevirdi, kəsdi, suya salıb islatdı, günəşdə qurutdu, küləkdə quruması üçün nazik iplə damın üstündən asdı, bütün bunların heç bir faydası olmadı. Tütək bu kəndli oğlanın ürək sözlərinə qulaq asmırdı, mahnı yerinə fit çalır, həzin-həzin inləmək əvəzinə cır və nazik səslər çıxarırdı. Bir sözlə, İohimin əsla xoşuna gəlmirdi. Nəhayət, o, möhkəm hirsləndi, belə qərara gəldi ki, yaxşı tütək düzəltmək hər kəsin hünəri deyil, ona görə də özü tütək düzəltmək fikrinə düşdü. Bir neçə gün o, qaşlarını çataraq çölləri, bataqlıqları gəzdi, hər söyüd ağacına yanaşdı, budaqlarını yoxladı, bir neçəsini kəsdi, lakin heç biri xoşuna gəlmədi. İohim ona lazım olan yaxşı bir budaq tapa bilmirdi. Qaşları yenə də əvvəlki kimi acıqlı bir şəkildə çatılmışdı. Oğlan axtarışını davam etdirərək irəliyə getdi. Axırda tənbəl-tənbəl axan kiçik bir çayın kənarına gəlib çıxdı. Çayın durğun yerindəki su ağ zanbaqları tərpədirdi. Səssiz-səmirsiz mürgüləyərək başlarını çayın qaranlıq və sakit dərinliklərinə sallayan sıx söyüd ağacları buranı küləkdən qoruyurdu. İohim kolları aralayıb çaya yaxınlaşdı. Bir dəqiqə duruxdu, qəfildən nədənsə axtardığını elə burada tapacağını yəqin etdi. Alnındakı qırışıqlar açıldı. Qayışa bağlanmış qatlama bıçağını çəkməsinin boğazından çıxardı. Sonra bir-biriylə pıçıldaşan söyüd kollarına diqqətlə nəzər saldı, axırda da qəti addımlarla suyun üzərinə sallanmış incə və düz budağa yaxınlaşdı. O nə üçünsə əvvəlcə barmaqları ilə budağa bir-iki çırtma vurub yoxladı, onun havada necə yüngülcə tərpəndiyini nəşə ilə seyr etdi, yarpaqlarının səsinə qulaq asdı və başını tərpədərək:








– Axtardığım, demə, burada imiş! – deyə sevinclə donquldandı. Sonra da bu vaxtadək kəsdiyi çubuqların hamısını çaya tulladı.

İohim söyüdü qurudub ondan tütək hazırladı. Sonra bir həftəyə qədər tütək nazik ipdən asılı qaldı: günəş onu isidir, külək isə yelləndirirdi. Axırda İohim bıçaqla onu yonub şüşə ilə təmizlədi, mahud parçası ilə də bərk-bərk sildi. Onun baş tərəfi girdə idi. Ortasından aşağı düz, cilalanmış kimi görünən cizgilər enirdi, bunların üstünə o, əyri dəmirlə cürbəcür naxışlar vurmuşdu.

İohim bir neçə dəfə tütəyi tez-tez çalaraq pərdə-pərdə[7 - Pərdə – bəzi simli musiqi alətlərinin (tar, saz və s.) qolundakı bölmələrdən hər biri. Bunların hər birinə barmaqla və ya mizrabla toxunduqda başqa bir səs çıxarır.] səsini sınadı. Bu zaman həyəcanla başını tərpədir, sevinclə gülür, beləcə, tütəkdən məmnunluğunu ifadə edirdi. Axırda tütəyi götürüb yatağının yanındakı xəlvət bir yerdə gizlətdi. O, tütəyi gündüz dilləndirmək istəmirdi. Bunun əvəzində həmin gecə tövlədən lətif, həzin mahnılar və titrək səslər ətrafa yayıldı. İohim öz tütəyindən çox razı idi. Bu tütək elə bil ki, onun canının bir parçası idi. Alətin çıxardığı səslər elə bil ki, İohimin yanıqlı, həssas ürəyindən qopurdu, onun bütün hissləri, duyğuları bu alətdə əks-səda verir, sonra isə ətrafa yayılırdı.




9


İohim get-gedə öz sevimli tütəyinə daha çox vurulurdu. Gündüzlər o, işini vaxtlı-vaxtında yerinə yetirir, atları sulamağa aparır, onları qoşur, xanımı, yaxud Maksimi gəzdirirdi. Hərdənbir qəddar Mariyanın yaşadığı qonşu kəndə baxdığı zaman qüssə onun ürəyini didirdi. Lakin axşam olan kimi o, dünyada hər şeyi yaddan çıxarır, tütəyini dilləndirirdi.

