Читать онлайн книгу "Hekayələr"

Hekayələr
Ömər Seyfəddin


Hekayə ustaları
Ömər Seyfəddinin seçmə hekayələrinin toplandığı bu kitabdakı əsərlər XX əsrin əvvəllərində Türkiyənin ictimai-tarixi şəraiti, cəmiyyətin çatışmazlıqları məharətlə əks olunub.





Ömər Seyfəddin

Hekayələr





İLK CİNAYƏT


Mən əzəldən dərd içində yaşayan bir adamam! Bu sıxıntı, deyə bilərəm ki, ağlım kəsən andan başladı. Təxminən dörd yaşım olardı. O yaşımda törətdiyim cinayətdən sonra nəinki etdiyim, hətta düşündüyüm pisliklərin belə vicdanımda alovlandırdığı sonsuz cəhənnəm sıxıntıları içində hələ də qıvrılıram. Məni üzən hadisələrin heç birini unutmadım. Xatirələrim isə sanki yalnız qəm-qüssə üçün yaradılıb.

Dörd yaşıma qədər heç bir şey xatırlamıram. Bəzən xatirələr başımızda bir ildırım kimi çaxır. Tolstoy hələ doqquzaylıq bir uşaqkən özünün hamama soxulduğunu və bundan xoşlandığını xatırlayır. Amma mənim xatirəm dəhşətli bir sıxıntıyla başladı. İlk dəfə özümü şirkət vapurunda[1 - Vapur – bərə, dəniz nəqliyyatı] xatırlayıram. Hələ də gözümün önündədir: sanki dünyaya o anda gəlmişdim. Anamın qucağı… Anamla yanındakı sarısaçlı, gənc bir xanım gülüşərək danışır, siqaret çəkirdilər. Anam siqaretini incə, gümüş bir müştüyə taxmışdı. Ondan müştüyü istədim. Anam:

– Götür, amma ağzına alma! – dedi. Siqareti müştükdən çıxarıb dənizə atdı. Deyəsən, yay fəsli idi. Çox aydın, günəşli bir hava vardı. Anam danışa-danışa mavi tüklü yelpiyini yavaş-yavaş yelləyirdi. Mən qucağından dartınıb düşdüm. Məni qollarımdan tutaraq yanında oturtdu. Barmağımı gümüş müştüyün halqasına taxır, anam görmədən ucunu ağzıma alır, dişlərimlə sıxırdım. Söhbət etdiyi sarısaçlı xanım mavi çarşab örtmüşdü. Mən ağappaq geyinmişdim. Başım açıq, saçlarım çoxdu, həm də dağınıqdı. Anam saçlarımı sığallayıb hamarlarkən başımı yuxarı qaldırdım. Günəşin şüasından parlayan vapurun kətan örtüyünün kənarında bir kölgə qımıldanırdı.

– Ana, bax, bax! – qışqırdım.

Anam da başını qaldırıb:

– Quş qonub, – dedi. Quşu istəyəndə isə anam: – Tuta bilmərik, – dedi.

Mən israr etdim. Anam çətiri ilə quşun qonduğu yerə yüngülcə vurdu. Amma quş heç qımıldanmadı da. Anam yanımızdakı xanıma sarı döndü:

– A, qaçmadı.

– Görəsən, niyə?

– Uça bilməyən bala quş olacaq mütləq.

– …

– Ana, mən quşu istəyirəm! – deyə əl çəkmədim.

Anam yelpiyini qoyub ayağa qalxdı, məni qoltuqlarımın altından tutub kiçik bir top kimi yuxarıya qaldırdı:

– Birdən-birə tutha!

Başım kətan örtüyə yaxınlaşdıqca gözlərim qamaşırdı. Əllərimi uzadıb tutdum. Bu, bəyaz bir quşdu… Anam əlimdən alıb öpdü, sarısaçlı xanım da, mən də öpdüm.

– Ah, zavallı hələ bambalacadır.

– Qağayı balasıdır.

– Yəqin, hələ uça bilmir.

– Dənizə düşərsə, boğular.

– …

Yaxınlıqdakı digər qadınlar da sözə qarışıb "yaşamaz!" dedilər. Anam bəyaz quşu "ah, zavallı, zavallı!" deyə uzun-uzadı oxşadıqdan sonra mənim ovcuma qoydu.

– Evə aparaq, bəlkə, yaşar, – dedi, – amma ehtiyatlı ol, sıxma, oğlum.

– Sıxmaram.

– Bax, belə tut, – deyib yenidən gümüş müştüyünə bir incə siqaret taxdı. Yanındakı xanımla yenə söhbətə daldı. Quşcuğazın tükləri o qədər bəyazdı ki… Toxundum… Qanadlarının sümükləri bərkdi. Ayaqları qırmızı, gözləri yupyumru idi. Qırmızı dimdiyinin kənarında sanki sarı bir şey yemiş və bulaşığı qalmış kimi sarı bir iz vardı. Qaçmaq üçün heç çırpınmırdı, çaşıb-qalmışdı. Boynunu uzadaraq çevrəsinə baxmağa çalışırdı. Gözlərimi qaldırıb anama baxdım. Yanındakı xanımla gülüşərək danışırdılar. Mənimlə maraqlanan olmadığını görüb körpə quşun uzanan incə boynunu yavaşca əlimlə tutdum. Bütün gücümlə sıxmağa başladım. Qanadlarını açmaq istədi. O biri əlimlə onları da tutdum. Mərcan ayaqları dizlərimə batırdı. Mənsə quşun boğazını getdikcə daha möhkəm sıxırdım. Sarısı getməmiş dimdiyi titrəyərək açılıb-qapandı. Çəhrayı sivri dili bayıra çıxdı. Yuvarlaq gözləri öncə böyüdü, sonra kiçilib söndü. Birdən-birə, sıxılmış əllərimi açdım. Bəyaz quşcuğazın ölüsü tirtap yerə düşdü.

Anam dönüb əyildi. Yerdən bu hələ isti məsum ölünü götürüb "Aaa… Ölmüş!.." dedikdən sonra gözünü mənə zilləyib baxdı:

– Neylədin?

– …

– Sıxdınmı?

– …

– De görüm?

– …

Cavab verə bilmirdim, səsim çıxdığı qədər ağlamağa başladım. Anamın əlindən quşun ölüsünü sarısaçlı xanım aldı:

– Ah, nə böyük günah!

– …

– Zavallı.

Başqa qadınlar da sözə qarışdılar. Qarşımızda oturan kök, yaşlı bir qadın cinayətimin üstünü açdı:

– Boğdu. Gözümlə gördüm, vallah, nə xain uşaqdır…

– …

Anam sapsarı saralmışdı, səsi titrəyirdi:

– Ah, insafsız! – deyə mənə acı-acı baxdı. Daha betər ağladım. O qədər ağladım ki… Məni artıq kiridə bilmirdilər. Nə vaxt, harada, necə kiridiyimi bu gün də xatırlaya bilmirəm. Sanki sonsuza qədər ağlamışdım.

Ağlım kəsəndən törətdiyim bu cinayətin üzərindən artıq otuz ildən çox bir vaxt keçib. İndi şirkət vapurlarının göyərtələrində oturarkən nə zaman bir qağayı görsəm, birdən-birə əhvalım pozulur. Bir uşaq hikkəsiylə ağlamaq istəyirəm. Ürəyimin içində dərin bir sızıltı böyüyür, böyüyür… Köksümü ağrıdır… "Ah, insafsız!" deyə məni məzəmmət edən anamın heç bitməyən qarğışını eşidirmiş kimi oluram.




AND


Mən Gönendə doğulmuşam. İyirmi ildir görmədiyim bu qəsəbə röyalarımda qəfil işıqlanan ani bir ilğım kimidir. Yarıdan çoxu unudulmuş, əski, uzaq bir röyadır sanki… O zaman gənc bir yüzbaşı[2 - Yüzbaşı – kapitan. Türk ordusunda 6 illik rütbə] olan atamla hər zaman önündən keçdiyimiz Çarşı camesini, qarşısındakı kiçik, xarab halda olan fəvvarəsi, axarında minlərcə taxtalıq ağac gövdələri üzən çayı, bəzən yuyunmağa getdiyimiz suyu isti hamamın dərin hovuzunu indi xatırlamağa çalışıram. Amma bəyaz bir unutqanlıq dumanı önümü tutur. Rəngləri silir, şəkilləri qeybə çəkir… Uzunçəkən qürbətdən sonra vətəninə dönən bir adam doğulduğu yerin üfüqlərini qatı duman içində görüb sevdiyi məkanları uzaqdan sezə bilmədiyi üçün necə kədərlənirsə, mən də eynilə bu cür narahatlığa, səbirsizliyə bənzər ağrı-acı duyuram. Hər axşam naxır-naxır camışların, inəklərin keçdiyi tozlu, daşsız yollar, yosunlu, qara kirəmitli evlər, yıxılmağa hazır böyük divarlar, kiçik, taxta körpülər, ucsuz-bucaqsız tarlalar, alçaq çəpərlər də bu dumanlar içində əriyir…

Bu xəyallar içində yalnız evimizlə məktəbimizi gözümün önünə gətirə bilirəm.

Böyük bir bağça… Ortasında inşa edilmiş ağappaq bir ev… Sağ küncündə hər zaman oturduğumuz bəyaz pərdəli otaq… Səhərlər anam məni bir körpə kimi pəncərənin kənarına oturdur, dərsimi təkrarladır, südümü içirdirdi. Bu pəncərədən görünən iç həyətin o biri yanındakı böyük torpaq rəngli binanın şüşəsiz, qapaqsız tək bir pəncərəsi vardı. Bu qara dəlik məni çox qorxudurdu. Yeməklərimizi bişirən, camaşırlarımızı yuyan, döşəmələrimizi silən, atamın atına yem verən, ov itlərinə baxan xidmətçimiz Abil ananın hər gecə danışdığı qorxunc, bitməz hekayələrdəki ayını bu qaranlıq pəncərədə görürmüş kimi olurdum. Bu vəsvəsə ilə yuxu yozmaq marağında olan zavallı anama hər sabah ayılı röyalar uydurur; iri, yırtıcı bir ayının məni qapıb dağa götürdüyünü, meşədəki zağasına qapadığını, qollarımı bağladığını, burnumu, dodaqlarımı yediyini, sonra Bayramiç yolundakı su dəyirmanının çarxına atdığını söylər, ona çoxlu-çoxlu "Xeyirdir, inşallah…" dedirtdirirdim. Yozarkən mənim böyük bir adam, bəy, paşa olacağımı, mənə kimsənin pislik edə bilməyəcəyini əsaslandırıb izah etdikcə yalan söylədiyimi unudur, nə qədər sevinirdim…

Hansı küçələrdən, kiminlə gedərdim? Xatırlamıram… Məktəbimiz birmərtəbəli, divarları suvaqsızdı. Üstü qapalı bir iç həyəti, bir az irəlidə kiçik, ağacsız bir bağçası vardı. Bağçanın sonunda ayaqyolu, çox iri abdəst çəlləyi yerləşirdi. Oğlanlar və qızlar sinifdə qarmaqarışıq oturur, birlikdə oxuyur, birlikdə oynayırdılar. "Böyük xoca[3 - Xoca – müəllim]" dediyimiz xınalı, seyrəksaçlı, donqarbel, uzunboylu, yaşlı, əldən düşmüş bir qadındı. Mavi gözləri sərtliklə parlar, dimdik kimi əyri, sarı burnuyla, tükləri tökülmüş xain, xəstə bir arıyeyən quşa bənzərdi. "Kiçik xoca" böyük xocanın oğluydu. Məktəblilər ondan heç qorxmazdılar. Bir az sarsaq adam təsiri bağışlardı. Mən arxadakı partalarda, Böyük xocanın uzun zopasını uzada bilmədiyi bir yerdə otururdum. Qızlar, bəlkə də, saçlarımın açıq-sarı olmasından mənə "Ağ bəy" deyirdilər. Oğlanlar ya adımı söylər, ya da "yüzbaşı oğlu" deyə çağırırdılar. Sinif qapısının açılmayan qanadında sallanan "gəldi-getdi" lövhəsi yastı, cansız bir üz kimi bizə baxır, qalın divarların tavana yaxın dar pəncərələrindən girən donuq bir işıq, durmadan bağıran, hayqıraraq oxuyan uşaqların kəskin qışqırtıları, səs-küyləri ilə sanki daha da ağırlaşır, bulanırdı…

Məktəbdə yalnız bir cəza növü vardı: şallaq… Cəzalılar, hətta qızlar belə falaqqaya yatırılardı. Falaqqadan qorxmayan, titrəməyən yoxdu. Kiçik xocanın ağır şapalağı, Böyük xocanın uzun zopası dəydiyi başda mütləq şiş qoyurdu. Mən heç döyülməmişdim. Bəlkə atama görə güzəşt edilirdi. Yalnız bir dəfə Böyük xoca yalan söylədiyim üçün quru, sümükləri çıxmış əlləriylə sol qulağımı çəkmişdi. O qədər bərk çəkmişdi ki, ertəsi gün də yanırdı, qıpqırmızıydı. Halbuki günahım yoxdu. Doğru söyləmişdim. Bağçadakı abdəst çəlləyinin kranı qırılmışdı. Böyük xoca bu işi edəni axtarırdı. Bu, mavi çəpkənli, qırmızı qurşaqlı, xəstə, zəif bir uşaqdı. Xəbərçilik etdim. Falaqqaya qoyulacaqdı. İnkar etdi. Sonra digər bir uşaq çıxdı. Kranı özünün qırdığını söyləyib yerə yatdı. Bağıra-bağıra zopaları yedi. Sonra Böyük xoca: "Niyə yalan söyləyib bu zavallıya iftira atırsan?" – deyə qulağımdan yapışdı. Üzünü büzüşdürərək hirsləndi. Çox ağladım, çünki yalan söyləmirdim. Bəli, kranı qıranda gözümlə görmüşdüm. Axşamüstü, uşaqlar məktəbdən evə dağılarkən döyülən uşağı tutdum:

– Niyə məni yalançı çıxardın? – dedim. – Kranı sən qırmamışdın…

– Mən qırmışdım.

– Xeyr, sən qırmamışdın. O biri uşağın qırdığını mən gözümlə gördüm.

Dirənmədi. Üzümə baxdı. Bir an eləcə durdu. Əgər xocaya söyləməyəcəyimə əmin etsəydim, səbəbini açıb deyəcəkdi. Mən yaman maraqlandım:

– Kranı Əli qırmışdı, – dedi, – mən də bilirdim. Amma o, çox zəif, həm də xəstədir. Özün görürsən, falaqqaya dözməz. Bəlkə də ölər, yataqdan yenicə qalxıb.

– Amma sən niyə onun yerinə döyüldün?

– Heç nə olmaz. Biz onunla and içmişik. O bu gün xəstə, mən isə yaxşıyam, qüvvətliyəm. Onu qurtardım…

Yaxşı anlamadım. Təkrar soruşdum:

– And nədi?

– Bilmirsənmi?

– Bilmirəm!

Güldü. Məndən uzaqlaşa-uzaqlaşa dedi:

– Biz bir-birimizin qolunu çərtib qanını içərik. Buna "and içmək" deyirlər. And içənlər qan qardaşı olurlar. Bir-birinə ölüncəyə qədər yardım edərlər, dərdli günlərində bir-birinə hayan olarlar.

Sonra öyrəndim ki, məktəbdə bir çox uşaq bir-biriylə and içmişdilər. Qan qardaşıydılar. Bəzi qızlar belə öz aralarında and içmişdilər. Bir gün, bu yeni öyrəndiyim köhnə qaydanın necə edildiyini də gördüm. Yenə arxa sıradakı partada oturmuşdum. Kiçik xoca abdəst almaq üçün bayıra çıxmışdı. Böyük xoca, arxasını bizə çevirmiş, yavaş-yavaş, namazını qılırdı. İki uşaq taxta saplı bir bıçaqla qollarını çərtdi. Çıxan böyük, qırmızı damlanı qolları üzərindəki bu çizgiyə sürtdülər. Qanlarını qarışdırdılar. Sonra bir-birinin qollarındakı qanı sordular.

And içərək qan qardaşı olmaq… Bu məni düşündürməyə başladı. Mənim də qan qardaşım olsaydı, xocaya qulağımı çəkdirməyəcək, üstəlik, falaqqaya yatacağım zaman məni qurtaracaqdı. Köhnə məktəbin içində özümü təktənha, dostsuz, qoruyucusuz sanırdım. Anama düşüncəmi, digər uşaqlar kimi birisiylə and içmək istədiyimi söylədim. Andın necə içildiyini izah etdim. Razı olmadı:

– Elə axmaq işləri xoşlamıram. Bax eləmə ha… – deyə məni fikrimdən daşındırmağa çalışdı.

Amma mən dinləmədim. And içmək ağlımda özünə yer etmişdi. Ancaq kiminlə? Bir təsadüf, gözlənilməz bir qəza mənə qan qardaşımı qazandırdı. Cümə günləri bizim evin bağçasına bütün qonşu uşaqlar toplaşırdılar. Axşama qədər birlikdə oynardıq. Arxamızdakı evlərin sahibi Hacı Budaqgilin mənim yaşda bir uşağı vardı ki, ən çox adı xoşuma gəlirdi: Mıstıq… Bu adı söylərkən dad duyar, dönə-dönə təkrarlardım. Elə uyumluydu ki… Qızlar Mıstığı bağçada, küçədə görüncə bu gözəl ada uydurulmuş qafiyələri bir ağızdan söylərdilər; hələ də xatirimdədir.

Mustafa Mıstıq,
Arabaya qısdıq,
Üç şam yaxdıq,
Seyrinə baxdıq!

– deyə bağırışır, əllərini yumruqlayıb ona qarşı durardılar. Mıstıq heç cırnamazdı. Hətta gülərdi. Biz də, bəzən bu dördlüyü bağıraraq təkrarlar, əylənərdik. Bu kiçik şeir mənim xəyalıma belə sirayət etmişdi. Röyamda bir çox arsız qızın Mıstığı böyük bir köçəri arabasına sıxışdıraraq, çevrəsində üç şam yaxaraq seyr etdiklərini görürdüm. Niyə Mıstıq özünü elə ağıllı aparırdı… Nə üçün bu qızlara bir-iki yumruq atmaz, sıxışdırıldığı qatran qoxulu arabadan qurtulmazdı? Hamımızdan güclüydü. Yupyumru uşaqdı; başı, qolları, ayaqları, bədəni, hətta əlləri də… Bütün uşaqları güləşdə yenərdi…

Yayda hər cümə səhəri böyük bir dəstə söyüd budağı gətirirdi. Bu budaqlardan özümüzə atlar düzəldər, cıdır oynar, yarışa çıxardıq. Yarışda da hamını keçərdi. Ona heç birimiz çata bilməzdik. Yenə belə bir cümə günü Mıstıq söyüd budaqlarıyla gəldi. Mən ən uzununu özümə ayırdım. O birilərini uşaqlara paylaşdırdım. Bir bıçaqla bu budaqların ucunu kəsər, qabıqlarından iki qulaq, bir burun çıxardar, eynilə bir at başına bənzədərdik. Bunu ən gözəl mən edərdim. Öz atımı hazırlayırdım. Mıstıqla digər uşaqlar növbələrini gözləyirdilər. Necə oldu, fərqinə varmadım, söyüdün qabığı birdən yarıldı. Bıçaq onun arasından sürüşərək sol əlimin şəhadət barmağını kəsdi. Sulu, qırmızı qan axmağa başladı. O anda ağlıma bir şey gəldi: and içmək… Barmağımın acısını unutdum, Mıstığa:

– Tez ol, – dedim, – bax, əlimi kəsdim. Sən də kəs, qan qardaşı olaq.

O, qara gözlərini yerə dikdi, iri, yuvarlaq başını yellədi:

– Bu nə deməkdi… And üçün qolu çərtmək nəyə lazımdı?

– Canım, nə zərəri var? – deyə etiraz etdim. – Ha qoldan, ha barmaqdan, qan eyni deyilmi? Tez ol, tez ol!..

Razı oldu. Əlimdən aldığı bıçaqla qolunu, üstəlik, bir az dərindən çərtdi. Qanı o qədər qatı idi ki, axmır, bir damla halında qabarır, böyüyürdü. Barmağımın qanıyla qarışdırdıq. Öncə mən sordum. Duzlu, ilıq bir şeydi. Sonra o da mənim barmağımı sordu.

Bilmirəm aradan nə qədər zaman keçdi. Bəlkə, altı ay… Bəlkə, bir il… Mıstıqla qan qardaşı olduğumuzu unutmuşdum nədənsə. Yenə birlikdə oynayır, məktəbdən evə birlikdə dönürdük. Bir gün hava çox isti idi. Böyük xoca bizə yarımgünlük tətil vermişdi. Eynilə cümə axşamı günü kimi… Mıstıqla tozlu küçəylə yavaş-yavaş gedirdik. Mən dəsmalımı fəsimin[4 - Fəs – kişi papağı. Adı Mərakeşin Fəs şəhərindən götürülmüşdür. Osmanlı imperiyası və ondan asılı olan ölkələrin (Mərakeş daxil olmaqla) şəhər əhalisi və kənd ziyalıları arasında dəbdə olmuşdur. Gənclər, əsasən, qırmızı və ya yaşıl rəngli, yaşlılar isə qara və ya tündrəngli fəs qoyurdu. Fəs kəsik konus formasında astarlı olur, yuxarı kəsiyə rəngli saplardan 10-15 sm uzunluqda qotaz bənd edilirdi. Mahud və digər qiymətli parçalardan tikilirdi.] altına qoymuşdum… Tərimi silə bilmədiyim üçün üzüm su içindəydi.

Böyük, geniş bir yoldan keçirdik. Kənarda uçmuş bir divarın bünövrəsi vardı. Birdən-birə qarşıdan iri, qara bir köpək çıxdı. Arxasından bir neçə adam əllərində yekə dəyənək qovalayırdı. Bizə: "Qaçın, qaçın, qapacaq!.." – deyə bağırdılar. Qorxduq, çaşıb-qaldıq. Yerimizdə qurumuşduq. Öncə mən bir az özümü toplayaraq: "Aman, qaçaq…" – dedim. Gözləri atəş kimi parlayan köpək bizə yetişmişdi. O zaman Mıstıq: "Sən arxama çəkil!.." – deyə hayqırdı, önümə keçdi. Köpək ona cumdu. Bir-birinə çarpdılar. Sonra sanki güləşirmiş kimi boğaz-boğaza gəldilər. Köpək də dal ayaqları üstünə qalxmışdı. Bir az belə savaşdıqdan sonra ikisi də yerə yuvarlandı. Mıstığın kiçik fəsi, mavi ayaqqabısı yerə düşmüşdü. Bu savaş mənə çox uzun gəldi. Titrəyirdim. Əli dəyənəkli kişilər yetişdilər. Köpəyə bir neçə güclü zərbə endirdilər. Mıstıq qurtuldu. Zavallının qollarından, burnundan qan axırdı. Köpək, quyruğunu qısaraq qaçaraq uzaqlaşdı. Mıstıq: "Elə bir şey deyil… Ağrıtmır… Bir az cızıldı…" – deyirdi. Evlərinə apardılar. Mən də evimizə tələsdim. Anama başımıza gələni danışdım. Abil ana məni yerə uzatdı. Uzun-uzadı qasığıma, damarlarıma basdı. Dua oxuyaraq üzümə elə üflədi ki, sarımsaq qoxusundan asqırdım.

Ertəsi gün Mıstıq məktəbə gəlməmişdi. O biri gün yenə gəlmədi… Anama Hacı Budaqgilə gedib Mıstığa dəyməyi təklif etdim.

– Xəstədir, oğlum, – dedi, – inşallah, yaxşılaşanda yenə oynarsınız, indi onu narahat etmək ayıbdır.

Ondan sonra mən hər zaman Mıstığı yaxşılaşmış görəcəyim ümidiylə məktəbə gedərdim. Heyif ki, o bir də məktəbə gəlmədi… Köpək quduzmuş. Müalicə üçün Mıstığı Bandırmaya apardılar. Oradan İstanbula göndərəcəkdilər.

Nəhayət, bir gün eşitdik ki, Mıstıq ölüb…

Erkən qalxdığım açıq, buludsuz səhərlər hər kəs kimi mənə də uşaqlıq illərimi xatırladır. Yaddaşımda sonsuz və bənövşəyi bir dan yeri ölkəsi kimi qalan doğulduğum torpağı gözümün önündə canlandırıram. O dəqiqə, özüm də fərqində olmayaraq, sol əlimin şəhadət barmağına baxıram. Barmağımın birinci buğumunun üstündə hələ də bəyaz cizgi şəklində qalmış kiçik çapıq izi mənim üçün çox müqəddəsdir. Andı üçün ölən, həyatını məhv edən qəhrəman qan qardaşımın isti dodaqlarını təkrar barmağımın ucunda duyur, məni qurtarmaq üçün özündən böyük, qudurmuş, iri, qara çobaniti ilə güləşən o aslan qəhrəmanın xəyalını görürəm.

Bugünkü türk mentalitetindən uzaq, əxlaqsızlıq, mənəviyyatsızlıq, bayağılıq və miskinlik yağan bir cəhənnəmin dibində bu saf, nurlu cənnətin uzaq, ani ilğımı gözümün önündə açılır. Saatlarla Mıstığı anaraq zaman keçdikcə daha çox dəyəri artan kədərli xatirənin həzin dadını duyuram.




QAŞOV


Tövlənin iç həyətində oynarkən aşağıda, gümüşü söyüdlər altında görünməyən dərədəki çayın hüznlü şırıltısını eşidirdik. Evimiz iç çəpərdəki böyük şabalıd ağaclarının arxasında görünməz kimiydi. Anam İstanbula getdiyi üçün məndən bir yaş kiçik olan qardaşım Həsənlə artıq Dadaruhun yanından heç ayrılmırdıq. Bu, atamın işçisi, yaşlı bir adamdı. Səhər erkəndən tövləyə qaçardıq. Ən sevdiyimiz şey atlardı. Dadaruhla birlikdə onları suvarmağa aparmaq, çılpaq minmək doyulmaz bir zövq idi. Həsən qorxar, tək minə bilməzdi. Dadaruh onu qucağına alırdı. Torbalara arpa qoymaq, axura ot doldurmaq, altlarını kürümək əyləncəli bir oyundan daha çox xoşumuza gəlirdi. Hələ tumar – bu ən zövqlü şeydi. Dadaruh əlinə qaşovu alıb işə başladımı, çıq… çıq… çıq… çıq… sanki bir saat kimi səs çıxarırdı. O saat yerimdən oynar:

– Mən də edəcəyəm! – deyə əl çəkmirdim.

O halda Dadaruh məni Tosunun belinə qaldırar, qaşovu verər:

– Di başla! – deyərdi.

Bu dəmir ləvazimatı heyvanın gövdəsinə sürtər, amma o ahəngdar xışıltını çıxara bilməzdim.

– Quyruğunu yelləyirmi?

– Yelləyir.

– Hanı, baxım?..

Əyilirdim, uzanırdım, amma atın sağrısından quyruğu görünməzdi. Hər sabah tövləyə gələr-gəlməz:

– Dadaruh, tumar mənlikdir, – deyərdim.

– Bacarmazsan.

– Niyə?

– Hələ balacasan, ona görə…

– Bacararam.

– Böyü, sonra…

– Nə zaman?

– Boyun at qədər olanda....

At, tövlə işlərində təkcə tumarı bacarmırdım. Boyum atın qarnına belə çatmırdı. Halbuki ən əyləncəli şey buydu. Sanki qaşovun düzənli səsi Tosunun xoşuna gəlir, qulaqlarını qısır, quyruğunu enli bir qotaz kimi yellədirdi. Tumar tam bitənə yaxın narahat olur, o zaman Dadaruh "Höyt!.." deyə sağrısına bir şapalaq endirir, sonra o biri atları tumara başlardı. Bir gün təkbaşıma qalmışdım. Həsənlə Dadaruh dərə kənarına enmişdilər. Ürəyimdə bir tumarlamaq istəyi oyandı. Qaşovu tapa bilmədim. Tövlənin bucağında Dadaruhun pəncərəsiz kiçik bir otağı vardı. Buraya girdim. Rəfləri aradım. Yəhərlərin arasına-filana baxdım. Yoxdu ki, yoxdu! Yatağın altında yaşıl taxtadan bir sandıq dururdu. Onu açdım. Sevincimdən hayqıracaqdım. Anamın bir həftə öncə İstanbuldan göndərdiyi ərməğanlar içindən çıxan gümüşü qaşov par-par parlayırdı. Onu qapıb Tosunun yanına cumdum. Qarnına sürtmək istədim. Rahat durmurdu.

– Bəlkə, ağrıdır? – dedim.

Gümüş kimi parlayan bu gözəl qaşovun dişlərinə baxdım. Çox kəskin, çox sivriydi. Bir az korşaltmaq üçün divarın daşlarına sürtməyə başladım. Dişləri pozulan kimi yenidən sınadım. Yenə atların heç biri durmurdu. Hirsləndim. Acığımı sanki qaşovdan çıxmaq istədim. On addım irəlidəki çeşməyə qaçdım. Qaşovu yalağın daşına qoydum. Yerdən qaldıra bildiyim ən ağır bir daş taparaq üstünə var gücümlə endirməyə başladım. İstanbuldan göndərilən, üstəlik, Dadaruhun istifadəyə əli gəlmədiyi bu gözəl qaşovu əzdim, parçaladım. Sonra yalağın içinə atdım.

Atam hər sabah evdən çıxarkən bir kərə tövləyə baş çəkər, oyan-buyanına baxardı. Mən o gün yenə tövlədə yalqızdım. Həsən evdə xidmətçimiz Pərvinlə qalmışdı. Atam çeşməyə baxarkən yalağın içində qırılmış qaşovu gördü; Dadaruha hayqırdı:

– Gəl buraya!

Nəfəsim kəsiləcəkdi, bilmirəm nədən, çox qorxmuşdum. Dadaruh təəccübləndi, qırılmış qaşov ortaya çıxınca atam bunu kimin etdiyini soruşdu. Dadaruh:

– Bilmirəm, – dedi.

Atam gözlərini mənə çevirdi, dinməzcə üzümə baxdı.

– Həsən, – dedim.

– Həsənmi?

– Bəli, dünən Dadaruh yatarkən otağa girdi. Sandıqdan çıxardı. Sonra yalağın daşında əzdi.

– Niyə Dadaruha xəbər vermədin?

– Yatırdı.

– Çağır onu görək.

Çəpərin qapısından keçdim. Kölgəli yoldan evə doğru gedib Həsəni çağırdım. Zavallının heç nədən xəbəri yoxdu. Arxamca gəldi. Atam çox sərt adamdı. Bir baxışından ödümüz ağzımıza gələrdi. Həsənə dedi:

– Əgər yalan söyləsən, səni döyərəm!

– Söyləmərəm.

– Çox yaxşı, bu qaşovu niyə qırdın?

Həsən, Dadaruhun əlindəki alətə mat-məəttəl baxdı! Sonra sarısaçlı başını silkələyərək:

– Mən qırmadım, – dedi.

– Yalan söyləmə, deyirəm.

– Mən qırmadım.

– Doğru söyləsən, acığım tutmaz. Yalan çox pis şeydir.

Həsən inkarda dirəndi. Atam əsəbiləşdi. Üzərinə yeriyib "Utanmaz yalançı" deyə üzünə bir şapalaq endirdi.

– Apar bunu evə, bir də bunu burada görməyim. Qoy Pərvinlə otursun! – deyə bağırdı. Dadaruh ağlayan qardaşımı qucağına alıb evə apardı.

Artıq tövlədə yalnız mən oynayırdım. Həsən evə dustaq edilmişdi. Anam gəldikdən sonra da bağışlanmadı. Fürsət düşdükcə: "O yalançıdır", – deyirdi atam. Həsən yediyi şapalaq ağlına gəldikcə ağlamağa başlar, çətinliklə susardı. Zavallı anam mənim iftira ata biləcəyimi heç ağlına belə gətirmirdi: "Bu başıboş Dadaruh atlara əzdirmiş olmasın?" – deyirdi.

Növbəti il yaz gələndə anam yenə İstanbula getdi. Biz yenə də tək qaldıq. Həsənə tövləyə getmək hələ də yasaqdı. Gecələr yataqda atların nə etdiklərini, dayçaların böyüyüb-böyümədiyini məndən soruşardı. Bir gün birdən-birə xəstələndi. Qəsəbəyə həkim dalınca at göndərildi. Həkim Həsəni müayinə edib "Difteriya" dedi. Tarlada çalışan kəndli qadınlar evə tökülüşdülər. Cürbəcür quşlar gətirir, kəsib qardaşımın boynuna sarıyırdılar. Atam yastığın yanından heç ayrılmırdı.