Bir dəfə İohim tövlədə uzanmışdı. Gecə idi. Birdən yanında kiminsə tövşüdüyünü hiss edib yatağından qalxdı. Zəif barmaqlı balaca bir əl onun üzündən, əllərindən sürüşdü, sonra isə tütəyi əlləməyə başladı.

– İlahi, sən özün qoru! – deyə İohim belə hallarda adət etmiş olduğu bir əfsunu oxuyub üfürdü. – Cinsənmi, insansanmı?

O bu sualla sanki, doğrudan da, qarşısındakının cin və ya şeytan olub-olmadığını bilmək istəyirdi.

Elə həmin andaca tövlənin açıq qapısından içəri düşən ay işığı onun yanıldığını göstərdi. Yatağının yanında dayanıb əllərini ona tərəf uzadan – panın kor oğlu idi.

Bir saatdan sonra anası öz kor oğluna baxmaq üçün qalxdıqda uşağı yatağında tapmadı. Əvvəlcə o qorxuya düşdü, lakin dərhal analıq hissi uşağı harada axtarmaq lazım gəldiyini ona başa saldı.

Yorğunluğunu almaq üçün dayanan İohim birdən panın arvadının tövlə qapısında dayandığını gördükdə çaşdı. O, görünür, neçə dəqiqədən bəri idi ki, orada dayanıb bir yandan mehtərin çalğısına qulaq asır, bir yandan da yatağın üstündə İohimin yarımkürkünə bürünüb oturaraq yarımçıq qalmış nəğməni dinləyən uşağına baxırdı.

Həmin gündən oğlan hər axşam tövləyə İohimin yanına gedirdi. Gündüzlər bir şey çalmasını İohimdən xahiş etmək heç yadına da düşmürdü. O, gündüzün səs-küylü və hərəkətli saatlarında belə həzin mahnıların çalına biləcəyini təsəvvür etmirdi. Lakin qaranlıq düşən kimi Petrus İohimin yanına getmək üçün səbirsizləşir, hətta bu səbirsizlik onu əsəbi uşağa çevirirdi.

Anası çox çalışsa da, balasının yatmaqdan iki saat əvvəl tütəkçinin yanına qaçıb tövlədə oturmasına mane ola bilmirdi. Bu saatlar oğlan üçün ən xoşbəxt anlar idi. Anası bunu getdikcə daha aydın başa düşürdü, hətta hiss edirdi ki, oğlu onu qucaqlayarkən belə İohimin mahnıları haqqında fikirləşir.

Qadın birdən xatırladı ki, bir neçə il əvvəl Kiyevdə xanım Radeskayanın pansionunda oxuduğu zaman ona «gözəl sənətlər» arasında musiqi də öyrətmişdilər. Doğrudur, bu öz-özlüyündə heç də şirin və xoş xatirə deyildi; çünki həmin xatirə ona Klaps adlı alman müəlliməni yada salırdı. Klaps qocalmış, çox cılız, tez özündən çıxan, acıqlı bir müəllimə idi. Həddindən artıq hirsli olan bu müəllimə öz tələbələrinin barmaqlarını çox məharətlə əyərdi ki, onlara lazımi çevikliyi versin. Lakin unudurdu ki, bununla da o həmin tələbələrdə musiqiyə qarşı olan bütün həvəsi, marağı öldürür. Klapsın yalnız pedaqoji üsullarını deyil, özünü belə xatırlayarkən adamın tükü biz-biz olurdu. Elə ona görə də nəinki pansionu tərk etdikdən, hətta ərə getdikdən sonra da Anna Mixaylovna çalğıçılığı öyrənməyi bir daha ağlına gətirmədi. İndi isə o, tütəkçalan mehtəri dinlədikdə hiss edirdi ki, qəlbində yavaş-yavaş keçmiş musiqiyə həvəs oyanır, alman qızı Klapsla bağlı xoşagəlməz xatirələr isə yaddaşından sürətlə silinir.





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68289850) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



notes



1


Oftalmoskop – göz qişasını tədqiq etmək üçün tibbi alət




2


Pan – orta əsrlərdə Polşa, Çexiya, Qərbi Ukrayna və Qərbi Belarusda iri feodal




3


Mülkədar – torpaq sahibi olan zadəgan




4


Cüzeppe Qaribaldi – İtaliyanın milli qəhrəmanı




5


Fiziologiya – canlı orqanizmin və onun hissələrinin fəaliyyəti haqqında elm




6


Pedaqogika – tərbiyə, təlim və tədrisin forma və metodlarını öyrənən elm




7


Pərdə – bəzi simli musiqi alətlərinin (tar, saz və s.) qolundakı bölmələrdən hər biri. Bunların hər birinə barmaqla və ya mizrabla toxunduqda başqa bir səs çıxarır.