Dadaruh çox susqun, fikirli idi. Pərvin hönkür-hönkür ağlayırdı.

– Niyə ağlayırsan? – deyə soruşdum.

– Qardaşın xəstədir.

– Yaxşılaşar da.

– Yaxşılaşmayacaq.

– Bəs nə olacaq?

– Qardaşın öləcək! – dedi.

– Öləcəkmi?

Mən də ağlamağa başladım. O, xəstələnəndən bəri Pərvinin yanında yatırdım. O gecə gözümə yuxu getmədi. Mürgü aparar-aparmaz Həsənin xəyalı gözümün önünə gəlir, "İftiraçı! İftiraçı!" deyə qarşımda ağlayırdı.

Pərvini oyatdım.

– Mən Həsənin yanına gedəcəyəm, – dedim.

– Nə üçün?

– Atama bir şey söyləyəcəyəm.

– Nə söyləyəcəksən?

– Qaşovu mən qırmışdım, onu söyləyəcəyəm.

– Hansı qaşovu?

– Keçənilki. Həsənə atamın acığı tutmuşdu…

Sözümü tamamlaya bilmədim. Dərin hıçqırıqlar içində boğulurdum. Ağlaya-ağlaya Pərvinə danışdım. İndi atama söyləsəm, Həsən də eşidəcək, bəlkə, məni bağışlayacaqdı.

– Sabah söylərsən, – dedi.

– Xeyr, indi gedəcəyəm.

– İndi atan yatıb, səhər açılanda söylərsən. Həsən də yatıb. Onu öpərsən, ağlarsan, səni bağışlar.

– Yaxşı!

– Di yat!

Səhərə qədər yenə gözlərimi yuma bilmədim. Səhər açılar-açılmaz Pərvini oyatdım. Qalxdım. Mən içimdəki vicdan əzabını yüngülləşdirmək üçün tələsirdim. Amma heyhat… Nə yazıq ki, zavallı, günahsız qardaşım o gecə ölmüşdü. Divanda oturmuş molla ilə Dadaruhu ağlarkən gördük. Atamın otaqdan çıxmasını gözləyirdilər.




FON SƏDRİŞTAYNIN ARVADI


O gün İstanbulda qalsam da, heç bir iş görə bilməyəcəkdim. Müdhiş, acı, izahı mümkün olmayan növbəti bir sinir yorğunluğu yenə məni yerimdə qıvrıldırdı. Bu qorxunc halı bilməyənlər nə qədər məsuddurlar! İnsanın birdən-birə bütün ümidləri, bütün zövqü, bütün sevinci qeyb olur. Gözünün önündə həyat, hava, üfüq, hər şey qaranlığa bürünür. Dostlar düşmən gözündə görünür. Sevgililərdən nifrət edilir… Mən bax bu sinir yorğunluğu deyilən atəşsiz cəhənnəmin içinə düşüncə özümü çöllərə atıram. Tənha kolluqlar, sevinc dolu keçmişə bənzəyən kölgəli yollar, ötən bir səadətin canlı xatirələri kimi budaqlarda uçuşan quşlar mənə ilahi bir təsəlli verir; yüngülləşirəm. Beynimdəki ağırlıq yumşalır. Gicgahlarımın atəşi sönür.

O gün yenə belə pərişan bir halda idim. Yüngülləşmək, beynimdəki qranit ağırlığı yumşaltmaq, başımın qaynayan hərarətini söndürmək üçün bir Boğaziçi vapuruna hoppanıb mindim. Bahar fəsliydi. Sərin külək əsir, vapur irəlilədikcə ağlım başıma gəlir, eynim açılırdı…

Göyərtədəydim; bəyaz, çəhrayı, bənövşəyi rənglərlə boyadılmış imarətlərə, yaşıl kolluqlara, mavi təpələrə baxırdım. Gözlərimdəki qırmızı qaranlıq silindikcə qulağım da eşitməyə başladı. Dizlərimdə, biləklərimdə, çiyinlərimdə yorğun ağrılar hiss edir, sinədolusu gərnəşmək istəyirdim. Bir az dikəldim. Başımı sağa çevirdim; yanımda oturmuş iri, qıpqırmızı bir alman kişi qar kimi ağ, kətan dəsmalla tərini silirdi. Bir-birinin üstünə aşırdığı qıçlarına, iri dizlərinə, toxunulsa qan fışqıracaqmış kimi görünən kök əllərinə baxdım. Sonra gözlərimi saralmış əllərimə, spazm vermiş dizlərimə çevirərək:

– Ah, gör nə gündəyəm!.. – dedim.

Həm də qeyri-ixtiyari olaraq düşünməyə başladım. Bax, bu, damarları möhkəm, qüvvətli, irigövdəli bir bəxtəvərdi! Kim bilir necə gözəl yeyir, necə iştahla içir, nə qədər asanlıqla həzm edirdi. İncə jaketinin üzərindən iri vücudunun qabarıqlığı bəlli olur, sağ cibində bir neçə qəzetin burması görünürdü. Yaddaşımın bir röya qədər rabitəsiz, intizamsız səhifələrini vərəqləyərək Almaniyanı, almanların sağlamlığını, səadətini, fərəhlərini xatırlayırdım. Bu necə bir ölkədi! Xalqı da qüvvətli, intizamlı, məsuddur!..

Bax, bu yanımdakı, eynilə növbə gözləyən bir əsgərdi. Mülki libas geymiş bir əsgər… Dəsmalını qatladı. Böyük bir intizamla iki qat, dörd qat, səkkiz qat, nəhayət, on altı qat etdi. Cibinə qoydu. Qəzetini oxumağa başladı. Vapur bir az sonra bir sahil körpüsünə yanaşırdı. Düşməyə hazırlaşanlardan bir türk bu can və qan abidəsinə doğru gəldi. Arsız bir türkcə ilə:

– Vay, fon Sədriştayn!.. – deyə hündürdən səsləndi, – hara belə?

– Tarabyaya…

– Xeyir ola?

– Almaniyadan bizimkinin bir qohumu gəlib. Onun ünvanını öyrənəcəyəm.

– . . .

Türkcə o qədər gözəl danışırdı ki, insan vücudunu, üzünü görməsə, adını eşitməsə, şivəsinə aldanacaq, türk sanacaqdı. Vapur təkrar qalxdı. Alman, qəzetini oxumaqda davam etmədi. Dəsmalı kimi diqqətlə qatlayıb cibinə qoydu. Sahilə baxmağa başladı. Bilmirəm necə oldu, nəzərlərimiz bir-birinə çarpdı. Mavi, iri, bir az qanlı alman gözləri… Fəqət o qədər sevimli, o qədər xoş ki…

Mən arxamdan belə birisinin mənə baxdığını hiss edəndə, rahatsız oluram. Hər kəs mənim kimidirmi – bilmirəm! Artıq bənövşəyi təpəli, bəyaz zolaqlı, cənnət sahillərə baxa bilmir, almanın gözlərini üzərimdə hiss edirdim. Bəli, mənə baxırdı. Hissimdə yanılmamaq üçün yavaşca gözlərimi çevirdim. Dərhal onun gözlərini gördüm; gülürdü. Ağzıyla deyil, bütün üzüylə, bütün vücuduyla gülürdü:

– Məni tanıya bilmədinizmi? – dedi.

– Xeyr… – dedim.

– Halbuki mən sizi tanıdım.

– Yanılırsınız, cənab, – deyə gülümsədim, – mənim heç bir alman tanışım yoxdur.

– Mən alman deyiləm.

– Necə yəni?..

– Türkəm…

– Axı adınız…

– Hə, adım, – deyə sözümü kəsdi, – bayaq mənimlə danışan gəvəzədən eşitdiniz. Fon Sədriştayn, deyilmi? Bu mənim adım deyil, ləqəbimdir. Mənim adım Sədrəddindir. Çox zəifləmisiniz, amma yenə sizi tanıdım. Mən sizin sinif yoldaşınızam.

Diqqətlə təkrar üzünə baxdım. Xeyr, xeyr… Yanılırdı! Mən belə bir Heraklı məktəbdə deyil, hətta bütün həyatımda görməmişdim. O nə köksdü, yarəbbi!

– Yanılırsınız, cənab, – dedim, – məktəbdə ikən yoldaşlarımın ən uzunboylusu, ən qüvvətlisi məndim. Sizin kimi sağlam gövdəli, div kimi bir adam məktəbimizdə deyil, hətta məmləkətimizdə yoxdur.

“Alman” gülməyə başladı.

– Bir az haqlısınız, – dedi, – amma mənim vücuduma baxmayın. Gözlərimə baxın. Məktəbdə ikən, hətta iki-üç il əvvəl mən son dərəcə cılızdım. Məktəbdə siz, bütün yoldaşlarım mənim cılızlığımla əylənir, arxamdan elə hey "Hi-hi! Sərçə pəhləvan!" deyə səslənirdiniz. Sərçə pəhləvan! İndi xatırladınızmı?

– ! ! !

Ağzım açıla qalmışdı. Qollarım yanıma düşdü. Elə böyük, xəyalın qəbul edə bilməyəcəyi elə bir heyrət içindəydim ki… Özümü toplaya bilmirdim. Keçmişin birdən önümdə açılan xatirəsi içində Sərçə pəhləvanı, sısqa Sədrəddini gördüm. İri, mavigözlü, incə, zəif, bitkin bir uşaq! İdman müəllimi onu dərsdə daim bir tərəfə ayırar: "Sən yalnız seyr et, oğlum", – deyərdi. O qədər zəifdi ki, müəllim, əgər turnikdə yellənəcək olarsa, qollarının mütləq qopacağını söylərdi. Xeyr, xeyr… Bu, mümkün deyildi. Sısqa Sədrəddin – yüyürməyə, laqqırtı vurmağa, deyib-gülməyə ərinən, tənbəllik edən Sərçə pəhləvan…

Qeyri-ixtiyari başımı yırğalayır:

– Xeyr, xeyr… – deyirdim. “Alman”:

– Vallah, mən, baxın, o Sərçə pəhləvanam! – deyirdi.

Axı bu necə ola bilərdi? Bu mümkünmüydü? İnsan bu qədər dəyişə bilərdimi? Hər şeyin bir hüdudu var. Bir sısqa nə qədər qüvvətlənsə də, bir Herakl, bir sağlamlıq heykəlinə çevrilə bilməzdi.

Güldüm, dodaqlarımı büzdüm:

– O halda dirilik suyu içmiş olmalısınız.

– Bəli, dirilik suyu içdim, – dedi, – fəqət Xızır əleyhissalamınkı kimi, heç sabahı olmayan zülmət gecələrdə aylarca gedərək tapdığı gizli bir bulaqdan deyil…

– Bəs hardan?

– Qırx səkkiz saatlıq bir yerdən, Almaniyadan!

– …

Bu sözdən bir şey anlamadım. Anlamadığımı o da gördü, güldü:

– Açıq söyləyim, – dedi, – Almaniyaya getdim. Bir alman qızıyla evləndim. Alman qadınının nə olduğunu siz bilməzsiniz. Bütün Almaniya, almanların zənginliyi, alman ordusunun qüvvəti alman qadınının əsəridir… Mən alman qadı- nıyla evlənməzdən əvvəl tərəzidə düz otuz okka[5 - Okka (ərəb.) – Asiya və ərəb ölkələrində işlədilən qədim ölçü vahidi; okkanın ağırlıq ölçüləri dövrə görə dəyişilmişdir. İslamiyyətdən öncə bir okka 2 kq 564 q ikən, islamiyyətdən sonra, əsasən də XX əsrin əvvəllərində bir okka 1 kq 282 q hesab olunurdu. Türkiyə Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra 1931-ci ildə qəbul olunmuş qanuna görə, okka da daxil olmaqla köhnə uzunluq və çəki ölçüləri yeniləri ilə əvəzlənmişdir.] gəlirdim. Bu gün doxsan beş kiloyam. Almaniyanın iyirmi milyon əhalisini yarım əsrdə altmış-yetmiş milyona çatdıran alman qadını məni də üç il içində doxsan beş kiloya qaldırdı. Əgər alman qadınını tanısanız, buna əsla təəccüb etməz, həm də çox təbii görərdiniz.

Hərarətlə alman qadını haqqında danışarkən dolu biləklərinə, enli qıçlarına, iri köksünə, ət basmış boynuna, qıpqırmızı sifətinə baxır, məktəbdəki məşhur sısqa, solğun Sərçə pəhləvandan belə bir xariqənin necə zühur edə biləcəyini düşünür, heç cür gözlərimə, qulaqlarıma inana bilmirdim. Sözünü kəsdim:

– Rica edirəm, necə oldu Almaniyaya getdiniz? Necə oldu evləndiniz? Necə oldu dirilik suyu içdiniz? Bunları danışın. Almaniyaya dair məlumatım var. Əbəs yerə zəhmət çəkməyiniz…

Fon Sədriştayn:

– Çox gözəl, çox sadə! – deyə danışmağa başladı… Dinlərkən əsəbiləşir, köksümdə sıxıcı bir ağırlıq duyurdum.

– Məktəbdən çıxdıqdan sonra sizinlə heç rastlaşmadıq. Xaricə getdiyinizi eşitmişdim. Mənim başıma nələr gəldi, nələr… Hökumət dairələrində dəftərxana müdirlərindən, katiblərdən, qapıçılardan heç bir tanışımız olmadığı üçün, təbii ki, heç bir dəftərxanaya işə girə bilmədim. Girsəm də, sözsüz ki, heç tərəqqi edə bilməyəcəkdim. Məcbur olub hökumət məmuriyyətindən vaz keçdim. Bir az çertyoj çəkdiyimi, yəqin, unutmamısınız. Almancanı da öyrənməyə çalışmışdım. Az-maz danışa bilirdim. Anadolu Şimendifer Şirkətinə[6 - Anadolu Şimendifer Şirkəti – dəmiryol şirkəti. “Simendifer” fransızca – dəmir yolu, funikulyor deməkdir.] müraciət etdim. İmtahan verdim. Çertyoj şöbəsinə işə girdim. On lirə[7 - Türk lirəsi – Türkiyə Cümhuriyyətinin pul vahidi. Daha kiçik ekvivalenti quruşdur. 1 türk lirəsi 100 quruşa bərabərdir.] maaşım vardı. Anam-atam mən hələ balacaykən ölmüşdülər. Məni bibim böyütmüşdü. Onunla bir yerdə qalırdım. Ancaq bilmirəm nədən, günü-gündən zəifləyirdim. Bibim dərdimə dərman tapılmadığına baxdıqca: "Evlənməlisən, Sədrəddin, sənin rahatlığa ehtiyacın var. Subaylıq sənə yaramır…" – deyirdi. Mən də bu sözə inandım. Evlənmək fikrinə düşdüm. Maaşım yetməzsə, bibim də ayda bir neçə lirə verəcəkdi. Qız axtarmağa başladı. Hər gün evdən qız görüb-bəyənməyə gedirdi. Nəhayət, çox gözəl, fransızca danışan, piano çala bilən bir qız tapdı. Qohumlarımızdan birinin evində guya bizi təsadüfən qarşılaşdırdılar. Danışdıq. Bir-birimizi bəyəndik. Bu, zərif, açıq-sarı saçlı, suyuşirin, kinolardakı aktrisalara bənzər incə bir qızdı. Sanki canlanmış, insan şəklinə düşmüş bir şeirdi. Uzatmayım… Nişanlandıq. Toy oldu. Arvadımı bibimin yanına gəlin gətirdim. Hardasa bir ay dinc dolandıq. Arvadım yemək saatlarında aşağı enir, otağında oturur, bir də küçəyə gəzməyə çıxırdı. İkinci ayın başında bibim: "Bu, gəlin deyil, Allahın cəzasıdır!.." – deyə deyinməyə başladı. Bir axşam gəldim. Arvadım qarşıma keçdi. Qaşlarını çatıb soruşdu:

– Sən məni xidmətçi deyəmi aldın?

– Xeyr, – dedim.

– Elə isə niyə aldın? – deyə təkrar soruşdu.

– Zövcəm deyə…

– Onda mən bu evdə durmaram.

– Nə üçün? – deyə əsəbiləşdim.

– Bibin mənə iş gördürmək istəyir, – dedi. – Mən heç bir iş görə bilmirəm. Görməmişəm. Həm də görməyəcəyəm. Sabah ya məni bu evdən çıxarar, ya da boşayarsan. Mən anamın evinə gedəcəyəm.

Əllərindən tutdum, bir az səbir etməsini, hirsinin keçib-gedəcəyini söylədim.

– Əbəsdir, əbəsdir… Vallah, qalmaram! – deyə and içib, aman edirdi.

Anamdan qalma bir evim vardı. Onu girov qoyaraq bir ev tutduq. Bir ev kirayələmək nədir, bilməzsiniz bəlkə… Mən o vaxt öyrəndim. Qapıya çatanacan üç yüz lirə tükəndi. Bir aşpaz, iki xidmətçi tutduq. Fəqət xatırlayın ki, maaşım on lirə idi… Odun, kömür, ərzaq-filan pulu iyirmi lirəni keçirdi. Altı lirə də evin kirəsi… Bu elədi iyirmi altı… Arvadım da on lirə tualeti üçün istəyirdi. Elədi otuz altı… Evi satdım. Əlimə min iki yüz lirəyə qədər pul keçdi. Bu pulla il yarım yaşadıq. Amma mən gələcəyimi düşünərək üzülür, günü-gündən zəifləyir, pərişan olurdum. Bir gün özümü müayinə etdirdim. Doktor:

– Diqqət edin, vərəm başlayır, – dedi.

Nə edəcəyimi bilmirdim. Halım arvadımın vecinə deyildi. Bəzək-düzək makinası kimi təmizlənir, pudralanır, boyanır, geyinir, gəzir, yeməyini yeyir, yatağında rahat-rahat yatırdı! Aşpaz ilə xidmətçinin əlində qalmışdım. Arvadım hətta mətbəxin harada olduğunu belə bilmirdi. Ehtiyat pulum tükəndikcə mən də ürək üzüntüsündən zəifləyirdim. Qorxdum. O vaxt özümü tərəzidə çəkdirmədim. Ehtimal ki, iyirmi okkaya qədər enmişdim! Yaz gəlincə bərk xəstələndim. Yatağa düşdüm. Həkimlər ümidlərini kəsmişdilər. Mütləq havamı dəyişməli olduğumu söyləyirdilər. Yeriyə bilmirdim. Dizlərim tutmurdu. Nəhayət, şirkətdən üç ay izin aldım. Olan-qalan pulumla Almaniyada yaşayan bir dostumun yanına getdim… Konstitusiya elan edildikdən sonra[8 - Türkiyədə konstitusiya 1924-cü il aprelin 20-də qəbul edilmişdir.] elektrikçilik öyrənmək üçün İstanbuldan ayrılmış, Almaniyada ev-eşik quraraq bir daha geri dönməmişdi. Siz bu saat məni tanıyınca necə təəccübləndinizsə, mən də onu görüncə eynilə sizin kimi çaşıb-qalmışdım. Eninə-boyuna bəlkə bir metr enlənmişdi.

– Aman, bu nə haldı, sənə nə olub? – deyə ağzım açıla qalınca:

– Çaşma, bala, bura Almaniyadır, – dedi. – Burada yaşamaq sənətini bilirlər. Sən də bir az qal, görərsən.

Həqiqətən bir həftə keçmədən gördüm, öyrəndim. Dostum dedi:

– Boş yerə artıq xərcə düşmə. Bizim evdə qalarsan. Bir artıq otağımız var. Kirayəçi tapa bilmədik. Səndən iyirmi marka alaram. Orada yatarsan. Yemək üçün də hər gün bir marka yetər. Yalnız ərzaq xərci… Bişirmək üçün pul almarıq. Elədi ayda əlli marka. Burada yeyib-içər, kənarda artıq xərcləməzsən. Camaşırlarını biz pulsuz yudurarıq. Yalnız pivə pulu ayrı…

– Mən pivə içmirəm, – deməyimlə:

– Elə şey olmaz, cahilliyi burax, – deyə güldü. Pivəsiz burada yaşanmaz. Pivə içməsən, iştahan açılmaz. Çox yeyə bilməzsən. Yenə sısqa qalarsan.

Dostumun evində yaşadım. Pivə içməyə, yeməyə, hətta bir fil qədər yeməyə başladım. Mədəm pozulmur, çox gözəl həzm edirdim. Üç ayın içində tanınmayacaq bir hala gəldim. Ən çox mat qaldığım şey isə bu qədər az pulla belə çox yeyə bilməyimizdi. Dostumun fabrikdəki maaşı bizim pulla ayda səkkiz lirəni keçmirdi. Bu səkkiz lirənin içindən həm ev kirəsi verir, həm yeyib-içir, həm də qara gün üçün pul yığırdılar. Yemək, camaşır, tikiş daxil olmaqla evin bütün işini dostumun arvadı görür, yenə hər axşam gəzməyə çıxır, bazar günləri bizimlə bərabər uzun gəzintilərə gələ bilirdi. Bu, mat qalınası bir şeydi. Mən ondan çox çalışdığını, yorulub-yorulmadığını xəbər aldığım zaman gülər:

– Mən əziz imperatriçəmiz qədər çalışıram. Niyə yorulum ki? – deyirdi.

Sonra dərhal imperatriçələrinin həyatını, onun heç vaxt xidmətçidən istifadə etmədiyini, son dərəcə qənaətə riayət etdiyini, hətta böyük uşaqlarının geyimləri köhnələndə atmayıb bir yaş kiçik uşaqlarına geydirdiyini… Yeganə qızının da köhnə libaslarını söküb yenidən bəzədiyini, artıq xərc olmasın deyə ən ləzzətli yeməyi hətta bir dəfə yeməkdən vaz keçdiyini danışmağa başlardı. Bu iri, canlı, gözəl, qüvvətli qadının bəyaz və təmiz dişlərini göstərərək söylədiyi bütün bu qənaət hekayətlərini dinlərkən qeyri-ixtiyari olaraq İstanbulu, öz həyatımızı, zəifcanlı arvadımın israfçılığını, beş lirəyə ancaq ikicə dəfə geyilən bluzları, beş məcidiyyəlik[9 - Məcidiyyə – Osmanlı dönəmində 20 quruşluq gümüş pul] ipək corabları, hər iki ayda bir dərziyə iyirmi lirəyə tikdirdiyi kostyumları, otuz lirəlik krujevalarını xatırladım. İstan- bula dönmək saatları yaxınlaşdıqca içimdə bir sıxıntı peyda olur, böyüyür, məni kədər boğurdu. Bu rahatlığı, səadəti məmləkətimdə tapacağım mümkün deyildi. İztirabımı dostuma açıb danışdım. Acıdı. Mənə haqq verdi. Fəqət:

– Bu rahatlıq, səadət Almaniyanın torpağında, daşında, coğrafiyasında deyil, alman qadınındadır, – dedi, – Almaniyanın səadətini, rifahını, zənginliyini alman qadını yaradıb. Sənə bir alman qızı tapaq. Onunla evlənib İstanbula qayıdarsan. Eynilə Almaniyadakı intizam, Almaniyadakı istirahət içində yaşarsan.

Bu, mümkünmüydü? Evli olduğumu söylədim. Arvadımı boşasam, bir neçə yüz lirə boşanma haqqı verməyə pulum olmadığını dedim. Dostum:

– Heç qorxma, – dedi. – Alman arvad səni on lirə ilə Türkiyə kimi ucuz bir yerdə yüz lirəlik rifah içində yaşadar. Bir ilin içində heç bir borcun qalmaz. Ölümdən qurtularsan.

Düşündüm, daşındım. Alman qadınını gördükdən sonra mənim israfçı, modabaz arvadım xəyalıma qorxunc bir ziyanverici kabus kimi gəlirdi. İstanbula dönmək, borc içində, rəzalət içində sürünərək ac, səfil ölmək… Yaxud alman qadını deyilən bir səadət maşını alaraq hər şeyi silib atmaq… Rahat, bütün qayğılardan azad, məsud yaşamaq… Bu iki yoldan birisinə mütləq gedəcəkdim. Ölüməmi? Yaşamağamı? Ölümü seçə bilmirdim. Qeyri-ixtiyari olaraq İstanbuldakı zənginlərin, ən çox maaş alan məmurların israfçı- lıq, idarəsizlik üzündən çəkdikləri səfalətləri, ən zəngin paşaların, bəylərin ölümlərindən bir ay sonra arvad-uşaqlarının dərhal dilənəcək dərəcələrə endiklərini ağlımdan keçirdim. İdarəsiz, qənaətsiz, intizamsız bir həyatın pul nöqteyi-nəzərdən nə qədər taleyi olsa da, yenə gələcəyi qapqaraydı. İstanbuldakı evimdən, arvadımdan ürkdüm. Qurtulmaq, yaşamaq üçün alman qadını qəti bir əlac, bir dərmandı. Bir dirilik suyu, abi-həyatdı! Təkrar evlənməyə qərar verincə qız tapmaq uzun sürmədi. Dostumun arvadı tərəfdən əqrəbası olan indiki arvadımı bir bazar günü mənə təqdim etdilər. Çox xoşuma gəldi. Atası iki il əvvəl vəfat etmiş bir mühəndisdi. Nişanlandıq. Qızın kiçik bir çehizi vardı. Nikahlandıq. Sizə and içərəm ki, rəsmi sənəd rüsumundan başqa artıq məsrəfim olmadı. Bal ayı səfərinə yollanırmış kimi İstanbul yolunu tutduq. Arvadım birincidərəcəli sərnişinlər arasında səyahət etməyimizə razı olmadı. Aldığımızı, qəzet puluna qədər bir dəftərə yazmağa başladı: "Pul qazanmaq ərin, qazanılan pulun alıcılıq qüvvəsini artırmaq isə qadının vəzifəsidir" deyirdi. İstanbula gəldik. Bəyoğluda bir hotelə düşdük. Mən yoxkən keçmiş zərif və qəşəng arvadım özü kimi yaraşıqlı, zərif bir bəyə aşiq olmuşdu… Onun arzusuyla əlüstü ayrıldıq. Yeni arvadımı evimə gətirdim. Aşpaz ilə xidmətçiləri görüncə ağlı çaşdı. "Bizdə bankirlər belə ayrı aşpaz, ayrı xidmətçi tutmaz" dedi. Hər üçünü başımızdan elədik.

– Evdə nə iş olsa, mən görəcəyəm, – deyirdi. – Yemək, camaşır, tikiş, təmizlik, bulaşıq, döşəmə silmək, ayaqqabıları təmizləyib boyamaq-filan…

Gəldiyimizin ertəsi axşamı evin kirəsini soruşdu. Mən altı lirə deyincə heyrətdən gözləri yerindən oynadı.

– Adam da varidatının yarısından çoxunu ev kirəsi verərmi? – deyə bərk heyrətləndi, türk xalqının heç hesab bilmədiyini söylədi: – Sizdə bir, iki, üç, dörd, beş, on, iyirmi, otuz rəqəmləri varmı? Ümumiyyətlə, yazınızda rəqəm işarətləri varmı? – deyə əcaib suallar verirdi.

Əvvəlcə artıq mebelləri satdırdı. Pullarını banka qoydu. O ay evi də dəyişdirdi. Heydərpaşada bir alman evinin üst qatını səkkiz məcidiyyəyə kirələdi. Bura mətbəxiylə, hamamxanasıyla ayrılmış bir bina mənzili kimiydi. İki otağı vardı. Birini yataq otağı elədi, birini də qonaq… Bu ikinci otaqda həm qonaqlarımızı qəbul edir, həm də yeməyimizi yeyirdik… Rahat, məsud yaşamağa başladıq. Kirə daxil olduğu halda aylıq məsrəfimiz tam beş lirə edirdi. Maaşımdan artan beş lirəni arvadım hər ay banka aparır, mebel- lərdən aldığımız pulların üzərinə əlavə edirdi. O vaxtdan bəri hər ay beş lirə xərcləyirik. Mən saat səkkizdə vağzala gedirəm. Hər gün günortaüstü arvadım bir səfər qazançasıyla yeməyimi, çörəyimi ayağıma gətirir, hər axşam gəlir, mən işdən çıxıram, bərabər gəzirik. Saat yeddinin yarısı olanda məni gəzintidə yalqız buraxır, evə qayıdıb səkkizin yarısına qədər yeməyi hazırlayır, mən gəlincə hazır süfrə arxasına keçirəm. Yeməkdən sonra skripkada klassik musiqilər çalır, klassik şeirlər oxuyur. Saat on birdə yatırıq. Arvadım altıda yataqdan qalxar. Səhər yeməyini hazırlar. Mənimlə bərabər bazardan o günün ərzağını almaq üçün çıxar. Bazar günləri yay-qış mütləq dağlara gəzməyə çıxarıq. Axşama qədər dolaşarıq. Arvadıma görə, ən gözəl əyləncə meşədə ayaqyalın gəzmək, meşələrin havasını udmaqdır. Üç ildir bax həyatımız bu proqram içində keçir. Bir gün olsun bu proqram pozulmadı.

Keçən il maaşım on beş lirə oldu. Arvadım bunun məsrəfimizə heç bir təsiri olmayacağını söylədi. Hər ay banka beş lirə yerinə on lirə aparmağa başladı. Arvadımın fikrincə, xərc varidata görə deyil, ehtiyaca görə olmalıdı. Varidat arta bilərdi. Amma varidatın artması məsrəfin çoxalması üçün məntiqi bir səbəb sayıla bilməzdi. Xərc yenə ehtiyacın dərəcəsində qalmalı idi. Bunu mən də götür-qoy etdim. Doğru olduğunu gördüm. Bir türkün aylıq varidatı iyirmi beş lirə ikən otuz lirə oldumu, o saat evini dəyişdirmək, daha bir xidmətçi tutmaq fikrinə düşər. Halbuki bizim şirkətin müdir müavini yüzlərcə lirə maaş aldığı halda məsrəfi ehtiyacına görədir. Yəni eynilə mənimki kimi… Onun da arvadı xidmətçidən, aşpazdan, nökərdən istifadə etməz. Bazara ərzaq dalınca da özü gedər, özü alar, özü evinə gətirər. Arvadım ancaq doğulan uşaqlar əlavə xərc istər deyir, çünki ehtiyac dəyişir.

Bəli, nəhayət, bizim də bir gün məsrəfimizin çoxalması vacib oldu. Arvadım hamiləydi. Bax mən əsl qənaətin nə olduğunu arvadımın hamiləliyində gördüm.

– Bir xidmətçi tutsaq… Sən hamiləsən… Rahatsız olursan! – dedim.

Arvadım qəti rədd etdi. Hamilə qadınlar üçün piyada gəzmək, iş görmək lazım olduğunu, hamiləlikdə oturmağın intihardan, ölümə can atmaqdan başqa bir şey olmadığını söylədi. Heç tərtibimiz pozulmadı. Yenə səhərlər bazara gedir, yeməyimi vağzala gətirir, axşamları bərabər gəzişirdik. Qarnı böyüdü, böyüdü, gəlib doqquzaylıq oldu. Mən:

– Lap yaxınlaşdı, artıq bir adam tutsaq… – dedim.

– Hələ vaxta var! – deyə cavab verdi.

Bir gün yenə səhər erkəndən evdən çıxdıq. O, bazara dönmək üçün məndən ayrıldı. Günortaüstü yeməyimi gətirdi. Axşamüstü gəldi, birlikdə yola düzəldik. Bir az gəzindik. Çox geniş bir manto geymişdi. Yenə axşam yeməyini hazırlamaq üçün bir saat əvvəl məndən ayrıldı. Mən arxasınca evə gələndə hər zamankı kimi süfrəni hazır gördüm. Oturdum, yeməyə başladıq. Şam etdiyimiz bir vaxtda o biri otaqdan:

– Vığğ, vığğ… – deyə bir səda gəlmədimi?!

– Bu nədir? – dedim. Arvadım tövrünü pozmadan təbii bir şey söyləyirmiş kimi:

– Uşaq! – dedi, – bu gün doğdum…

Gözlərim bərələ qaldı. Mən hələ bir alman qadınının nə olduğunu tam anlaya bilməmişdim.

– Nə deyirsən? – deyə hayqırdım. – Mamaçanı hardan tapdın?

– Onsuz doğdum, – dedi, – mamaça həkim deməkdir. Mən xəstəyəmmi? Mamaçaya nə lüzum var?

– Nə vaxt doğdun? – deyə təkrar qışqırdım. Arvadım halını pozmadan cavab verdi:

– Sənin yeməyini vağzala aparıb geri dönərkən ağrı duydum. Evə gəldim. Döşəməni silirdim. Ağrım artdı. Hamamda, camaşır ləyənini hazırladım. Doğdum. Çağamı çimizdirdim, bələdim, yatırtdım. Özüm də çimdim. Sonra yeməyi hazırladım. Gəzmək üçün gəldim, səni qarşıladım. İndi gəlincə beş dəqiqəliyə əmizdirdim…

Yerimdən dik qalxdım. Otağa doğru, bu öz-özünə doğulan körpəmi görməyə can atırdım. Məni tutdu:

– Otur, rica edirəm. Yeməyin intizamını pozma. Bitirəndə gedib görərsən… – dedi.

Yeməkdən sonra kiçik bir səbətin içində yatırdılmış övladımı gördüm. Açıq-mavi gözləri eynilə anasınınkına bənzəyirdi. İndi altıaylıqdır. Hələlik artıq xərc eləmirik. Arvadım dörd-beş yaşına çatmadan bir uşağın heç bir məsrəfə ehtiyacı olmadığını deyir… Bir həftə keçmədən uşağın da uyuması, ağlaması, yeməsi nizam-intizama daxil edildi…

Oh, əzizim, nə tez… Tarabyaya gəlib çatdıq. Mən burada düşürəm. Verin əlinizi sıxım. İndi anladınızmı, mən nə səbəbə doxsan beş kilo oldum. Alman qadını… Alman həyatı… İntizamla istirahət! Budur səadətin sirri! Allaha əmanət! Hər bazar ayaqyalın Çamlıca təpəsinə çıxarıq. Siz də gəlin, orada görüşərik.

– Madama məndən ehtiramlar! – dedim.

Əlimi sıxıb qalxdı, cəld yeridi. Dəniz körpüsündən enib digər yolçuların arasında gözdən itincəyə qədər arxasınca baxdım. Vapur körpüdən ayrıldı. Köksümdən əsəbi bir ağırlığın yüksəldiyini, nəfəs aldırmayacaq kimi boğazıma tıxandığını duyurdum.

Görünməz bir kabusun önündən qaçar kimi gözlərimi ovuşdurdum. Üzərində təmiz qağayıların uçuşduqları tünd Prussiya mavisi[10 - Prussiya mavisi – qarayaçalan mavi rəng; tünd-göy] rəngində dənizə baxdım. Qarşı sahil bənövşəyi təpələri, bəyaz sahil zolağı, tünd-yaşıl ağaclıqlarıyla sanki əbədi bir həzz yuxusuna dalmış kimiydi. Fon Sədriştaynın istirahətindən, hər anına məntiqlə hesab qarışan səadətindən, camaşır yuyan, yemək bişirən, döşəmə silən, ayaqqabı boyayan eşqindən diksinirdim. Ta orada… Bu kiçik imarətdə israfçı, hesab bilməz, sarışın bənizli, incə, zərif bir qadınla borc içində, mənəvi, maddi iztirablar içində təbiətin uyuşuq sükutu qarşısında səssiz, xumar yaşamaq daha gözəl deyilmiydi?

Açıq-mavi, əbədiyyətdən qopmuş canlı köpük parçaları halında, göyərtənin üzərindən sürü-sürü keçən qağayılar:

– Bəli, bəli… – deyə hüznlü səsləriylə bağırışır, sanki mənim ruhumun məyus sualına göylərdən ilahi bir cavab verirdilər.




FON SƏDRİŞTAYNIN OĞLU



– İyirmi beş il sonra –

Qoca fon Sədriştayn bir həftədir binadakı mənzilindən bayıra çıxa bilməmişdi. "Qarınqululuğun qaçılmaz nəticəsi" olan podaqra sızıltıları onu geniş pəncərəyə söykədilmiş dərin kreslosunda ölümdən əvvəl işgəncə verilən, ümidsiz bir əsir əzabıyla qıvrıldırdı. Gecələrdən yuxu üzü görməyən qanlı gözləri yorğun bir baxışla Fındıqlının üstündən keçir, mavi Boğazı aşaraq uzaqlara, ta Çamlıca təpəsinə dikilib qalırdı. Hava bir gənc qız qəhqəhəsi qədər şəffafdı, safdı, aydınlıqdı. Şux mayın sabah günəşi bütün İstanbulu bəyaz altundan bir işıq tufanı içində parladırdı. Sonu görünməyən təyyarə uçuşları müqəddəs Kəbəni ziyarət edən şəffaf cənnət quşları kimi Çamlıca təpəsinin üstündə dönür, dolaşırdı. Bu gün İstanbulun, yalnız İstanbulun deyil, bütün Türkiyənin milli bayramıydı! Fon Sədriştayn gözlərini şəffaf quşlardan çəkdi. Üsküdar körpüsünə baxdı. Avtomobillər, tramvaylar, alaylar bir qarışqa seli halında axır; asma qüllələrdə, parıltılı tanklarda böyük bayraqlar yellənirdi. Limanın sahilləri, ən böyük vapurlardan ən kiçik qayıqlara qədər nə varsa hamısı bəzədilmişdi. Millət gənc dahisinin doğulduğu günü qeyd edirdi! Fon Sədriştayn, gözlərindən ruhuna dolan şirin, aydın bir sevincin əsəblərinə süzüldüyünü, yavaş-yavaş bütün vücuduna yayıldığını hiss edirdi. Ayaqlarının ağrılarını bir an unutdu. Gülümsədi. Titrəyən barmaqlarıyla dən düşmüş çal saqqalını sığallarkən qəlbində indiyə qədər heç fərqinə varmadığı, incə bir həyəcanın sürətlə gücləndiyini duydu. Dikəlib təkrar bayıra baxdı. Hər yer, hətta Dolmabağça sarayı belə başdan-aşağı dəfnə budaqları ilə bəzədilmiş, tanklarla əhatələnmişdi. Ayazpaşadan Kabataşa enən dik ana yoxuş iynə atılsa yerə düşməyəcək dərəcədə qələbəlikdi. Orkestrlərin, marşların, şərqilərin əks-sədaları yüksəlir, ruzigar cərəyanı kimi pəncərədən evə dolurdu. Bütün İstanbul sevincdən aşıb-daşır, qabına sığmırdı. Fon Sədriştayn qeyri-ixtiyari:

– Lida! – deyə arvadına səsləndi. Üç otaqdan ibarət olan bu balaca mənzil bir ovuc qədər dardı. Mətbəxdən arvadı soruşdu:

– Nə var?

– Cəld geyin, rica edirəm.

– Nə olub?

– Gəzməyə çıxırıq.

Qapıdan madam Sədriştayn göründü. Qalın gözlükləri altında iri mavi gözləri süzülürdü. Altmışı haqlamış kök, yaşlı qadın təsiri bağışlayırdı. Halbuki bu zavallı qadıncığaz hələ qırx beşində belə deyildi. İyirmi beş il mütəmadi, ağır, nəhayətsiz bir qənaət səbriylə dişi-dırnağı ilə artıraraq quruş-quruş yığdığı sərvətin dünyada valideyn üçün ən sevimli bir vücud tərəfindən oğurlanması onu birdən-birə çökdürmüş, bir neçə ayın içində saçlarını ağartmışdı. Qocalığa görə təminat təqaüdündən məhrum xəstə bir ərlə tək-tənha, ümidsiz qalınca yenə cəsarəti qırılmamışdı. Şimen-difer şirkətindən aldıqları təqaüd maaşıyla intizam, qənaət içində yenə soyuqqanlılıqla, rahat-rahat yaşayırdılar.

– Bayırda nə edəcəyik? Bir işimizmi var?

– Yox.

– Eh?..

– Orxan bəyin doğulduğu gündür də…

– Orxan bəy kimdi?

– Bilmirsənmi?

– Xeyr.

– Çox pis!

Madam Sədriştayn otuz ilə yaxındır əri türk olduğu, Türkiyədə yaşadığı halda bu məmləkətin heç bir şeyini bilmirdi.

– Kimdir bu?

– Bizim milli şairimiz! Gənc dahimiz!..

– Nə olub ki ona?

– Bir şey olmayıb, doğulduğu günü bu ildən etibarən türklər özlərinə milli bayram elan ediblər. Bax, hər tərəf bəzədilib…

Madam Sədriştayn pəncərəyə yaxınlaşıb laqeyd tərzdə çölə baxdı. Sonra:

– Yaxşı… – deyib çəkilərkən əri:

– Gəl biz də çıxaq, Lida… – deyə xahiş etdi.

– Mənim mətbəxdə işim var. Sən özün çıx!

– Gəl işini bir kənara qoy, Lida, böyük günün şərəfinə!

Ciddi qadın yaşlı ərinin bu uşaqsayağı arzusuna güldü:

– Bu böyük gündən mənə nə? – dedi. – Sizin öz bayramınızdı.

– …

Cavab gözləmədən otaqdan çıxdı. Fon Sədriştayn gözlərini gips tavana qaldırdı. Ayaqlarının sızıltıları sanki qəlbində toplandı. Bəli, doğruydu. Öz bayramından ona nə? Özü onun bayramlarında nəzakət xətrinə iştirak edərkən ürəyi sıxılmırdımı? Bəli, iyirmi səkkiz il bir dam altında bərabər qocaldıqları halda ruhları bir-birinə yaddı. Aralarında ümmanların, qarlı zirvələrin ayırdığı keçilməz bir hüdud vardı. Qocaldıqca, xəstələndikcə, bu barsız-bəhərsiz buz çölü daha da genişlənir, daha ziyadə böyüyürdü. Artıq əvvəlki soyuqqanlılığından əsər qalmamışdı. Hər şeyə əsəbiləşir, maraqsız keçən bir həyatın tək-tük xatirələrindən özünə dərin bir ələm yaradırdı. Kitab oxuya bilmir, meşəliklərdə, kolluqlarda gəzə bilmir, yemək yeyə bilmir, pivə içə bilmirdi… Süfrə arxasındaykən saatın onun sızıltılarına qarışan çıq-çıqlarını dinləyib otururdu.

Arvadının belə soyuq davranışı bir an əvvəl qəlbində od tutub alışan iftixar alovunu söndürmüşdü. Ayaqları təkrar zoqquldamağa başladı. Əlləriylə dizlərini sıxır, üzünü büzüşdürür; hərəkətə gəlmək, qalxıb çölə çıxmaq üçün özündə qüvvə tapa bilmirdi.

Qəfildən küçədə bir qışqırtı əks-səda verdi:

– “Vakit”, “Havadis”, “Tan”, “Turan”, “İkdam”, “Böyük qəzet”… “Yarın”, “Haliç”, “Gözəl İstanbul”[11 - XX əsrin ortalarında Türkiyədə nəşr olunan qəzetlərin adlarıdır.], alın, xəbərləri oxuyun…

Qəzetsatan keçib gedirdi. Fon Sədriştayn kreslosundan qalxdı. Pəncərədən başını çıxardı. Səsləndi:

– Qəzetçi, qəzetçi!..

Bu, balaca bir uşaqdı. Dayanıb yuxarı baxdı.

– Beşinci mərtəbəyə gəl!

– Lift varmı?

– Yox.

– Gələ bilmərəm.

Bu müstəsna gündə qəzetlərin nə yazdığı ilə çox maraqlanan fon Sədriştayn fürsəti əldən vermək istəmədi.

– Nə qədər qəzetin varsa, hərəsindən bir dənə alacağam… – dedi.

Uşaq cavab vermədi. Fasadı sarı boyanmış binanın yüksəkliyini süzdü.

– Bəxşiş də verərəm.

– Yaxşı, gəlirəm…

Uşaq binanın bayır qapısından girən kimi fon Sədriştayn dayana bilmədi. Yataq otağına keçərkən gözucu mətbəxə baxdı. Arvadı ocağın başında saat kəfkiri kimi yellənə-yellənə bir qab çalxalayırdı. Pul qabından on quruş götürdü. Xəstələrə məxsus o vasvası addımlarla, ayaqlarını sanki çürük bir döşəməyə basırmış kimi diqqətlə yeridi. Mənzilin dar pilləkənə açılan qapısını araladı. Söykənib gözlədi. O qədər səbirsizdi ki… Bir dəqiqə ona iki saat gəldi. Uşaq nəfəsi kəsilə-kəsilə qapıya çatanda hər qəzetdən bir dənə aldı, qalan pulu ona bağışladı… Qapını cəld örtərək otağına döndü. Dərin kreslosuna çökdü. Zəif dizlərinin üstündə qəzetləri açmağa başladı. Hər qəzet özünün bugünkü nüsxəsini Orxan bəyə həsr etmişdi. Ayaqlarının sızıltılarını unutdu. Bu yüksək pəncərədən quş baxışıyla parıltılı dəbdəbəsini gördüyü İstanbulun qəlbi sanki bu kağızların içindəydi. Hamısı Orxan bəyin çöhrəsini təbii böyüklükdə ilk səhifələrində vermişdi. Fon Sədriştayn indiyə qədər bu məşhur gənc dahinin özünü heç görməmişdi. Amma şəklinə baxan kimi tanış gəldi. Bu incə qaşlar, bu dərin gözlər, bu şirin gülüş… Ona heç yad gəlmədi. Bu nəcib üzü çox görmüşdü. Amma harada? Nə vaxt? Necə? Diqqətlə baxaraq düşündü, düşündü. Nəsə xatırlaya bilmirdi. "Haliç" qəzetinin başındakı bayram proqramına bir göz gəzdirdi. Bu bayramda İstanbulun bütün elmi, ədəbi, siyasi qurumları, universitetləri, rəssam, musiqişünas, memar, heykəltəraş, teatr cəmiyyətləri, liseylər, dəniz, quru, hava idman klubları, elektrikçilik, təyyarəçilik, dənizçilik dərnəkləri-filan hamısı iştirak edir, ordu İstanbuldakı hərbi hissələrini rəsm-keçid üçün sübh erkəndən Çamlıcada toplayırdı. Sevgili dahinin doğulduğu, böyüdüyü, hələ də içində yaşadığı kiçik imarət oradaydı. Bütün xalq dənizdən, Üsküdar körpüsündən o tərəfə doğru axışırdı. Fon Sədriştayn belə, ədəbiyyatı heç sevməzkən, Orxan bəyin əsərlərindən bəzilərini oxumuşdu. "Ölkənin oyanışı" adlı şeirini xatırlayınca ruhunda şirin bir həyəcan dalğalandı. Proqramdan sonra Orxan bəyin həyatına dair yazılan şeyləri oxumağa başladı. Bu böyük şair hələ iyirmi yeddi yaşındaydı. Bir aşiq kimi xalqı sevmiş, daim xalqın içində yaşamış, bir-birinin ardınca on cildə yaxın əsərlər nəşr etmişdi. On doqquz yaşındaykən Anadolunu gəzmiş, kəndlərdə, daxmalarda, obalarda müsafir qalaraq türklərin milli dastanlarını dinləmiş, onun ruhuna nüfuz etmişdi. Sonra millətinə üç cild nəfis şeir, iki cild roman vermiş, üç mükəmməl tragediya yazmışdı. "Turan"ın altun hərflərlə çap etdiyi sətirlər insanın ruhunda ülvi, böyük bir təqdir oyadırdı. Təkrar-təkrar oxudu:

"… Orxan əsrimizin ən böyük dahisidir. O, dövrlərdən bəri qəflət kabusuyla keyimiş bir millətə yüksək vicdanını eşitdirdi. Dilini öyrətdi. Ondan əvvəl türklərin ümumi bir dili yoxdu. İstanbulda əsl türk dili təhqir olunur, bir qrup şair, ədib, cızma-qaraçı bədnam fransız təqlidçilərini yamsılayır, başqa bir qrup isə ərəbcə, farsca mübaliğə ilə danışmağı bir mərifət, bir sənət sayırdı. Yaxud "təsfiyyəçilərin"[12 - Təsfiyyəçilər – dili saflaşdıranlar.] süni dilini milli türkcə zənn edirdilər. Orxan bəy ilk zərbəni bu qafillərə endirdi. Ədəbi şah əsərlərindəki təbiiliyi mümkün qədər irəli çıxarıb demək istədi ki:

– Ədəbiyyat, sənət bir zümrə üçün, bir sinif üçün, bir neçə nəfərin xəstəhal keyfi üçün deyildir. Sənət bütünlüklə millətindir! Onun danışdığı, kitablardan öyrənmədən bildiyi təbii dillə təqdim olunmalıdır!"

"Böyük qəzet" gənc şairi daha təntənəli şəkildə tərifləyirdi:

"Ey gənc dahi! Sən bizim xaliqimizsən! Səndən əvvəl türk millətləri bir-birini tanımazdı. Xivə, Buxara, Səmərqənd, Kaşqar, Qafqaz, Azərbaycan, Anadolu İstanbulun dilini anlamazdı. İstanbulun qoynunda yaşayanlar belə öz məmləkətlərinin ədəbiyyatını duymazdılar. Səndən əvvəl şairlər bütün duyğularını xalqdan gizlədərdilər. Dinin sirli dərinliklərinə dalaraq orada vəcdlər yaşamazdılar. Ədəbiyyatımıza əsrlik bir dəyanəti, bugünkü fəlsəfəyə uyğun bir sahiblik düşüncəsini ilk dəfə gətirən sən oldun. Sən müqəddəs bir günəş kimi doğdun! Göydəki həyatverici günəş kainatın yüksək, alçaq yerlərinə öz aydınlığını necə bərabər səpərsə, sən də eynilə onun kimi millətini "avam, xas" deyə ikiyə ayırmadın. Hamısının üstünə dini bir vəcdin, milli bir məfkurənin şölələrini saçdın. İstanbulun incə qızları, Anadolunun pəhləvan oğulları, hətta Türküstanın sadə çobanları şeirlərini əzbərlədi. Yüzlərcə ildən bəri qəlbimizdə uyuyan ilahi eşq sənin bir misranla təkrar alovlandı…"

"Gözəl İstanbul" qəzetinin heç bir şeyi bəyənməməklə, hər şeyə hücum etməklə şöhrət tapan tənqidçisi belə: "Mən Orxan bəyin dühası qarşısında səcdə edirəm. Ona qədər təbii dildə bu qədər yüksək əsərlər yazılmamışdı. O, İstanbul ləhcəsini bütün türk millətinə sevdirdi. İstanbul ləhcəsi onun sayəsində bütün bir millətin səmimi dili oldu. Ona qədər hər kəs ya fars, ya fransız dilini təqlid edirdi. O nə fransıza, nə farsa baxdı. Nə də aşıq sazlarını, təkkə neylərini təqlid etdi. Gözlərini öz ruhuna çevirdi. Türk hissini duydu. Qəhrəmanlıqlarını, hekayələrini, mövzularını, dilini də türk vicdanında tapdı…" – deyə təqdirdən özünü saxlaya bilmirdi.

Fon Sədriştayn qəzetlərə elə dalmışdı ki, arvadının onu çağırdığını eşitmədi. Qapı birdən açılınca özünü topladı:

– Yemək hazırdı!

– Mən yeyə bilməyəcəyəm. Mədəm pozulub.

– Süd iç.

– Sonra.

– Özün bil!

– …

Oxuduğu qəzetlər sağ yanında bir yığın olmuşdu. Birdən top səsləri başladı. Pəncərədən baxdı. Proqramın dediyi kimi, donanma Çamlıca qarşısında rəsm-keçidə başlayır, şairi salamlayırdı. Deməli, saat on ikiydi:

– Axşama doğru çıxaram. Gecə şənliyində orada olaram, – dedi.

Yenə qəzetlərə daldı. Millətinin bu qədər böyük bir dahi yaratması, ləzzəti dillə deyilməz bir sevinclə onun ruhunu sarırdı. "Yarın" qəzetinin müxbiri gənc şairlə söhbətini təqdim edirdi. Fon Sədriştayn, Orxanın sözlərini təkrar-təkrar oxudu. Bu dahi: "Mən hər şeyi anamdan öyrəndim. Anam məni dini bir vəcd içində böyütdü. Şeirlərimdə duyduğunuz "lirizm"in mənbəyi ondan aldığım dini tərbiyənin həyəcanlarıdır.

Şeirlərimi, hekayələrimi, tragediyalarımı əvvəlcə rəvayət halında ondan eşitdim. Onun xalqdan gələn ruhu mənə xalq sevgisini, xalq eşqini aşıladı. Bundan dolayıdır ki, qafiyələrim xalqın təbirləri, musiqim xalqın dilindəki ahəngdir…" – deyirdi. On cild əsəri başqa-başqa mətbəələr tərəfindən ayrı-ayrı şəkillərdə yayımlanmışdı. "Yarın" qəzeti hər şəkildən bir örnəyin rəsmini göstərir, bütün əsərlərinin mövzularına dair məlumat verirdi.

Fon Sədriştayn saatlarca bu təfsilatı oxudu. Min ildən bəri bir millətin ruhunda axmadan üst-üstə yığılan enerjisini daşırmaq, yetmiş-səksən milyonluq bir millətin uyuyan vicdanını oyatmaq, şübhəsiz, dünyada görüləcək ilahi işlərin ən böyüyüdür! Heç bir dahi bu qədər gənc ikən milləti tərəfindən anlaşılmamışdı. Turanın hər tərəfindən onu salamlamaq üçün heyətlər gəlmişdi. Kaşqardan, Buxaradan, Fərqanədən, Xivədən, Altay şəhərlərindən, hər yerdən, hər yerdən… Məsud şair, əbədiliyin ləzzətini hələ sağlığında dadırdı. Fon Sədriştayn belə təqdirlər, heyrətlər, məftunluqlar içində düşünərkən qəfildən bütün podaqra sızıltılarını yenə qəlbində duydu. Duyduğu ağrıdan az qala öləcəkdi. Əlini köksünə qoydu. Üzünü büzüşdürdü. Başını əydi. Dişlərini sıxdı. Öz oğlu ağlına gəlmişdi. Gözlərini qapadı. Fəqət xatirəsini qapaya bilməzdi. Arzusuna rəğmən xəyalında onun üzündən çəkdiyi iztirablar keçmişdən daha şiddətli bir açıqlıqla oyanırdı. O da indi Orxan bəy kimi iyirmi yeddi yaşındaydı. Təhsili üçün, tərbiyəsi üçün bu qədər çalışdığı halda, bütün səyləri boşa çıxmışdı. Şübhəsiz, Orxan kimi dahilər milyardda bir doğulurdı. Kim bilir, bu yaradıcı ruhu ona verən anası nə ülvi, nə mükəmməl bir qadındı. Fəqət öz arvadı da məgər pis idimi? Fədakardı. Namusluydu. Qənaətcildi. Çalışqandı. Ciddiydi. Halbuki oğlu xudbin, qətiyyətsiz, israfçı, tənbəl, xaraktersiz bir sərsəriydi. Hələ balaca ikən riyakarlığa başlamışdı. Anasına: "Mən almanam! Türklər eşşəkdir!", ona isə: "Mən türkəm! Almanlığı qəbul etmərəm" deyərək ikisinin arasında gizli-gizli buz dağları yüksəldir; sonra yalanla, düzənlə hər birinin məhəbbətini ayrı-ayrılıqda oğurlar, oğurladığı iki məhəbbəti sahiblərinə qarşı bir şantaj alətinə çevirərdi. Fon Sədriştayn tamam dazlaşmış başını əlləri içinə aldı:

– Niyə belə oldu? Axı niyə belə oldu? – deyə inlədi. Anasının yaxşı cəhətləri niyə ona keçməmişdi? Özü də pis hallara nifrət edən, sakit, ağıllı, çalışqan bir adamdı. Niyə bu xasiyyətləri oğluna keçməmişdi? Həm də Orxan kimi mükəmməl bir şəxsiyyət yalnız anasının ümidinə qalmış bir yetimdi. Həyat hekayəsinə baxılarsa, hələ bir yaşında ikən atası Çanaqqalada şəhid düşmüşdü. Qəlbi sürətlə döyünməyə başladı. Oğlunun rəzalətlərini xatırladıqca nəfəsi tıxanacaq kimi olurdu… İyirmi beş il içində min bir sıxıntı ilə gələcəkləri üçün quruş-quruş yığdıqları sərvəti bankdakı kassadan Arsen Lüpenvari adlı bir intriqaçı ilə mənimsəyib Amerikaya qaçandan bəri ər-arvad onun adını belə çəkmirdilər. Madam Sədriştayn, oğlu ağlına gəlincə özü kimi həyəcana düşər, üzü qızarar, əlləri-ayaqları titrərdi:

– Şeytan alıb aparsın, şeytan alıb aparsın! Onun üzünü bir daha bizə göstərmə, Allahım! – deyə diz çökərək yanıqlı-yanıqlı ibadət etməyə başlar, gözlərindən acı göz yaşları axardı. İndi kim bilir haradadır? Nə türk ola bilmişdi, nə də alman… Hər millətin xaricində, hər əxlaqdan kənar, pis bir etalondu. İki işıqdan qaranlıq hasil olması kimi, anasının, atasının milliyyətlərindəki yaxşı cəhətlər də sanki onda birləşincə bir rəzalət halına keçmişdi. Fon Sədriştayn gənc yaşında millətinə məfkurə peyğəmbəri olan Orxanın ailəsini düşündü. Oğullarının bu şan-şöhrəti, bu şərəfi üçün nə qədər məsud olmuşlar, nə qədər iftixar etmişdilər! Daim xəyalın fövqündə, olmayacaq şeyləri istəyən xəstəhal bir ata qibtəsiylə: "Ah, mənim Hasibim də belə bir dahi olsaydı…" – deyirdi. Orxan bəy – hər dahi kimi onu da anası yaratmışdı.

Görəsən, anası necə ülvi, necə mükəmməl bir qadındı? Oğlunu ilhamın, həyatın, həqiqətin təbii mənbələrinə aparan, qocaman bir millətə xilaskar hazırlayacaq qədər milli bir tərbiyə verən bir qadın əcəba necə bir vücuddu? Fon Sədriştayn, içindən ruhuna əks edən bu sualları düşünə-düşünə zəif əhvalını yordu. Kreslosunda bir tiryək sərxoşu kimi sızıldadı.

Arvadı pəncərəni örtərkən mürgüdən oyandığı zaman günəş çoxdan batmış, hava tamamilə qaralmışdı. Körfəz, qarşı tərəf, saraylar, bütün liman, Üsküdar körpüsü, Çamlıca təpəsi elektrik “çiçəkləri”ylə bəzədilmişdi; alqış, musiqi, orkestr səsləri uğultulu bir tufan kimi hər tərəfi bürümüşdü.

– Mən çıxacağam.

Madam Sədriştayn soruşdu:

– Nə üçün?

– Gəzməyə…

– Məqsədin şənliyi görməkdirsə, buradan daha yaxşı görünür. Küçədə nə edəcəksən?

– Heç.

– Özün bil…

İkisi ta yemək zamanına qədər pəncərədən gözəl İstanbulun nur içində parlamasına uzun-uzadı baxdı. Heç biri dillənib bir söz demirdi.

Fon Sədriştayn bu milli bayramın ertəsi günü, ondan bir gün sonra da rahatlaşmadı. Podaqra sızıltıları dayanmışdı. Lakin "sabit bir fikir" ruhuna sakitlik vermirdi. Görəsən, cahana belə bir dahi yetişdirən qadın necə bir varlıqdı?

– Ah, bir onu görsəm… – deyirdi.

Arzusunu unuda bilməyən xəstə bir qoca əsəbiyyəti ilə üzülür, kreslosunda otura bilmirdi. Günorta yeməyindən qalxan kimi yataq otağına keçdi, geyindi. Yoğun palıd əsasını götürdü. Süfrəni yığışdıran arvadı:

– Hara gedirsən? – deyə soruşdu.

– Gəzməyə.

– Gec qalma. Axşamlar rütubətli olur.

– Yaxşı.

Qapıdan çıxdı. Dar, qaranlıq pilləkənləri dayana-dayana endi. Yoxuşa döndü. Ayazpaşa parkının önündəki kiçik telefon mərkəzinə girdi. Məlumat kitabında Orxan bəyin ünvanını tapdı. Telefonun dəstəyini götürdü:

– Alo.

– Buyurun…

– Orxan bəyin evidirmi?

– Bəli.

Bu, incə bir qız səsiydi. Fon Sədriştayn təkrar soruşdu:

– Orxan bəyin anası evdədirmi?

– Evdədir.

– Mən onları təbrikə gəlmək, ziyarət etmək istəyirəm. Qəbul buyurarlarmı?

– Kimsiniz? Sizi necə təqdim edim?

– Bir yaşlı adam, deyin.

– Adınız?

– Məşhur bir adam deyiləm. Sədrəddin, Anadolu Şimendifer Şirkətindən təqaüdçü məmurlardanam… Sədriştayn adı ilə tanınıram…

– Soruşum, bir dəqiqə gözləyin.

– . . .

Az sonra incə səs aparatın içindən təkrar eşidildi:

– Alo…

– Bəli.

– Buyurun, qəbul edəcəklər. Nə vaxt gələcəksiniz?

– Elə indi.

– Buyurun, əfəndi.

Fon Sədriştayn telefon köşkündən çıxan kimi parkın önündə duran avtomobillərdən birinə mindi: "Çamlıca, Orxan bəyin evinə", – dedi. Ətrafı seyr etsə də, sanki görmür, görüşəcəyi böyük qadını düşünürdü. Ona elə gəlirdi ki, avtomobil çox ləng hərəkət edir. Üsküdar körpüsünü keçərkən dözmədi. Sürücüyə: "Bir az tez!.." – deyə rica etdi.

On beş dəqiqəyə Çamlıcaya gəlmişdi. Sürücünün göstərdiyi dəmir barmaqlıqlı bir qapıdan girincə qarşısında açılan mənzərənin lətafətindən təəccübləndi. Geniş bir yolun iki tərəfində hündür akasiyalar sakit kölgələriylə hər tərəfi bürüyür, zərif ləklərdə adlarını bilmədiyi çiçəklər, vücudları görünməyən pəri gözləri kimi ona baxırdı. Nəfis qoxular içində yeridi. İrəlidə, xoş kölgələr altında bəyaz mərmərdən bir hovuz vardı. Onun başına gəlincə ayaq saxladı. Bir bülbül ötürdü. Ətrafına təkrar bir göz gəzdirdi. Yasəmən kolları ilə örtülü keçid yolları sarmaşıqdan olan bağça köşkünə gedir, böyük şam ağacları divarları gizləyirdi. Hovuzun kənarında qamış taxt qoyulmuşdu. Bərq vuran suyun içində qırmızı balıqlar üzürdülər.

– Nə lətafət, yarəbbi! – dedi.

Bura kiçik bir cənnətə bənzəyirdi. Orxanın nəfis misraları qədər xülya, həzz, həyat doluydu. İstəmədən öz həyatını xatırladı. Belə bir bağçanın xəyalı yuxusuna belə girməmişdi. Dar pilləkənlər, ucuz mebellər, qaba dolablar… Halbuki bu mühit başdan-ayağa bir şeirdi. Öz həyatı bu səmimi şeirin yanında bir baqqal dükanının elanına bənzəyirdi. Bəli, öz həyatı çirkin deyilsə belə, heç də gözəl deyildi. Vaxtilə qazandığı pullarla belə gözəl bir bucaqda çox əla yaşaya bilər, yaşamın ülvi zövqünü dada bilərdi. Amma qənaət hərisliyi… onu hər növ gözəllikdən uzaq saxlamış, "faydalı"dan başqa hər şeyə düşmən etmişdi. Nəticədə qazanc nə idi? Quruş-quruş yığdığı pulları oğlu oğurlayıb qaçmamışdımı? Yenə təəssüratdan qəlbi burxuldu. Dura bilmədi. İmarətin mərmər perronuna sarı irəlilədi. Geniş pəncərələrin bəyaz tüllərini külək yellədirdi. Önündəki hovuzuyla qarayaçalan tünd-göy kölgələr altında uyuyan bu qəşəng yuva elə nəfis, elə bədii bir dekor təşkil edirdi ki…

Fon Sədriştayn:

– Bu cənnətdə doğulan, böyüyən necə dahi olmasın? – dedi.

Həyatında ilk dəfə, düşünmədən gözəlliyin rolunu anlayırdı. Təmiz pillələri yavaş-yavaş çıxdı. Şüşəli bəyaz qapının elektrik düyməsini basdı, gənc bir qız qarşısına çıxdı:

– Xanımı ziyarətə gəldim.

– Az əvvəl zəng edən siz idiniz, deyilmi?

– Bəli.

– Buyurun.

Yol verdi. Fon Sədriştayn böyük şairin evini çox qələbəlik təsəvvür edirdi. Halbuki burada sakitlik hökm sürürdü. Əlindəki əsasını asılqana söykərkən qıza: "Orxan bəy evdədirmi?" – deyə soruşdu.

– Xeyr, cənab.

– Bəs haradadır?

– İki həftə əvvəl Boluya gedib.

– Öz şənliyində yox idi?

– Xeyr, burda deyildi.

Qızın qapısını açdığı kiçik bir salona girdi. Divanları, divarları, pərdələri o qədər zərifdi ki… Bir daha hamısına ayrı-ayrı baxmaqdan ürəyində həyəcan duydu. Qız:

– Xanıma xəbər verim, – deyə çəkilib getdi. Divarlarda ən məşhur türk rəssamlarının tabloları vardı. Qapının qarşısında otuz il əvvəlki səfəri formalı bir gənc zabitin rəsmi asılmışdı. Baxışında nəcib bir dərinlik parlayırdı. Fon Sədriştayn: "Bu, mütləq şairin Çanaqqalada şəhid düşən atası olacaq!" – dedi. Tavanın nəqşlərində, yerdəki xalının, döşəmələrin rənglərində elə bir ahəng vardı ki, insan baxar-kən özünü "sakitləşdirici musiqi" içində sanırdı. Qız, arxa- sından:

– Buyurun, cənab, – deyə səslədi.

Fon Sədriştayn mərmər dəhlizi keçdi. İndi bu şeirdən yuvanı quran, bu şeirin içində böyük dahini yetişdirən böyük qadını görəcəkdi. Ürəyi yenə həyəcanla vurmağa başladı. Önündə açılan qapıdan girdi. Endirilmiş bir pərdənin yarımaydınlıq kölgəsində hələ gənc deyilə biləcək bir qadının ayaq üstə durduğunu gördü. Birdən gözlərinə inana bilmədi. Diqqətlə baxdı. Daş kimi quruyub qaldı. Nəfəsi tutuldu. Gözünə qaranlıq çökdü, az qala yıxılacaqdı.

– !..

– Sədrəddin bəy?

– …

– Tanıdınız?

– …

– Hə, buyurun oturun.

– …

Fon Sədriştayn yıxılmamaq üçün divara söykəndi. Başını yerə əydi, əlləriylə üzünü qapadı:

– Məni bağışlayın, bağışlayın! – deyə inlədi.

Orxanın anası, yüksək bir aləmdən günahkarlara səslənən şəfqətli bir məlaikə kimi soruşdu:

– Zaman hər dərdi-qəmi silər, Sədrəddin bəy, sıxılmayın. Sizə artıq bir incikliyim qalmayıb ki, əfv edim. İyirmi beş il… Fəqət bir şey məni hələ də incidir. Deyək ki, məni boşadınız, Almaniyada sevdiyiniz bir qadını üstümə aldınız, nə isə… Amma nə üçün mənə iftira atdınız? Bilirdiniz ki, mən təmiz, namuslu, iffətliyəm. Nə üçün o iftiranı gəvəzə bir romançıya danışıb yazdırdınız? Bax bu yara hələ də qəlbimi sızladır.

– Mən… söyləməmişəm!

– O halda, onun o qədər mübaliğələri yetmirmiş kimi, öz keyfi üçün mənə atdığı iftiraya nə üçün "yalandır" demədiniz?

Fon Sədriştayn həyəcandan boğulurdu:

– Onu da… ba…bağışlayın, xahiş edirəm! – deyə kəkələdi.

Başqa bir şey söyləyə bilmədi. Bu qaranlıqda dura bilmədi, düşünə bilmədi. Qapıdan çıxdı. Ürkmüş bir dəli kimi özünü bağçaya atdı. Vaxtilə həqiqətini inkar etdiyi bir məbəddən qovulan pərişan bir dinsiz üzüntüsüylə bu zümrüd yuvadan, millətin bu müqəddəs Kəbəsindən sürətlə uzaqlaşdı.


***

Mənzilinin qapısını açan madam Sədriştayn qışqırdı:

– Hanı əlindəki əsa?

– …

Ərinin cavab vermədiyini görüncə hiddətləndi:

– Fevral ayından bəri dörd əsadır itirirsən. Bu, dalğınlıq deyil, sərsəmlikdir!..

– …

Fon Sədriştayn özünü otağına saldı.

– Artıq, evdən tək çıxarkən, əlinə əsa almağı sənə qadağan edirəm!

– …

Yenə cavab vermədi. Kreslosuna çökdü. Yaşarmış gözlərini Çamlıca təpəsinə dikdi. Dəhlizdəki divar saatının çıq-çıqları, mətbəxdə qaynayan kartof qazançasının köpüklü fışıltısı bir-birinə qarışaraq qulaqlarında böyüyür, beyninin içində müdhiş bir gurultu qoparırdı.




BİR QAYIŞIN TƏSİRİ


Bir zabit dostumla oturmuşduq. Yanımızdakı masada iri, lopabığlı, yekə papaqlı bir dəliqanlı, çətin bir çərkəz şivəsiylə qarşısında sıralanmış böyüklü-balacalı papaqlılara nələrsə danışırdı. Danışığından Qafqazdan yeni gəlmiş adam sanıla bilərdi.

– Demək, yollar açıldı, – dedim.

– Hansı yollar? – deyə dostum üzümə baxdı.

– Hansı yollar olacaq, Qara dəniz yolu.

– Hardan bildin?

– Bir bu adama baxsana… Mütləq yeni gəlmişlərdən olacaq.

– Hansı adama?

Sağımızdakı, yanağından qan daman iri çərkəzi göstərdim. Dostum şaqqanaq çəkdi. Az qala özündən gedəcəkdi.

– Özünü çərkəz kimi göstərir!

– Güldürmək üçünmü?

– Xeyr.

– Bəs nə üçün?

– Özünü çərkəz zənn etdirmək üçün.

– …

Təkrar yekə papaqlı dəliqanlıya baxdım. Heç türkcə bilməz bir çərkəz tərziylə başını ağır-ağır yırğalayaraq əlindəki gümüşdəstə qamçını çəkmələrinin uzun boğazlarına vuraraq taqqır-tuqqur danışırdı. Stulda ata minmiş kimi oturmuşdu.

– Zarafatı burax, – dedim, – bu, xalis çərkəzdir…

Dostum and içdi:

– Vallah, deyil…

– Nə bilirsən?

– Niyə bilmirəm, mənim sinif yoldaşımdır.

– Dolama məni, – dedim.

– Ay balam, o, çərkəz deyil! – deyə israr etdi.

– Yaxşı, bəs danışdığı dilə nə deyirsən? Zabitdirmi?

– Bəli, amma cümə günləri bu qaydada çərkəz kimi geyinir.

Maraq məni bürüdü:

– Çərkəz deyilsə, onda gürcüdürmü?

– Xeyr.

– Çeçenmi?

– Xeyr.

– Ləzgimi?

– Xeyr.

– Bəs kimdir?

– Türkoğlu türk!

– Haralıdır?

– İstanbullu… Anası Germiyanzadələrdən. Atası mirliva[13 - Mirliva – Osmanlı imperiyasında briqada generalına bərabər hərbi rütbə.] olduğu halda hələ də dilini düzəldə bilməmiş bir Kastamonulu idi…

– O halda bu türk nə üçün hər kəsə özünü çərkəz zənn etdirmək istəyir? – deyə soruşdum. Dostum təkrar qəhqəhə çəkdi.

– Sənə danışım, nə üçün, – dedi. – Bu saxta çərkəzin adı Mahmud bəydir. Məktəbdə ikinci sinfə qədər heç bir milliyyət iddiası yox idi. O il Ramazan tətilində bir dostu özünə Qaramürsəldən olduqca zərif bir çərkəz qayışı gətirdi. Bu qayışı hamımız gördük. Həqiqətən, nəfisdi. Qara minalı gümüş toqqası ağır, qayışı qarayaçalan tünd-lacivərdi idi. Gümüşdən üç böyük sallaması vardı. Mahmud bəy bu qayışı belinə bağladı. O gündən etibarən türklərlə kəlmə kəsməməyə, yalnız çərkəzlərlə oturub-durmağa başladı. Növbəti il heç tanışı olmadığı halda çağırış vərəqi gətirərək Qaramürsələ çağırış məntəqəsinə getdi. Hərbi məktəbə keçdiyimiz zaman Mahmud bəy türk şivəsini artıq unutmuşdu. Böyük fədakarlıqlar bahasına yerini piyadadan süvariliyə dəyişdirə bildi. Zabit rütbəsi aldığımız zaman türkcəsi artıq tamamilə pozulmuşdu. Amma çərkəzcəni də öyrənə bilmədi. Öyrəndiyi mükəmməl bir çərkəz şivəsiydi. Zarafatla ona "Çərkəz Mahmud" ləqəbi qoşmuşduq. O buna hirslənməz, hətta iftixar edərdi. Zabitkən məşhur bir çərkəz paşa ilə yaxınlaşdı. Onunla İstanbula göndərildi. Sonra isə Qafqaza qaçdı. Milləti ilə heç bir əlaqəsi olmayan yerləri öz vətəniymiş kimi gəzib-dolaşdı. Bir çərkəz qızıyla evləndi. Hürriyyətdən[14 - Hürriyyət – cümhuriyyətin qurulmasını nəzərdə tutur. Türkiyədə 1923-cü ildə qurulub.] sonra İstanbula gəldi. Artıq işi-gücü çərkəzlik üçün çalışmaq oldu. Hər yerdə bu eşitdiyin qəribə şivə ilə "Adıgey" təbliğatı[15 - Adıgey təbliğatı – XIX əsrdə 50 ildən çox davam edən Qafqaz savaşı dönəmində minlərlə çərkəz ya soyqırıma məruz qalmış, ya da Osmanlı imperiyasına köçmək məcburiyyətində qalmışdır. Hazırda Şimali Qafqazda çərkəzlər öz tarixi torpaqlarında "milli azlıq" kimi qəbul olunurlar. 147 ildir torpaqlarından kənarda yaşamalı olan çərkəzlər birləşmək və intiqam almaq uğrunda dünyanın bir çox ölkələrində “Dünya Çərkəzləri Qardaşlığı”, “Adıgey Xase”, “Nart” və s. adlar altında birləşiblər. Məqsəd Qafqaz xalqlarının bir araya gəlməsi, dilinin formalaşması və müstəqillik qazanmasıdır. Yüz ildən artıqdır ki, bu təbliğat Türkiyə də daxil olmaqla dünyanın hər yerində aparılır.] aparmağa başladı. Kastamonulu paşa atasından qalan sərvəti "Çərkəz tarixi"ni qələmə alacaq yazara sərf etdi.

Qafqazdan yeni gəlmiş sandığım saxta çərkəz-türkə təkrar baxdım.

– Bəs əqrəbaları içində çərkəz-filan yoxdurmu?

– Yoxdur deyirəm sənə! – deyə əlini daş masaya vurdu, – xalis-müxlis türkdür deyirəm! Bircə kəlmə də çərkəzcə bilmir. Sinif yoldaşımın Qaramürsəldən gətirdiyi çərkəz qayışında sanki bir tilsim vardı. O andan etibarən çərkəzlik sevdasına düşdü.

Dostum yarım saata qədər çərkəz Mahmud bəyin gülünc əhvalatlarını danışdı. Zahiri görünüşü son dərəcə dəliqanlı sayaq olan bu qəhrəman, belə məlum olurdu ki, ömründə heç bir müharibədə iştirak etməmişdir. Son dərəcə qorxaqmış. Daim tanış-bilişlərinin iltimasıyla səfərbərlik zamanını arxa xidmətlərdə keçirirmiş.

Biz söhbət etdiyimiz vaxt Mahmud bəy gülərək, yanındakılarla çərkəz şivəsiylə zarafatlar edərək qalxdı. Bufetin önündə durdu. Pul verirdi. Pul qabını şalvarının cibindən çıxaranda belindəki qayışı gördüm. İyirmi il əvvəl Qaramürsəldən ona hədiyyə gələn bu qayışın qara mina işləməli gümüş sallamaları par-par parlayırdı. Türklərin xaricdən öz içlərinə könüllü "millətdaş" cəlb edəcək belə bir qayışlarının olmamasından təəssüfləndim.




ANTİSEPTİK


Miniatür bədənli, gözəl Bədianı ailəsi böyük bir adama ərə vermək istəyirdi. Halbuki o, tibb fakültəsinin tələbəsi olan bibisi oğlu Namiqlə iki ildir gizlicə işi bişirib dağ etmişdi. Onu almağı arzu edən bu böyük adam isə tək gözlüklü[16 - Tək gözlüklü – XIX əsrin sonlarından XX əsrin əvvəllərinə qədər Avropada kübar cəmiyyətin kişiləri gözünün birinə yuvarlaq eynək taxırdılar], dəblə geyinmiş səfir idi. "Qırxı haqlamış olar- olmaz…" deyirdilər. Bədia hələ on yeddi yaşa girməmişdi. Anasının, atasının, xanım nənəsinin israrlarına bir az müqavimət göstərdi. Ağladı, sızladı, amma sonda məğlub oldu.

– Bu qoca hərif nəyimə gərəkdir? Əlli il Avropada ballarda sürtülmüşün biridir! – dedi.

– Yersiz danışırsan! Otuz səkkiz yaşındadır! Ər dediyin beləsi olar. “Fənərbağça” klubunda top oynayan oğlanlaramı gedəcəksən? – cavabını aldı.

Nişan günü evlərinə bütün qohumlar çağırılacaqdı. Fəqət bir gün əvvəl bibioğlu gəldi. Bədia ilə yalqız qaldılar. Əvvəlcə qüssəli bir tərzdə baxışdılar. Sonra Namiq:

– Hayıf sənə, Bədia! – dedi. – Baban yaşda bir adama gedirsən.

– Şişirtmə sən də…

– Şişirtmə deyil! Bir əsr yaşında, xınalı-boyalı bir qocadır ki var!

– Nə edim! Anamın, atamın böyük adamla qohumlaşmaq marağı var. Kürəkənləri səfir olacaq! Həm də anam qırx yaşında belə olmadığına and içir.

– Allah bəlasını versin! Bir əsr yaşında deyirəm. Sən bunu necə qəbul edirsən?

– Mənim gözümdə o qədər də qoca deyil. Qapqara, səliqəli bığları var! Təpəsi dazdır, amma bu da zəkaya dəlalət edir.

Namiq güldü.

– Anlaşıldı, – dedi, – sən qapqara, səliqəli bığlara vurulmusan! Bu bığlar fil dişi kimi bəyaz olsa, yenə gedərdinmi?

– Getməzdim. Hətta bəyaz bığlı deyil, çal bığlı olsa belə getməzdim.

Namiq bir az düşündü. Səfir arvadı olmaq, xarici paytaxtlarda hörmət, mədəniyyət görmək xülyasıyla indidən qabına sığmayan Bədia dediyində dururdu. Namiq dedi:

– Məndə tilsimli bir su var; onunla nişanlının bığlarını yudurda bilsən, bir əsr yaşında olduğunu sənə göstərəcək. O halda da gedəcəksənmi?

– Gəvəzəliyi burax. Nə sudur o?

– Bir antiseptik[17 - Antiseptik (lat. “anti” – qarşı, “septicus” – qovma) – yaradakı mikroorqanizmlərin məhv edilməsi, orqan və hüceyrələrdəki patologiyanın təmizlənməsi üçün istifadə olunan tibbi maye. Bu termin 1750-ci ildə ingilis cərrahı C.Prinql tərəfindən tibb elminə daxil edilmişdir.]…

– Necə yudurdum?

– Çox asan! Sabah hələ nişan mərasimi başlamazdan əvvəl onunla yalqız qal.

Bədia qəhqəhə ilə güldü:

– Hə, sonra?

– Adamı başdan çıxar. Səni öpmək istəsin.

– Sonra?

– De ki: "Mən vasvasıyam. Əvvəlcə dodaqlarınızı bu antiseptiklə yaxalayın. Sonra gələcək arvadınızı istədiyiniz qədər öpün…"

– Aman, bu antiseptiki gətir, – dedi. – Ona ilk dəfə əsl bir fransız qadını kimi çox ekssentrik görünmək istərdim!

Nişan günü imarətə bütün dəvətlilər gəlmişdi. Namiq Bədiaya zərif bir şüşə verdi. "Bu da sənə antiseptik! Haydı, cəhd elə!" – dedi. Bədia bu cəsarətləndirmədən şux bir həyəcan duydu. Ekssentrik görünmək ən birinci düşüncəsiydi. Nə elədisə, səfirlə salonun yanındakı kiçik otaqda baş-başa qaldı. Diplomatın əlindən tutdu. Saçlarını oxşadı. Dizinin üstündə oturdu. Eşqdən bəhs etdi. Zavallını əməlli-başlı azdırdı. Diplomat qızın gül dodağına toxunmaq üçün qara bığlarını uzatdıqda:

– Rica edirəm, – dedi, – bir az səbriniz olsun.

– Ah…

– Mən bir az vasvasıyam. Dodaqlarınızı yuyun. Sonra istədiyiniz qədər öpün. Mən artıq sizin deyiləmmi?

– …

Cavab gözləmədən qalxdı. Otaqdan çıxdı. Namiqin verdiyi şüşəni gətirdi.

– Burada, pəncərənin önündə, – dedi.

Həvəslənmiş diplomat bu şux əmrə o dəqiqə itaət etdi. Bədianın əlinə tökdüyü su ilə gülə-gülə ağzını, bığlarını yudu. Sonra cibindən çıxardığı ipək dəsmalla quruladı. Bədia birdən-birə:

– A!.. – deyə təəccüblə səsləndi.

– Nə var, ruhum mənim?

– Heç!

Öpmək üçün yaxınlaşdı. Bədia dəli kimi gülürdü. Qəhqəhələrinin çirkinliyi içində, balaca, zərif barmağıyla:

– Buradan, buradan öpün, – deyə açıq alnını göstərdi.

Diplomat bu çəhrayı alnı qoxulayaraq öpdü. Bədia bir az sakitləşdikdə:

– Siz mənim atamsınız, – dedi.

– Bu nə deməkdir, sevgilim?

– Bir bu aynaya baxın. Görüntünüz sizə cavab verəcək…

Avropada qadınların ekssentrikliyinə çox alışqın olan diplomat özünü itirmədi. Dönüb aynaya baxdı. Özünü tanıya bilmədi. Qara bığları fil dişi kimi ağappaq olmuşdu. Saraldı, göyərdi, sonra hələ də pəncərənin yanında gülən Bədiaya faciəvi bir nəzərlə baxdı:

– Xain! – dedi.

Burnu qanamış kimi dəsmalı ağzına tutaraq salonun ortasından sürətlə keçdi. Asılqandan fəsini qapdı. Tək gözlüyünü yerə saldı. Əsasını götürə bilmədi. Özünü bağçaya atdı. Dəli kimi imarətdən uzaqlaşdı.

Gələcək kürəkənin bu tərzdə, nişandan əvvəl, birdən-birə qaçışına heç bir məna verə bilməyən qohum-əqrəba pəncərənin önündə gülən Bədianın başına toplandılar.

– Nə elədin, nə oldu?

– Mən heç bir şey etmədim. Onu bu şüşədəki su qaçırtdı. Mənim bir qəbahətim yoxdur…

Anası hiddətindən titrəyirdi.

– O nə sudur? Dəli!

Bu səfər Namiq cavab verdi:

– Gəlinbacı, heç bəyazı olmayan gözəl, qumral saçlarınıza siz də bir az sürtün. Nə olduğunu anlarsınız, – dedi…




BALKON


Süfrə arxasından qalxan Möhsün bəy qoz ağacından olan böyük bufetə dirsəklənmiş, onları gülümsəyərək dinləyən xidmətçiyə:

– Eleni, qəhvədən əvvəl nargiləmi[18 - Nargilə – qəlyan (fars.) – Şərqə xas ənənəvi bir tütün çəkmək vasitəsi; istifadəçinin bir xortum vasitəsilə sudan keçərək süzülən tüstünü içinə çəkməsini təmin edən bir qurğudur. İlk dəfə Hindistanda yaradılmışdır. XIX əsrdə dünya şöhrəti tapmışdır. Qəlyan ənənəsi sadə bir alətdən çox, Şərq mədəniyyətinin bir parçası halına gəlmişdir.] qəməriyyəyə[19 - Qəməriyyə (ərəb. ay) – istirahət və ya söhbət etmək üçün bağlarda qurulan üstüörtülü, yanları açıq şüşəli talvar: aylı gecələri seyr etmək üçün köşk.] gətir… Bir az tez ol, – dedi.

Sonra süfrədəkilərə sarı döndü:

– Uşaqlar! Siz də oraya gəlin!

Həmdunə xanım – zərif, süzgün, yaşlı bir qadın – almasını soyurdu. Gözlərini qaldırmadan etiraz etdi:

– Hələ ayın çıxmasına bir saat var. Qaranlıqda nə edəcəyik?

– Axı bura cəhənnəm istisidir!

– Ora cənnətdirmi?

– İstərsəniz gəlin. Mən burada yana bilmərəm.

– Uğurlar olsun.

Möhsün bəy ahıl yaşlarında, kök bir adam idi. Sallana-sallana qapıdan çıxdı. Təqaüdə çıxdıqdan sonra həkimlərin dediklərinə inad edərək qarınqululuğa, nargiləyə son qoymamışdı. Çal saqqalının, hələ tökülməmiş çal saçlarının altında qıpqırmızı, şiş yanaqları onda yalançı bir sağlamlığın daimi sevincini alovlandırırdı. Halbuki on ildir sağalmaz ürək xəstəliyindən əziyyət çəkirdi. Maddi iztirabları mənəvi nəşəsini pozmamışdı. Həmdunə xanım ərinin əksinə olaraq çox küskün bir qadındı. Hər an səbəbsiz bir ələm, bir sıxıntı içində yaşardı. Məchul bir matəm sanki ruhunu əbədi olaraq qaraltmışdı. Daim əsəbi, az gülən, hər zaman həyəcan içində idi… Evin qapısından təsadüfən poçtalyon keçsə, sapsarı saralırdı. Sanki gecə-gündüz bir fəlakət xəbəri gözləyirdi. Sağındakı oğluna:

– Maşallah, hamımızdan gəncdi, – dedi.

– Gənc deyil, içi fərəh doludur!

– Bəs yeməyinə nə deyirsən?

– Pis. Amma nə edək?.. "Allah istəməsə, yarpaq da düşməz!" Belə bir rahat fəlsəfəyə istinad etdikdən sonra…

Cavan oğlanın qarşısında dəsmalını qatlayan gənc qız:

– Aman, siz də elə hey atama sataşırsınız! – dedi.

Süfrənin üzərindəki lampanın qırmızı abajurundan süzülən işıqda iri, mavi gözləriylə, qumral saçlarıyla xariqüladə gözəl görünürdü. İncə, kətan bluzun altından iri, sağlam, mütənasib bir vücudun, geniş bir sinənin forması sanki coşub-daşırdı. Bu, Həmdunə xanımın hələ südəmər ikən övladlığa götürdüyü bir qızdı. Düz on səkkiz il Möhsün bəy onu oğlu Suatdan seçməmiş, bəlkə daha artıq sevmişdi. Bu məhəbbət qarşılıqlıydı. Ailə içində Möhsün bəyin tərəfdarı, hətta fədakarı bu qız – Rəsandı. Həmdunə xanım:

– Doğrudan da istidir. Mən də burada dura bilməyəcəyəm! – dedi.

Suat soruşdu:

– Hara, ana?

– Atanın yanına. Siz də gəlin!

– Gəlirik.

O çıxınca iki gənc baş-başa qaldı.

Rəsan arxasını çevirmiş, gözləri pəncərədən qapqara bir duman kimi görünən gecəyə dalmışdı. Suat stulda dikəldi. Qızın qarşısına keçib yemək masasına dirsəkləndi. Rəsanın gözləri hələ daldığı yerdən qurtula bilmirdi. Əlini tutdu.

– Bu dalğınlıq nədir, Rəsan?

– Heç.

– Söylə, söylə.

Gənc qızın gözləri sanki yorulmuşdu. Suatın əllərindən çəkdiyi əliylə gözlərini ovuşdurdu.

– Bu qaranlıqları heç sevmirəm. Mənə elə gəlir ki, bütün fəlakətlər bax bu ulduzsuz, aysız gecələrin içində gizlənib!

– Olduqca şairanə, yəni olduqca yanlış bir fikirdi.

– Nə isə, mən burada oturacağam, istəsən, sən bağçaya çıx.

– Onda mən də burada oturaram, cicim[20 - Cici – 1) əzizləmə müraciəti: türklər nəvazişlə uşağa və ya qadına deyirlər; 2) yeni, təzə: cici oyuncaq, cici paltar və s.; 3) Azərbaycanın bəzi bölgələrində anaya müraciət forması. Cici-bacı olmaq – bir-biri ilə çox yaxın olmaq, ana-bacı kimi olmaq.].

Şıq geyinmiş gənc oğlan elə indicə anasının qalxdığı stulu Rəsanın yanına çəkdi. Əynində ağ şalvar, incə, lacivərd rəngli bir jaket vardı. Cibindən zərif bir tütünqabı çıxardı. İçindən bir siqar götürüb gənc qıza verdi.

– İstəmirəm, ürəyim istəmir…

– Al, al, qaranlıq düşməni. Çəkməyə başladınmı, ürəyin istər!

Siqarı öz əliylə Rəsanın gözəl dodaqlarına toxundurdu. Bir kibrit çəkdi. Əvvəl onunkunu, sonra öz siqarını yandırdı. Çıxan dumanlar içindən dərin-dərin bir-birinə baxdılar. Lap kiçik yaşlarından bəri sevişirdilər! Suat:

– Yalnız qaranlıq deyil, – dedi, – səndə başqa bir şey var.

– Nə kimi?

– Əhvalında bir durğunluq var.

– Heç bir şey yoxdu!

– Var, var, söylə.

– Nə ola bilər?

– De, bilim.

Rəsan aralıq qapıya baxdı.

– Təbii ki, onsuz da bilməlisən.

Suat duruxdu:

– Söylə, əzizim.

İçəri girən xidmətçi qız boşqabları yığışdırmağa başladı. Bufetin önündə səliqə ilə üst-üstə qoydu. Örtüyü götürdü. Çıxınca Suat təkrar:

– Nə söyləyəcəkdin ki? – deyə soruşdu.

Rəsan nərmənazik, süni, aktrisa tövrlü, saxta bir qız deyildi. Son dərəcə həssas, doğru, səmimi, sərbəstdi. Ağır bir səda ilə:

– Artıq evlənməliyik, Suat… – dedi.

– Əlbəttə, Rəsanım. Biz onsuz da bunu planlaşdırmışdıq.

– Hə, amma ləngimədən evlənməliyik, ləngimədən. Bu ay, hətta bu həftə içində.

– İki-üç aya qalmaz, diplomu alıram. Hələ təhsilim bitməmiş evlənmək mənə bir az məhəllə uşaqlığı kimi gəlir.

– Məcburuq.

– Niyə?

– Çünki…

Gənc qız gözlərini aşağı dikdi. Uzun, qumral kirpikləri gözlərini tutdu.

– Uşağımız olacaq! – dedi.

– Hamiləsən, cicim?

– Hə.





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/om-r-seyf-ddin/hekay-l-r-68289364/) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



notes



1


Vapur – bərə, dəniz nəqliyyatı




2


Yüzbaşı – kapitan. Türk ordusunda 6 illik rütbə




3


Xoca – müəllim




4


Fəs – kişi papağı. Adı Mərakeşin Fəs şəhərindən götürülmüşdür. Osmanlı imperiyası və ondan asılı olan ölkələrin (Mərakeş daxil olmaqla) şəhər əhalisi və kənd ziyalıları arasında dəbdə olmuşdur. Gənclər, əsasən, qırmızı və ya yaşıl rəngli, yaşlılar isə qara və ya tündrəngli fəs qoyurdu. Fəs kəsik konus formasında astarlı olur, yuxarı kəsiyə rəngli saplardan 10-15 sm uzunluqda qotaz bənd edilirdi. Mahud və digər qiymətli parçalardan tikilirdi.




5


Okka (ərəb.) – Asiya və ərəb ölkələrində işlədilən qədim ölçü vahidi; okkanın ağırlıq ölçüləri dövrə görə dəyişilmişdir. İslamiyyətdən öncə bir okka 2 kq 564 q ikən, islamiyyətdən sonra, əsasən də XX əsrin əvvəllərində bir okka 1 kq 282 q hesab olunurdu. Türkiyə Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra 1931-ci ildə qəbul olunmuş qanuna görə, okka da daxil olmaqla köhnə uzunluq və çəki ölçüləri yeniləri ilə əvəzlənmişdir.




6


Anadolu Şimendifer Şirkəti – dəmiryol şirkəti. “Simendifer” fransızca – dəmir yolu, funikulyor deməkdir.




7


Türk lirəsi – Türkiyə Cümhuriyyətinin pul vahidi. Daha kiçik ekvivalenti quruşdur. 1 türk lirəsi 100 quruşa bərabərdir.




8


Türkiyədə konstitusiya 1924-cü il aprelin 20-də qəbul edilmişdir.




9


Məcidiyyə – Osmanlı dönəmində 20 quruşluq gümüş pul




10


Prussiya mavisi – qarayaçalan mavi rəng; tünd-göy




11


XX əsrin ortalarında Türkiyədə nəşr olunan qəzetlərin adlarıdır.




12


Təsfiyyəçilər – dili saflaşdıranlar.




13


Mirliva – Osmanlı imperiyasında briqada generalına bərabər hərbi rütbə.




14


Hürriyyət – cümhuriyyətin qurulmasını nəzərdə tutur. Türkiyədə 1923-cü ildə qurulub.




15


Adıgey təbliğatı – XIX əsrdə 50 ildən çox davam edən Qafqaz savaşı dönəmində minlərlə çərkəz ya soyqırıma məruz qalmış, ya da Osmanlı imperiyasına köçmək məcburiyyətində qalmışdır. Hazırda Şimali Qafqazda çərkəzlər öz tarixi torpaqlarında "milli azlıq" kimi qəbul olunurlar. 147 ildir torpaqlarından kənarda yaşamalı olan çərkəzlər birləşmək və intiqam almaq uğrunda dünyanın bir çox ölkələrində “Dünya Çərkəzləri Qardaşlığı”, “Adıgey Xase”, “Nart” və s. adlar altında birləşiblər. Məqsəd Qafqaz xalqlarının bir araya gəlməsi, dilinin formalaşması və müstəqillik qazanmasıdır. Yüz ildən artıqdır ki, bu təbliğat Türkiyə də daxil olmaqla dünyanın hər yerində aparılır.




16


Tək gözlüklü – XIX əsrin sonlarından XX əsrin əvvəllərinə qədər Avropada kübar cəmiyyətin kişiləri gözünün birinə yuvarlaq eynək taxırdılar




17


Antiseptik (lat. “anti” – qarşı, “septicus” – qovma) – yaradakı mikroorqanizmlərin məhv edilməsi, orqan və hüceyrələrdəki patologiyanın təmizlənməsi üçün istifadə olunan tibbi maye. Bu termin 1750-ci ildə ingilis cərrahı C.Prinql tərəfindən tibb elminə daxil edilmişdir.




18


Nargilə – qəlyan (fars.) – Şərqə xas ənənəvi bir tütün çəkmək vasitəsi; istifadəçinin bir xortum vasitəsilə sudan keçərək süzülən tüstünü içinə çəkməsini təmin edən bir qurğudur. İlk dəfə Hindistanda yaradılmışdır. XIX əsrdə dünya şöhrəti tapmışdır. Qəlyan ənənəsi sadə bir alətdən çox, Şərq mədəniyyətinin bir parçası halına gəlmişdir.




19


Qəməriyyə (ərəb. ay) – istirahət və ya söhbət etmək üçün bağlarda qurulan üstüörtülü, yanları açıq şüşəli talvar: aylı gecələri seyr etmək üçün köşk.




20


Cici – 1) əzizləmə müraciəti: türklər nəvazişlə uşağa və ya qadına deyirlər; 2) yeni, təzə: cici oyuncaq, cici paltar və s.; 3) Azərbaycanın bəzi bölgələrində anaya müraciət forması. Cici-bacı olmaq – bir-biri ilə çox yaxın olmaq, ana-bacı kimi olmaq.



Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке

Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения