Читать онлайн книгу "Թղթեր"

Թղթեր
Գրիգոր Մագիստրոս


Գրիգոր Մագիստրոսի աշխարհայացքը եւ գիտական հետաքրքրություններն արտահայտվել են իր բազմաթիվ նամակներում («Թղթեր», հրտ.՝ 1910, Ալեքսանդրապոլ): Նամականին ժամանակաշրջանի գիտամշակութային եւ ուսումնակրթական միտումներն ու ոգին բնութագրող կարեւոր հուշարձան է, որում արծարծված են գիտական, գրական եւ քաղաքական կարեւոր հարցեր:





Գրիգոր Մագիստրոս

Թղթեր





[Ա]

Առ հոգեւոր տէրն Պետրոս կաթողիկոս ի ժամանակին, յորում ի կապանաց իւրոց վերստին յաջորդեաց յաթոռ իւր, խնդրեալ ի Գրիգորէ զգիր սրբոյն Եփրեմի Հաւատոցն, զոր ընթեռնոյր մինչ ի բանտին էր:


Թէպէտեւ ըստ գեղեցիկ խնդրոյ քում լուսափայլութեան, պետականդ բոլոր սրբազանից եւ գլուխ առաքելական, պարտ վարկանիս երկարագոյն նորագոյն բանս իմաստասիրել ծառայի քում, որով զուարճանաս իբր զհայր ի վերայ որդւոյ, սակայն սիրելի է ինձ միշտ կարճառօտ հատանել: Վասն զի զբոլորն մասն միակի գիծ ուղղակի զբովանդակն պարառէ զուղղանկիւնեացն թէպէտեւ մասն գոլ: Եւ իմաստնոյն մի բան բաւական է զբիւրս բերել զկնի հետեւաբար:

Արդ թողից զայսոսիկ նախադրութիւն մակագրել մեծագունիդ գլխոյ, որ ամենայնի ես բաւական, եւ զանսպառն հեղուս գիտութիւն եւ շնորհ համեմատ սրովբէականն մականունութեան: Եւ զայսոսիկ ընձեռել ոչ անտեղի վարկայ. վասն որոյ եւ Դաւթի ի զուարճալի նուագերգութեանն նուիրական բան` Քեզ վայել է օրհնութիւն Աստուած ի Սիովն եւ քեզ տարցին աղօթք յԵրուսաղէմ: Իբրու զի` թէպէտ ոչ էր անծանօթ ծագաց երկնի եւ ընդ երկրաւս ածել զբոլորն յօրհընութիւն Արարչին, սակայն որ ընտրեացն օրհնել, եւ որ ծագեաց զլոյս գիտութեան, եւ որ ընկալան հաւատով, այլ ոչ ի հեթանոսս: Եւ այժմ առ այս բաւական է բանս:

Այլ դու ո'վ գլուխ ամենայն հաւատոցն Յիսուսի եւ վախճան, որ նախքան զայսոսիկ, թէպէտեւ երանելին այն Քաղդէացի Խորինն Ասորի, մարգարէական ունելով հոգի եւ նշանս յերկնից ի տուչութենէ վերնոյն, եւ առաքինութեամբ ծայրացեալ անեզրական վարուք եւ վարդապետութեամբ, վեհ քան զբոլորն սեռ իմաստիցն սիրողացն, զայսոսիկ հիմն հաւատոց հաստատէ, այլ առ հաւատացեալդ Աստուծոյ բանին է հաւատ. վասն զի ի մէջ քրիստոսասիրաց է բանդ, որով սպառազինեալ զօրավարդ, վառելով վահանաւորեալ, անվտանգ ի նետիցն մնացեալ, գաղտնի առեալ աւար տացես մեզ կապուտ: Եւ սատարեալդ հարցն ցանգ ամրացուսցես քոյինդ անքուն ակամբ, նոր նորոգեալ ի հաւատ հաստատուն առաւել քան զԱբրահամուն: Վասն զի զի՞նչ են հաւատք, եթէ ոչ յուսացելոց իրացն հաստատութիւն եւ յանդիմանութիւն, որոց ոչն երեւին. եւ որ այսմ հետեւին միանգամայն:

Աւադիկ դու ընկա'լ, վէ'մդ եւ հի'մն, զհաւատոցն հաստատութիւն, այլ եւ զընկերդ քո ՚ի քումն միայնութեան եւ զփոխանդ բոլոր քահանայական կարգաց. վասն զի ըղձալի էր քեզ քան զոսկի եւ քան զարծաթ. վասն զի պատուիրանք Տեառն լոյս են եւ լոյս տան աչաց, եւ յայնմանէ երկիւղ սուրբ, որ մնայ յաւիտեան:

Արդ գիր ծառայի եղիցի կարգեալ ի գիր մատենին, որ ի կատարածի յիշատակ բարւոյ, ողջ լե'ր փոխանո'րդ Յիսուսի:




[Բ]

Առ տէր Պետրոս ի ժամանակի խուժան յառնելոյ ի քաղաքին ի վերայ նորա. բան մխիթարական եւ հարցումն Անանիայի գրոց Շիրակայնոյն, զոր մեծ Քննիկոնն անուանեն:


Զյաւէտ ծայրացելոյդ բոլոր լրութեան կաթուղիկէ եկեղեցւոյ մշտափայլ առ իս ճառագայթից ըղձամ, տոչորեալ խանդակաթ եւ յաւէժ տռփմամբ, քանզի մշտօրեայ տենչամք արեգակնային եւ արփիականն բաղկացուցանելոյ զյոգնական կարեւորութիւնս, զոր վաղ ուրեմն այս ի մէնջ փախեաւ: Զի բնաւին ի բոլորն բարոյական բարգաւաճիցն թափուր զմեզ թորեսցէ: Վասն որոյ ի ճահ ինձ այժմ եկեսցէ ճեմականն Եւրիպիդէս յիւրում տախտակի, սակս տորբանականին Տրոքոնեայ ասելով. Ո'վ Տրոքոնեայ, յորու՞մ բախտի բարի գոլ կարծես` մակացու ի ծնէ կուրա՞ց եթէ զկնի պատահման հանգունակի մակեղուտ անանջատ: Եւ զի զայսոսիկ ոչ այլ ինչ իմաստասիրէր բայց միայն վասն իւրոյ ումեմն Հերմեայ աշակերտի. զի նորա, թողեալ զիմաստասիրութեանն արհեստ, չոգաւ ի կենցաղական զեղխումն. իբրու թէ կոյր ի ծնէ եղեալ, զգայ զկուրութեանն, եւ ըղձայ տեսութեան, իսկ զկնի տեսութեան` ի պատահմանէ կուրացեալ, յոյժ տարակուսելի է: Զոր բանս զքեզ ակն տունջեան անուանէ, եւ զմեզ կափուցեալս ի ճառագայթից եւ խրթնիս եւ խաւարչտին եղեալ: Սակայն առ այսոսիկ սուղ ինչ եթէ իմաստասիրեցից, ո'չ պատկառելի է, այլ մանաւանդ փութալի. թէպէտ եւ ոչ աստուածպետականին հասին բախտի եւ օծման եւ մաքրութեան, սակայն կաթիլ իմն աստուածային առ նոսա կաթեալ: Փերեքղէս փարթամն այն ատտիկեցի, տոգորեալ կարասեօք, ի ծովականն Տրովադայ յԱպպինոսէ արտալածի սակս իրաւացի գոլոյ նմա ի խուժանէ: Եւ Պղատոն ի Սիկիլիայ վաճառեալ, թէպէտ եւ պատճառեն Եպիկուրեանքն սակս խրախճանութեանն չոգալ: Սոկրատէս մեռանի սակս համբակացն դիտողութեան եւ ի կատական հեգնաբանութիւնսն Անիրա՞ւ, ասեն, մեռանիս. պատասխանեալ. Կամի՞ք, զի յիրաւի: Թողից զյոգունցն` զՀոմերի Մելամպոտեան, զԴիմոսթիմեան օրէնսդրի եւ զՈդիսեայ հռետորի, եւ որոց այսմ են հետեւեալ: Զի ո՞ ոք ի կենցաղումս, որ ըստ Աստուծոյ վարս, ոչ լիցի դժպհի: Որք Մովսէսի այնքանեացն արուեստից եւ յաստուածուստ երեւման եւ պարգեւաց ոչ անսացին, եւ զԱհարոն խոտորեցին, եւ մի ըստ միոջէ մինչեւ ցՅիսուս. որ եւ մահու մատնեալ զկեանս իւրեանց կախեալ զփայտէ խնդրէին պարգեւս, եւ ի վերայ գլխոց իւրեանց զարիւնն Աստուծոյ ոչ շատանան, այլ եւ տողանի յորդիս իւրեանց ձգեցին, զի այնու յերկարասցի յամառութիւն կուրացելոցն, որ մինչեւ ցայս վայր թշնամիք խաչին գտեալք յանդգնին:

Եւ զի՞նչ ինձ այսոքիկ. զի Արամեան անմտութիւն զայս ոչ միանգամ կամ երկիցս բայց եւ բազում անգամ յամառեալք: Եւ զի՞նչ զարմանս է, եթէ Տէր ճշմարիտ է, եւ որ այսմ հետեւին, քանզի պարառաբար ծանուցանելոց է մեզ. ներհակս տրամախոհիմք թէպէտ եւ յունակութիւնս տրամադրութեանն առ ինձ ունակութիւնս բերեալ` ումեմն մակստացական եւ անհանգանակ եւ ուրումն բնաբար եւ սեռական ի միում տեսակի: Քանզի հատանունք, որք ոչն են ՚ի միում տեսակի, նուազագոյն ՚ի ներհակումն գտցի. եւ ոչ միայն ի տեսակում այլ եւ յինքեան կրէ իւրաքանչիւր ոք քաջողջութիւնս եւ խօթութիւնս, քանզի եւ սոքա ՚ի միում տեսակի յատուկ ներհակին. վասնորոյ փութալի է ըստ կարողութեան առողջութեան եւ բնականագունին եւ բնաբարն առաքինութեան հետեւել եւ այսմիկ որքան հնարաւոր է բաղձալ. քանզի հարկաւորն ի մեզ հազիւ այսմ հաւանի, միշտ զհակառակսն այսմ հայցելով. եւ զանօգտակարագոյնսն անզգած եղեալ, ոչ երբէ'ք զգասցի զխօթութեանն արշաւանս եւ զխիթս խստագոյնս. զի ՚ի վերայ եկեալն տագնապ` մանաւանդ եթէ զլուծումն եւ զարտահանումն ՚ի կապակցէն, յորս կաշկանդեալն է բազմաբեղուն յօդիւք, ոչ երբէք զայսոքիկ աղէտ տարակուսանաց խոկայ, այլ խնդրէ զցաւագնոտսն եւ զանախորժսն, ախորժակս մթերեալ յինքեան զհամաքամուածս եւ զտողս եւ զափռոդիտականս եւ զատիրրագունականն եւ զմանիական մեղանպոդականաւն կիզեալս, զի դժոխաբոյծ ամենեւին ելով բուժողացն:

Այսոքիկ են տենչումն ըստ մարմնոյ կենցաղոյս, քանզի զառողջութիւնսն անաշխատ միայն հայցեն ընդունիլ, իսկ զհիւանդութիւնսն յոգնական ջանիւ հնարին յինքեանս քարշել, եւ ըստանձնեալք, ապա ուրեմն զգօնանան առ բժիշկս ընթանալ եւ զարտալածեալն յինքեանց բնականագոյն քաջողջութիւնս դարձեալ խնդրեն վերստին արծարծել, զոր հազիւ զպատահմունք որակութեանն այն յեղափոխել կարասցէ: Վասնորոյ զգուշացուցանէ այսպէս նախասականն Հիպոկրատէս յիւրում մատենի առ Պռիւդոս ոմն հրաշաբանելով այսպէս. Ծայրագոյն է խոկալ. ո'վ մանուկ, յանախորժակացն ախորժից հրաժարել եւ ի թանձրագոյնսն ոչ ընթանալ կերակուրս քան զկնի հեշտութեանցն վարանել եւ դառնագոյն դեղեալ զինքեանս ՚ի բժշկաց, քանզի հեշտութիւնք այսոքիք միայն ճաշակելեացն են, իսկ տագնապումն եւ վիշտք բոլորն շարունակեալ անդամոց: Եւ այսոքիկ այսքան:

Իսկ դու ո'վ վսամական եւ սրբազանութեանցն նախապետական, զարիական սերտութեան զմտաւ ածցես եւ զարդարութեանն ողջախոհութիւն. քանզի այսու զքեզ մշտափայլ տեսանեմք, եւ մի' ինչ ի քում մակաւասար մակամտածութիւնս թեւակոխեսցիս, խոկալով տրտմական կամ եթէ տխրութեան ինչ ի քեզ կրել ախտս. քանզի յորժամ տկարանամք, յայնժամ զօրանամք. եւ հոգին ի թիկունս հասանէ տկարութեան մերում. քանզի որ զփորձ առեալն է, կարող է փորձանաւորացն օգնական լինել: Եթէ պարտ է ՚ի նորագունիցն եւ որ զկնի Յիսուսի հարք քո եւ աթոռակիցք յայնցանէ բերել ՚ի ճահ զնոցայն որ ըստ մարմնոյ պատահմունս, նախ զմերոյն Պարթեւին եւ որ ՚ի նորայն արմատոյ յԱրամեան նահանգէ կրեալս եւ որ զկնի այսորիկ յոմանց եւ յիւրոցն սերէ` զՅովաննոյն ի մետաղսն փոխեալ ի կենցաղոյս, եւ զմիւսոյն Գրիգորի ՚ի քաղաքէն արտալածեալ: Եւ զկնի այնորիկ ըստ ասացելումն աստուածաւանդն տառի զգերեզմանսն պատուել եւ զնշխարսն ժողովել, թուի ինձ թէ հրացեալն նախանձ շիջեալ էր եւ բոցն յաչաղութեան հնոցին որ առաւել քան զատրուշանին Զրադաշտին, զովացեալ, եւ կայծակն հրափայլութեան վեհագոյն քան զՊռոմեդեայն եւ զՀեփեստոսին ցածուցեալ. սակս այնր զկնի եկելոցն երկարաձգէր տեսութիւն, զառաջնոցն անկումն եւ զգայթակղութիւնս հայցելով, զգուշանան: Բայց թուի ինձ, եթէ ի խորագոյնս ոմանք այժմ անկանին խորխորատս: Թէպէտ եւ զնախընթացութիւն այսպիսեաց ուղեգնացութեան ըմբերանեալ պարսաւեն, բաւական է բանդ. միայն պարտ է աւագ աչօք շուրջ հայել եւ ժամանակի ծառայել, որպէս ումեմն իմաստնոյ քան զայսոսիկ թուեցաւ:

Փոխա'ն Յիսուսի, համարձակիմք, միշտ սովորեալ յառատաձիր պարգեւս, զկարեւորսն եւ զպիտանացուսն յարատեւական բաշխելով քեզ, որ ոչդ երբէք դանդաղիս զգիրս Անանիայի Շիրակայնոյ. որ բազում աշխատութեամբ եւ յածաչու խոնջմամբ հաւաքեալ ի բազմազան եւ յոքնաբեղուն մատենից. յորում եւ ենթակայացեալ են ոչ միայն քառիցն արհեստք այլ բոլոր էակացն խոկմունս. որ են այժմ ի տան տէրունեան, զոր նախքան զքեզ խրթնացեալ եւ թագնի ընդ գրուանաւ ծածկէին. զոր եւ ինքն իսկ, որ մատենագրեաց զայդոսիկ յառաջնում իւրոյ տրամաբանութեան բազում տարակուսանս եւ կեղերջականս սակս մերոյ ազգային անփոյթ առնելոյ զայդպիսի գործառնութիւնս. յորում մթերեալ են տոգորք աստուածային եւ ենթակայացեալ ամենայն արհեստի մակացութեան եւ նախադասեալ է թուականութեանն եւ երաժշտականութեանն, որք են ի տարորոշ քանակէ տարակացեալք. իսկ երկրաչափութեանն եւ աստեղաբաշխութեանն, որք են ի շարունակ քանակէ, եւ զկնի այսոցիկ յարամանեալք արհեստք եւ մակացութիւնք մատենագրութիւնք եւ գրէ եթէ ամենայն բոլոր վարժումն հռետորական, թէպէտ եւ մասնաւոր զփոշէտեսակսն զօրէն գործասէր մեղուի ամբարեաց ի մեղուանոցի այդր ի բազմավէտ մատենագրից Քաղդէացւոց եւ Յունաց եւ ամենայն ազգաց առ ի ծանօթ լինելոյ, որք նախ քան զայնոսիկ հաւաքեալն մատեանս, մակացու եղեալ իմաստասիրութեան. քանզի որք ոչ նախուստ կրթեալք են, բոլորովին ոչ գոյ հնար թեւակոխել զայնպիսի աստուածաբանութիւնս. քանզի պարտ է նախ ՚ի բնաբանականէն յուսումնականն ամբառնալ եւ անտուստ աստուածաբանականն. քանզի որ այլազգ խորհեսցի, ըստ ասացելումն, տրամախոհի ի վերայ Ոլոմպիոսի դնել զՍեստոս եւ յայնի յարաբարդել զտերեւաշարժն Բիդոն, որպէս զի երկին ճեմարան լիցի նոցա, քանզի յոյժ տարախոհիցն եւ անտիական մտածութեանցն է բաղձումն այս. վասն որոյ եւ Պղատոն իսկ զգուշացուցանէ այսպէս յիւրումն աստուածաբանութեանն. Աներկրաչափական ոք մի' ներամտեսղէ. զայսոսիկ ասելով, զի մի՚ ոք անկատար ի քառիցն ենթակայէ մտղէ ի լսարանն. քանզի բնաւորեալ էր հրաշալին այն միայն աստուածաբանութեանն պարապել եւ յայնոսիկ զկրթեալսն հաստատել ըստ օրէն հիւսնաց, որք արհեստին են մակացուք, ոչ նախուստ յանտառս կամ ի մայրս ճեպին հատանել փայտս. քանզի այլ ոք են պարապեալ այնոցիկ եւ այլ, որք հարթեն եւ սղոցեն եւ ապա ծայրագոյնքն ճախարակօք եւ այլովք գործարանօք գեղապանձ յարդարեն գահաւորակս եւ աթոռս եւ այլ ինչ գործարանս: Այսպես եւ որք ոսկւոյն են պարապեալք եւ երկաթոյ եւ պղնձոյ:

Եւ արդ` քանզի սակս մատենին Անանիայի եղեւ յիշատակ իմաստասիրելոյս մեզ, բե'ր ոչինչ խրթին եւ անյայտաբար. կամիմք զհայցուած մեր ծանուցանել մերոյ լուսաւորչիդ. ՚ի բազմաց անփոյթ եղելոյ այսպիսի գործառնութիւնք եւ հանդէսք, որ ոչ երբէք ի ստադին վարժելոց գրամարտկոսաց եւ քերդողաց հնացեալ, ի մոռացումն այսպիսւոյ մատենի ոչ միայն եւղեւ անկանել, այլ եւ բազմաց, որպէս ի մերոյն Մովսիսէ ուսեալ, գտեալ գտաք, եւ յայդմ մատենի մակագրութեան վերծանեաք: Քանզի Արամեան սերի հպարտութիւն եւ անամոք բնութիւն եւ խստապարանոց բարս ոչ ստորակայի յայսոսիկ կրթութիւնս յարատեւական հաւանել, կամ եթէ ոչ փոյթ, որք պետականին հասին բախտի, մեծարու լինել եւ խուզել զխոհեմական արհեստս ի զարդ քարգոնոսական ապարանին, որպէս մեծ Փտլոմէոսն այն եւ որք այլք այդպիսիք. եւ զի բազում աշխատութեամբ խոնջեալ եւ տագնապեալ, մինչ տակաւին յիմում անտիականն ելով տիս, հազիւ հազ մակացու այսմ եղեալ, սուղ ինչ էակացն հասեալ, ըստ որումն են յԱրաբացւոց եւ Քաղդէացւոց եւ Յունաց, ոչ դանդաղեցայ քննութեամբ զփորձ առնուլ:

Եւ խնդրեմք ի քումմէ լուսափայլութենէդ զնորագոյնն մատեան շնորհել մեզ, զի այժմ մերձ առ ծերութիւն հասեալ եմք, եւ դիւրին վերծանեալ հասցուք ըստ կարողութեան, զի մի' յերկոցունց կողմանցն ունիցիմք մարտակցութիւնս` տեսութեան եւ մտածութեան, քանզի լուսով քո տեսանեմք զլոյս: Ապա եթէ ոչ այսոքիկ հաճոյ թուեսցի քումդ աստուածպետական իշխանութեանդ, զոր եւ կամեսցի, այն իբրեւ յաստուածուստ պարգեւ համարեալ է մեզ. ողջ լե'ր, փոխա'ն Աստուծոյ:




[Գ]

Պատասխանի կաթողիկոսին յաղագս Գագկայ, որ ասէր թէ խորհին կորուսանել զքեզ:


Եւ արդ ծառայից փոքր ի շատէ արդարեւ ճշմարիտ սիրելւոյդ Յիսուսի եւ բարեկամիդ իմ գիտեմք, զի սէր հոգւոյն ստիպէ զքեզ յաղագս եկելոցս ի վերայ իմ ի տարակուսանս եղեալ յանզրաւական եւ յանսպառ պատժապարտութեան, անպարտական գոլով, եւ ի բոլորեցունց պարառեալ անպայման եւ պղտորեալ խորհրդով, եւ խարդաւանս ի վերայ իմ խոկալով, խազմ յարուցեալ խիզախողաց յոմանց եկելոց եւ յոմանց յարուցելով կեամք, ակն ունելով Աստուծոյ, ասելով. Հայեա'ց օգնել ինձ Տէ'ր փրկութեան իմոյ. եւ ընդէ՞ր Տէ'ր կացեր ի հեռաստանէ, անտես արարեր ի նեղութեան ի դէպ ժամանակիս, եւ զոր ինչ միանգամ այսպիսիք ի Դաւթեայ նուագեալ երգի քաղցրաձայնեալ, ինձ մխիթարականս եւ սփոփանս վարկանիմ նաեւ զօրացուցիչս եւ խրատականս եւ յուսալիս: Բայց ի մտի եդի եթէ սակայն եւ այս ջան է առաջի իմ եւ ոչ երկեայց, յորժամ մեծանայ մարդ: Այլ գիտեմք, զի մեղադիր լինիս սակս լռելայնս կալոյ ՚ի բազում վշտաց եւ ի լեզուաց չարեաց, այլ ես ոչ նստայց յաթոռս նանրաց եւ ի հակառակել մեղաւորին առաջի իմ լուռ եղէց եւ ոչ բացից զբերան իմ: Բայց աղէ~ հայեա' ի հեզութիւնն Դաւթայ, թէ ի բազում տարակուսանս եղեալ յաղագս լսելոյ Տեառն վշտացն ո~րպիսի գոհանայ զՏեառնէ. Սիրեցի, ասէ, զի լուիցէ Տէր զձայն աղօթից իմոց, խոնարհեցոյց զունկն իւր առ իս եւ ես զաւուրս իմ կարդացի առ նա: Արդ յորժամ լսել սովորեցայք, զի՞նչ եւս ասել կամիցի ոք, բայց միայն յայսցանէ. Ի վերայ իմ ուրախ եղեն, ժողովեցան յիս տանջանք եւ ոչ զղջացան, փորձեցայ արհամարհանօք եւ այպն արարեալ կրճտեցին ի վերայ իմ զատամունս: Տէ'ր ե՞րբ տեսցես, ի բաց արա' զմիամօրութիւն իմ ի խորամանկութենէ նոցա. եւ ի խորագոյնն վարեալ հանդիսի, որպէս յարի անդ. Ձայնիւ իմով ես առ Տէր կարդացի, եւ հեղից զարտասուս իմ, զի կորեաւ յինէն փախուստ իմ. կամ ի գերչացն հարցեալ եւ ոչ երգեալ յօտար երկրի, միայն առ Տէր համբարձեալ զաչս, ակն ունելով ուստի եկեսցէ ինձ օգնութիւն:

Այսոքիկ են ինձ իբրեւ զկերակուր եւ զըմպելի եւ եթէ առ այսու արժան է ասել. Հայր իմ եւ մայր իմ թողին զիս եւ Տէր իմ ընկալաւ զիս:

Այսպէս հայելով քեզ ՚ի բարձրագոյնսն խորհուրդ ի բոլորն բիւրուց համահաւաքեալ ըստ իւրաքանչիւր ումեք ի վերայ կացեալ երգս. այս ի հոգւոյն շարժեցեալ ճշմարտապէս անվթար ցուցան իբրու սակս այնր իսկ ասացեալ մարգարէութեանն: Տե'ս ո'վ վեհագո'յն, զին՞չ ինձ այլ քան զայս իմասցի գերակատար մտածութիւն եթէ ոչ յաղօթս կալ. վասն զի արին այն եւ քաջամարտիկն, որ պարսեաց զհսկայն դէպ ուղղակի ի ճակատն, ճահեցուցեալ հնջայթութիւնս պարսին որոտիւնս թնդեալ յերկիր զարկուցեալ եզեն զինով նորին Գողիաթայ. սակայն ասէ. Հատուցին ինձ չար փոխանակ ընդ բարւոյ, զինէն խօսէին, որք նստէին առ դրանն, զիս այպն առնէին, որ ըմպէին զգինի: Զոր եւ այժմս կրեմ ի թշնամեաց Տեառն. Տե'ս Տէ'ր եւ մի' լռեր եւ մի' ՚ի բաց առներ յինէն. մի' մատներ զիս Տէ'ր ի ցանկութիւն խորհելոցն ի վայր հարկանել զիս. առաջի քո Տէ'ր են ամենայն ցանկութիւն իմ:

Այսպիսի առասանս ձգեալ պարաւանդելով շուրջ զշաւղօք իմովք դնել ինձ գայթակղութիւն, խոկացաւ խորամանկելով խոտորել զճանապարհս իմ. այլ իմ միայն ի Տեառնէ. Օրէնսգէտ առնէ զնա ի ճանապարհի, յոր եւ հաճեցաւ. սկսանելով նիւթել ինձ որոգայթ եւ բազմաց ասել զանձնէ իմմէ թէ չիք սորա փրկութիւն. Տեսից զատամունս մեղաւորաց խորտակեալ եւ քաղցր ննջել զարթեայց եւ գտից ի թիկունս հասեալ զՏէր. քանզի յորժամ տկարանամք, յայնժամ զօրանամք: Ասացին ոմանք. Հասցուք, հարցուք, բաժանեսցուք զաւարն եւ լցուսցուք զանձինս մեր: Սակայն յուսալով ի Տէր անցից ընդ ծով եւ երգեցից Տեառն նոր երգ. Իրաւունս ինձ ելցեն եւ աչք իմ տեսցեն զուղղութիւն. եւ ոչ խօսեցայց բերանով իմ ի գործս մարդկան, զի գաղտնեօք լցցին որովայնք նոցա եւ յագեսցին կերակրօք եւ թողցեն մանկանց իւրեանց: Ահա' հասեալ է Տէր ի դատել զերկիր, դատել արդարութեամբ զաշխարհ եւ զերկիւղածս իւր ուղղութեամբ: Մի' խաբեսցի անձն քոյ զհետ համոզեալ հողմոց եւ տարաբերեալ: Զոր ինչ սերմանեմք, զայն հնձեմք. ահա' սերմանսն իմ յայտնապէս եւ ահա' հունձս, զոր հնձեմս յայտնի: Թէպէտեւ արտալածի Հեղիաս, անցեալ ընդ Յորդանան ոչ մեռանի. սակայն քուրմքն ծանակէին: Թէեւ ծաղր լեալ ի մանկանցն Եղիսէ, ոչ կունդն ասելով կորնչի, այլ մանկունքն յարջիցն սատակին: Յիսունքն այպն առնեն կրկին զԵղիայ, այլ հուրն փորձէ զնոսա: Եւ քա~նից յիսնաց յիմս հասեալ հինիւ հրեշտակք եւ հրաւիրօղք մահու, զոր հեզաբար ընկալայ ծանուցեալ եթէ որոյ իցեմ հոգւոյ: Ծանի'ր, ո'վ մտացի', Դանիէլ ոչ զգերութիւն դարձուցանել կարող էր զշարժեալն ի Տեառնէ ցասումն. սակայն ինքն ապրեցուցանէր ի Քաղդէացւոցն. առ Տէր կարդալով երից մանկանցն, ոչ հնարէր ապրեցուցանել զԻսրայէլ, այլ հուրն ի ցօղ փոխարկի, եւ որ այլք այսպիսի:

Եւ զին՞չ ինձ առ այս բիւրապատիկս ածել ի դիմի անտեղի քեզ, որ ծանօթ ես ամենայնի եւ տիրաբար ծանուցեալ, այլ զայսոսիկ վասն յօժարութեանդ քո, զի գիտեմք, որ հոգաս միշտ վասն իմ:

Արդ ե'կ դու ո'վ գերակատա'րդ իմաստից, տե'ս զիմոյ անտեղի մտածութեանս, յորս անկայ փորձութիւն առաւել քան զպռոմիականն, յորս ոչ բարերջանիկ գոլ նմա եհաս հանդէս. ըստ որում որ ՚ի գռեհիկս պատմի առակեալ` արտուտի զգուշութիւն երկնի յստորս կործանիլ. եւ նա անկեալ պորտ յորսայս, զոտն ի վերայ յերկին ջանայ կարկառել, զի մի' երկին յերկիր անկցի խափուցեալ. ի պարսաւ առեալ ոմանց թէ որո՞վ ծղէ ծնգօք ծառանաս ծտի'կ քո ծովդ խելօք. պատասխանեալ հաւն ասաց. Որքան կարեմ, զայն առնեմ: Արդ իմ ծղէ ծնգօքս է. օգնական է սրբոյն Գրիգորի եւ Արամեան նահանգիս, զոր Երեմիաս ի Տեառնէ կոչէ յօգնականութիւն. սակայն, յուսալով ի Տէր եւ հաւատալով իբրու անտուստ խոստմանց, յարեայ աճապարեալ քաջագօտի գտեալ ի սեփհականն հասուցի հայրենի, զոր ի բազմաց վաճառեալ եւ ծախեալ եւ այժմ հալածական լեալ փախչիմք, Տէր արասցէ դատաստան:




[Դ]

Պատասխանի տեառն Պետրոսի Հայոց կաթողիկոսի սակս տրտնջոյ զորդւոյն Աշոտի մինչ կինն վաղճանեցաւ:


Եկն եհաս աւետաւորս տառ տարրական իմ նուիրաձիր իբրու զսիք զովացուցիչ եւ զտարաբ ի տապացեալ ժամանակս. եւ արծարծեալ վերստացայ զհոգի իմ ի դրանց դժոխոց. այլ զայրական սերտութիւն քո մշտածան յարակցութեամբ տեղեակ եմ. վասն զի բազմատեւական համբերութիւն քո յանհունն հասանէ գիտութեան զգալեացս. սակայն եւ երբեմն սրտմտականն ընդդէմ օձին. յիշեմ յայսմ վայրի զՅիսուս զայրացեալ. եւ ո՞ւր արդեօք` ի վերայ ալեացն եւ առ Ղազարու. նա եւ մռնչեաց անդ. սաստիւ դողացուցանէ զիշխանութիւն այսոց եւ կորզէ զորս կամէր. նա' եւ ի բազում փորձութեանն լռեալ, զհամբերութիւն ուսուցանելով մեզ. եւ երբե'մն զկնի փորձութեանն ոչ հանդուրժեալ այլ յետս զարկուցանէ եւ ապա թոյլ տայ նմա. եւ եթէ պա'րտ է ասել, ոչ յիւրումն գաւառի ընկալան զնա. բարձրագոյն եւս, յիւրսն եկն եւ իւրքն ոչ ընկալան: Գիտեմ եւ' ի հեթանոսս զնշանսն եղեալ եւ գովելոյ արժանացեալ եւ յԻսրայէլի ոչ այնչափ հաւատս գտեալ:

Այլ քոյդ կապանս եռակի իմն հանդիպել, զոր դու խնդամտութեամբ ընդունիս. սակայն այսպիսի աղէտ տարակուսանաց ինձ ոչ եհաս երբէք որպէս այժմուս, զի հօտ անհովիւ մանաւանդ եթէ ես իսկ մի ի նոցունց մոլորեալ, զոր ի վերայ ուսոցդ դնել կարօտէի. զի ոչ ուղէգնացութեան էի զկնի այլոց օտարաձայնութեան. քանզի ի քեզ զբոլորն շարաբառնիլ հաւանէի եւ զնաւապետդ կապեալ այժմ. զի՞նչ ղեկավարացն հասցէ աղէտ. որ եւ այժմ ոչ տեսութեան կամ գործի, որպէս նախասացի, եթէ կարօտեալ տառի տեսանելոյ քոյ. եւ ոչ հնար էր յիշխանացդ պաղատան մանաւանդ յայդմանէ, որ զբոլորն պտուտկէ չարիս, որպէս յայնժամ զծովածին հօրն քո յԵգիպտոսէ եկեալ, որ կարօտ էր առ արքայ մուծանել, ապա ի պատառուած եղեգան փորուածի ծպտեալ զտառ գծի իւրոյ այնպէս ծանուցանէր. զոր այժմ յարամանեալ պատկանի տարացոյցն այն, զոր յուսամք որպէս նոցայն կատարել. զոր յերիս աւուրս ոչ ընդ իշխանս շրջին, այլ ի հրեշտակէդ պարարուն զպատգամս աստուածեղէնս լուայ թէպէտ եւ անյարմար. սակայն ի նշանացն ի բանիցն միով զբիւրսն ծանեայ, քանզի սովորեալ էի հնարից եւ խաբէութեան անօրինացն եւ սակս կաթոտաբորբորիտոն եւ վաւաշ կիւսակերտօղ եւ օճիրագործ հատընկէց վհուկ ճուաղանն, զոր խափուցանօղ իմն եւ զարհուրեցուցիչ յարուցանէ մրրկեալ ալիս, որպէս ճուաղանց է ճարակ ճռուողել ի գիշերի յանկողինսն, զարկումն եւ շարժումն լլկանաց, եթէ զիարդ համարձակիւր ընդ վիմիդ հաստատուն. կամ կարէ կարկատել կեղծաւորելով բան զօրէն կուրի բանդականին տիտանեան դայեկաց: Բայց միայն վէմ գայթակղութեան եւ գլորման դոցա խնդրել, եւ հարեալք փշրին, ոչ զբարութիւնսն վայելով զայրացուցանեն. հոգի է հեզութեան եւ զայրանայ մեղուցելոցն: Արդ ինձ եղիցի զփորձ առնուլ հեզութեան, եւ դոցա զսրտմտութեանն մանաւանդ վիժածին այն վատթարածին, որ բազմամեայ ձանձրութեան ներկմամբ իբրու զձանձախարիդ որակացեալ սովորական խեղկութեամբ յառնամոլութեան զօրէն Արամազդեան առ Արգիացիսն յափշտակութեան մանկանց, որ մատռուակէին, կամ զԱռիդինեացն եւ զսոկրատեանցն գոմորական եւ սոդոմայեցի անպատկառաբար պագշոտութիւն. եւ տակաւին հնարի դիւթութեան կիւսոյ եւ վհուկս ընդ ինքն խորհրդածուս յուս իւր բառնայ ստանձնեալ որպէս Կենտիւռոս Պռիւդայն, որ առ Նեբրոթաւ նահապետ. եւ ահա' ոչ թողից չասել` մինչեւ ոչ անկցի ՚ի վիհ ծծմբեայ, ոչ խաղաղասցի աշխարհ. վասն զի այսպիսի ծնանի երկիր կարապետ, այն. զոր կապեսցէ Տէր Յիսուս հոգւով բերանով իւրով: Այլ սակս թխտի քո յափշտակելոյ յուղւոջ մի անկցի քեզ երկիւղ կասկածանաց, զի ոչ համարձակի ոք յիմմէ. այլ զի գրեալ էր քո, եթէ զկնի մահուան կնոջ իւրոյ առաւել է ի սէր հօր նորա, այսոքիկ շամիրամեանն յուլիս թերեւս դիցն լեզեալ յարուսցեն զԱրայն, որում տռփէր հրացեալն այն բորբոքմամբ, այլ մեք ըստ հրամանի եւ ըստ գրոյ քո արասցուք զամենայն ողջ լե'ր:




[Ե]

Պատասխանի տեառն Պետրոսի Հայոց կաթուղիկոսի ի ժամանակի քանզի խնդրեաց յաշակերտաց իւրոց զոմանս, զԲասիլն եւ զԵղիսէ:


Զվսամականն մականունութիւն սրբազնաբար ընկալեալ քո բոլորն հարց պետականութեանց, մաքուր եւ անաղօտ լուսափայլութեամբ ի մեզ ճառագայթարձակ փայլատակեալ, հեղումն եւ զօրութիւն տածօղ, եւ առոգութիւն, կենդանութիւն եւ նորոգութիւն անհատաբար մշտաշարժութեամբ բաղկացուցանես քում վիճակելոց երանաւետական դասու ըստ էլիոսական երրորդ լոյսդ կամ սրովբէական հեդումն եւ ազդեցուցանօղ յստորեւ կացեալսն: Իսկ չարափառութեանն կիզիչ եւ հատանօղ տապար, ըստ որում եւ զնմանութիւն ունել ոչ միայն այսոցիկ, այլեւ առաջինն լուսոյն, յորմէ լրացեալ լուսաւորութեամբ ի լաւագոյնսն յարամանեալ պատկանեցար պատկեր:

Ծառայ քո Գրիգոր, որ ընկալայ զգիրս եւ ընթերցեալ ծանեայ զծայրագոյն սիրոյ սրբազանիդ, որ անդրն է քան զմիտս մեր ունակութեան եւ գիտութեան, եւ Յիսուսի միայն նմանութիւն եւ դրութիւն հետեւաբար հանդիսանալ յաւէտ եւ ողջախոհական հաւատոց ճանաչելի:

Ապա առեալ զտառս տախտակի ըղձական, տենչացայ վերստին անոգանալ. եւ իբրու փոքր ինչ փանաքիմաց մտածութեամբ փեռեկեցի զգայարանս հանճարոյ, եւ ողջագուրեալ շրթամբք, ի վերայ աչացս եդեալ խանդաղական խորհրդով գոհացայ զՏեառնէ, եւ արտօսր ինչ թորեալ, գրէ եթէ կերտարան որակացեալ արտահոսեաց կայլակս ստորակայեալ հուպ երկրի ծորեալ ի ծով մածուցեալ սակս կապանացն քոց վերստին յիշման, զմտաւ եւ ի զարմացման եղեալ. եթէ զՅիսուսին ածից զմտաւ յաղագս քոյդ հեզութեան, գտայց հարիւրապետն կամ Յովսէփն աստուածացեալ մարմնոյն հայցօղ կամ Նիկոդիմոս գիշերային կամ ի գերեզմանն ճեպօղ եւ յերկիւղէն ոչ զանգիտօղ. ապա եթէ նախ քան զայսոսիկ, ներքինապետ եւ սպասաւոր մարգարէականին դասու ի Բաբելոն եղեալ, եւ առաքելականին ծայրութեանն եւ հազարապետացն կապանացն ողջունի եւ լուսաւորութեան գիտեմ զոմանս արժանացեալ, եւ արեւմտականն արեգական հօրն քում համանուն, որ յԵգիպտոս զխաղաղութիւն խռովչացն խնդրեալ, եւ բանդապանացն պարգեւս շնորհեալ. եւ զպտուտկեալ չարն շիջուցանել, որ զՅիսուս յարակայ իւր տեսանէր յաթոռ: Հաւանիմ եւ որ զտառիցն տասանց պատարեաց զպար, նմա եւ գոլ բանդապետ եւ զգուշացօղ եւ հաւանեցուցանօղ խակամիտական խորհրդոց:

Եւ զի՞նչ ինձ այսոքիկ երկարագոյն բանս եւ ծանօթագոյն իբրեւ ուխից ինչ նուազ ի ծով ծովացեալ, սակայն ոչ թողից զմերոյն Պարթեւի, որ պար առաջին էր պարծանաց քում տողանի տէրութեան եւ հայր քո, յիւրումն խորագոյն գբի զխուզօղն Օտայ անուանեալ, որ ի խնդիրն չոգաւ եւ ի խաւարչտին խորափտէ առասանով բերեալ, բարի յիշատակի յիւրն աստուածեղէն տառս արժանի եղեալ գրէ Ագաթանգեղոս: Այս այսքան բաւական լիցի:

Գրեալ էր քո յաստուածային նմանակիս լուսաներկդ աջոյ բան զովացուցանօղ եւ շիջուցանօղ մխիթարական ըստ որում քահանայապետութեանդ վայելչաբար իրողութեամբ, ընտ որում առատաբար շարժումն եւ մատակարարութիւն: Քանզի լի եղեաք տառապանօք ի բոլորն հարուածս բաւականապէս ի հինից հրոսակաց եւ յարշաւանաց ասպատակողաց եւ գերչաց եւ յամենայն նուազութիւնս, որք հետեւաբար ի կենցաղումն կրին, որ առաւել քան զՀրէաստանին հրաձգութիւնս եւ աւարումն ընկալաք: Աւա~ղ եթէ ո՞ւր այրարատեան գունդն եւ ասքանազան զօրն եւ որ այնմ կցորդաբար զօրութիւնք եւ գործք արամեան նահանգիս:

Իսկ սակս Ստեփաննոսի ծառայի քո եւ ըստ հրամանի քում արժանացեալ սպասաւորի եւ ճշմարիտ քահանային Աստուծոյ փոխմանն սփոփիչ եւ փարատօղ բանիւ եւ գրով պատուեցեր զիս պայծառ եւ պուետական առասութեամբ: Պատուեսցէ զքեզ պահապանն Իսրայէլի պարծանաց խաչիւն իւրով պարսպեալ ի պատուականդ աթոռ անպայման պարառաբար ամօք մինչեւ ցգալուստն իւր:

Եւ ծառայ քո, հուպ երկրի հարթ ծունր եդեալ, օրհնութիւն եւ գոհութիւն մատուսցի եւ աղօթս առ այն, որ ետն զփոխանդ իւր վերակացու մեզ, շնորհեալ մեզ ընդ երկայն աւուրս:

Գիտես ո'վ աստուածայինդ գլուխ զաղէտ այսպիսի թշուառութեան. յորմէ ակն ունէի ծածկիլ, եւ որում առաջին երթալ, զկնի դադարել. եւ այսոքիկ հարթութեանն հանդէսք տարակուսանաց եւ դողումն այսպիսում հասեալ փորձութեան աբրահամեանն պատարագին, թէպէտեւ փոխանակ Իսահակայն մինչեւ ի հրեշտակէն վերջնանահանջ եղեալ, որ զձեռսն կարկառէր ի զենումն, եւ Յակովբայն Յովսէփայն յեղբարցն դաւաճանեալ: Ողորմելի է պատմութեանս տարազ. քանզի գիտէ քոյդ աստուածային սէր մանաւանդ, որ զփորձ առեալ ես զհոգւոյն ծննդականութեան գերագոյն քան զմարմնոյն, ըստ աստուածաւանդն ասացեալ բանի: Սակայն իմ յանկենցաղս յայս կենցաղավարութիւնս հայելով, կարօտիմք, որք վաղվաղակի հասանեն խաղաղական շիրմի. եւ ի շռայլեալ յայսմիկ շփոթութենէ իբրու շահատակելով փախչիմք, ի վնասակարս այս եւ ի մահացուցիչ բազմապատիկ կենացս զերծեալք:

Իսկ յաղագս մանկանցս մեր ողորմելով եւ արժանիս առնելով, հրամայեալ էիք առաքել առ ձեզ, զի ծառայեսցեն փոխանիդ Յիսուսի եւ նորայն կենսաբեր սուրբ նշանիդ եւ զայն յոյժ խոնարհութեամբ եւ հայցմամբ որպէս հոգւոյն հեզութեան, որ զկնի իւր ձգէ. ըստ որում Ողորմեցայց ում ողորմեցայց եւ գթացայց առ որս գթացայց. եւ եթէ Ընտրեաց զմեզ յառաջ քան զլինելն աշխարհի. թուի ինձ թէ ըմբռնմամբ ձգէ առ ինքն. եւ է ինչ մէնջ հայցէ, եւ է ինչ զի ի զոր առատապէս բաշխէ, եւ յամենայնի ներողութեամբ եւ ողորմութեամբ օրհնաբանեալ բարեբանի յիւրումն առանձին անցեալ սարաւանդեալ բարձրութեան. եւ երկոքումբք փառատրի փառաց թագաւորն. զսուրբսն սիրէ եւ զմեղուցեալսն առ ինքն դարձուցանէ, նոյնպէս եւ միջնորդդ Աստուծոյ եւ մարդկան:

Ես կարի յոյժ ուրախ եղէ. վասն զի գառինքս այս ի քաջ հովիւ վստահացայ եւ ի ներքս ի գաւիթ քո մտցեն. քաջ գիտեմ, եթէ գող ոչ գոյ, եւ ոչ գողասցին, եւ զձայն օտարի ոչ լուիցեն, եւ գայլ ոչ յափշտակեսցէ. ի ներքոյ աստուածային քո գաւազանի գիրգ եւ փափուկք փարթամասցին, եւ առաջնորդական քո ցուպ ի վայրի դալարւոջ եւ ի ջուրս հանգստեան սնուսցէ, զի սաղարթասցին եւ պտուղն կացցէ:

Այլ դու ճշմարիտ արեգակն արդարութեան լուսափայլեալ, ի քեզ բերելով զզօրութիւն եւ զունակութիւն այնմ, որ լուսաւոր առնէ զամենայն մարդ եկեալ յաշխարհ այսինքն զբոլորն եւ ոչ եզաբար. վասնորոյ եւ յաղքատք այս եւ յանտոհմ եւ յոչինչս խոնարհաբար հետեւիս հայցել. եւ զի՞նչ առ այս երախտիս մատուցից քեզ յիմմէ: Մի եւ այս, որպէս յառաջագոյն զպատառոտուն գործիսն Յիսուսի, եթէ փոխանիդ իւր դոքա զհնացեալ ձորձս իւրեանց կամ զխակագոյն տիս մանկութեան եւ զախմարութիւն ի բոլորն բարիս:

Արդ ոչ դիցուք երախտիս այլ մանաւանդ ընկալցուք զերախտիս, քանզի որպէս սովորութիւն Աստուծոյ է երախտիս համարել զձգիլն մեզ առ նա եւ զապրելն, եւ սովորութիւն մեր է` երախտիս համարիմք, յորժամ խոստանամք զառ ի նա կոյսն կեալ. եւ այն ցանգ սովորաբար ի մեզ կրի:

Արդ ա'ռ ընկա'լ յինէն ընծայ զծառայքդ քո եւ Յիսուսի արեան գնեալ, ըստ այնմ Աստուած, թէպէտեւ ոչ ես այլ մանկունս իմ, զոր ետ ինձ: Եւ դու տէ'ր իմ ընկա'լ ի գիրկս, որպէս երբեմն Յիսուս. սերմանեա', մատակարարեա', ա'րկ զարծաթն, տո'ւր զմարգարիտն գնել, փչեա' զհոգին. փոխարկեսցի անուն արդարութիւն. ոչ ցուպ եւ ոչ երկուս հանդերձս. օտարոտի ողջոյն ոչ երբէք տալ. ոչ մախաղ եւ ոչ պղինձ. եւ եթէ պարտ իցէ, բոկանի շրջել, եւ ազատաբար զխաչ առնուլ, եւ գալ զկնի քո, եւ կենարարդ հովուի հետեւել. թերեւս ի մահացուցիչ այս եւ ի թանձրագոյն մարմնոյս տղմատիպ ոչ քարշիցին, այլ վերաբերեալք ի վերայ վիմիդ հաւատոյ հաստատեալ, զետեղեալ, առկայասցին, սաղարթացեալք ընդ հովանեաւ բազկի քո, ամրասցին: Քանզի յորժամ համբարձցիս, կարկառելով զկուսածաղիկդ ծայրս մատանց, յորմէ լոյս ղամբարափայլ փայլատակեալ զկնի կելով դոցին. ընկալցին զխաղաղութիւն տալով քո այնմ, որ ի վերն է քան զամենայն միտս եւ զխորհուրդս, եւ զսրովբէականն համարելով ընդ միեղինական դասուցդ, ընդ երկնայինսն կցորդաբար զամենայն կենցաղականս ՚ի բաց դնելով զգործ, զթագաւորն ամենեցուն ընդունիցին:

Այլ յաստուածանմանութիւն քո եւ յառատագոյն գերակայացեալդ մտածութիւն եւ ընդարձակագոյն առագաստ սրտիդ սիրական, որ առաւել լայնատարած քան զկամարն կապուտակեայ, որ վերին հռիգօղն պարփակէ, թուի ինձ եթէ հոգւոյն հեղումն ի քեզ հոսեցեալ մշտաշարժ եւ անդուլ մատակարարիս եւ մատակարարես ըստ որում Ձրի առիք:

Այլ ո'վ քահանայապետ սուրբ եւ երկրորդ լուսաւորիչդ Պետրոս, եթէ նախանձեցայց ես զբարւոք նախանձն, ոչ պարսաւանս պարտ վարկանիմ ինձ. երանեմ մանկանցդ եկելոց ծառայել քեզ եւ անյամր մշտապայծառ լուսովդ լրանալ. քանզի ականն տուընջեան ցանգ յիւրն կենդանատեսակս ուղեգնացութիւն:

Եւ յայսոսիկ կամէի սուղ ինչ իմաստասիրե'լ պղատոնական նորագոյնս առասանութիւն. քանզի սիրելի էր քեզ այսոքիկ, սակայն կարճառօտ հատանել հաւանեցայ, բայց հոլովել բացատրութեամբ եւ ոչ ստորասացութեամբ փոքր ինչ սփռեցից մանկանցդ վարժման առ այնոսիկ, որ հակամիտաբար հեգնիչք լինին սակս զօտարս ժողովելոյ. ահա' ոչ թողից չասել:

Ամենայն բաղկացուցանօղ զօրութիւն տիրաբար ասացեալ առնու եւ զօրութիւն եւ գոյութիւն. քանզի գոյութիւն ի գոլոյն ասի, իսկ գոլն ածանցութիւն իրիք բաղկացումն ենթադրէ իբրու գոյ, ի գոյէ գտեալ գերաբնաբար: Ծառն ծանուցեալ ի Տեառնէ ասացեալ Տիմին է տառս. որբ տիրաբար թեւակոխեալ ճաշակեն, ճշմարտապէս լոյս, եւ քաղցր ի քիմս քան զմեղր բերանոյ: Իսկ եթէ մակստացական մեծագունի ումեմն պարգեւի ըղձացեալ կայ, սակայն ի վերայ ունակացելումն, որ ընկալաւն, է եւ այլ ինչ աղբիւր ի մատակարարութեան մաքրեալ, առասացեալ յստորեւ կացեալսն առոգանութեամբ յորդագոյն արձակեալ վտակս. քանզի լոյծն այն տարբերութիւն յածօղ խփեալ խեղդնու եւ խափանեալ խուպանի, իսկ կարծրն եւ ծորեալ շփոթեսցի. եւ առ տունկս համանմանութիւն հաւասարապէս այսմ հանգանակեալ. եւ ի ծովէ համատարածն ծիծռանց ծամելեօք առնուլ կաթիլս ոչ նուազեսցէ, այլ մանաւանդ կերակրէ. եւ ոչ տայ նուազութիւն արեգական ճառագայթից, զի եթէ բազումք ելով յոգունց տեսողաց, այլ նա զիւրն ծայգէ ծայրաբար ճախրելով ի հոլովս ինքնաքարշ ուղեգնացութեամբ, հսկայն այն ի ճանապարհս իւր հիացուցանօղ տեսլեամբ:

Արդ այսոքիկ քումդ անեզրական հեղմանց եւ մատակարարութեանց հանդէսք. վասն որոյ եւ նահապետն մեր Աբրահամ յայլընդակացեալ եւ յայլազգեաց առնու թլփատել. եւ Մովսէս ոչ արգելու յիւրն օրինադրութիւն մուծանել, այլ խրատ ընկալնու. եւ ամենաթազաւորն Յիսուս յաւետարանական քաղցր լուծ իւր նուիրական մատակարարութեամբ ածէ յամենայն ծագաց երկրէ, վասն որոյ համարձակագոյնս առնէ զմեզ Պօղոս ասելով Ոչ ծառայի եւ ոչ ազատի, եւ որ այսմ հետեւաբար ասացեալք:

Այլ տէ'ր իմ եւ թագաւո'ր, եթէ ըստ Զեբեդեա յանձն ինչ զդոսա արարից, ծնօղ իմ գոլով, երկնչիմ գուցէ զբարձրագոյնն լուայց պատճառս, հօր տալով զիշխանութիւնն, եւ հեթանոսաբար կարծիս կասկածանաց արկից եւ ընդդիմադրութեան պահանջել. ապա եթէ անգթաբար արձակեցից, գուցէ խորթս ծանիցին. այլ ինձ այսոքիկ իմասցի պատուասիրել, գաւազանաւ գթալ եւ ողորմութեամբ տածել եւ ի փառս ոչ միայն զդոսա, այլ եւ բազում որդիս Հօրն երկնաւորին եւ Որդւոյ նորա Միածնի եւ Հոգւոյն կենարարի, որով կեցցես եւ փառաւորեսցիս ըստ աւուրց երկնի յաթոռ սրբութեան քո անսասանելի եւ անսայթաք ի վերայ վիմի հաւատոյ հիման առաքելոց եւ մարգարէից, վէ'մդ ճշմարիտ անկեան: Ողջ լինել քեզ ըղձամ մինչեւ ցգալուստ Որդւոյն Աստուծոյ, որում փառք յաւիտեանս ամէն:




[Զ]

Պատասխանի տեառն Պետրոսի կաթողիկոսին Հայոց մխիթարական թղթին:


Զլուսափայլութեան քո ճառագայթարձակ ծագումն ըստ արեգակնային մշտապայծառ վսամական զարդուն, որ ոչ կամելով ուրեք զստուերանալն, կամ զծմակացեալ նսեմութիւն ուրեք զետեղել, եւ որ ոչ միայն ըստ բնութեան զհեղումն մաքրափայլ լուսոյն ի մեզ արձակէ, զոր յարփւոյ անտի ըստանձնեալ թորեցուցանէ, ոչ շատացեալ այսմ, ցանգ յածաչու խոնջմամբ շրջաբերի զիւրն առատացուցանել արփիափայլութեան շնորհս, այսբար քոյդ լուսափայլութեան, մատակարարութիւն անդուլ եւ անյագաբար ոչ դանդաղի, որք ընդ քոյդ եմք արժանացեալ հովուական պարու հօտ, մնալ ումեք խաւարչտին եւ նսեմացեալ, այլ քումդ հաղորդաբար կամիս կցորդութիւն ամբիծս եւ անախտացեալս եւ զգաստացեալ: Վասն որոյ ստուգապէս գլուխ ելոյ զգօն եւ հանճարեղ մակացութեան պարառաբար զբոլորս անդամս խոկաս անխեղկեալս եւ անխօթացեալս մանաւանդ եթէ անյոգնամանական որակութեանց ոչ ստորակայեալս: Եւ զայսոսիկ զի՞նչ արդեօք ի մէնջ գոհացողականս պարտիմք բարեբանութիւն Աստուծոյ այնմ, որ զքեզ մեզ հայր եւ բժիշկ, որով Յիսուս ոչ անտեղի համարիւր այսմ հաւանել տարացուցի. բայց թուի ինձ քոյդ պետութեան կարողութիւն առաւել քան զբոլորս նախախնամութիւն, որ գրէթէ յամենայնի վերարծարծիչ ըստ իւրաքանչիւր կարեկցութեան շնորհս մեզ առատապարգեւ բնաւիցս ընձեռէ. զոր աղօթեմք հանդերձ պաղատանօք երկարաձիգ պարգեւել զքեզ մեզ ընդ երկայն աւուրս:

Գրեալ էր ի քոյդ աստուածային տառի սակս իմոյ մանկանն մխիթարական եւ զովացուցիչ բան: Բիւրապատիկ շնորհս եւ պտուղ ծննդոց իմոյ աճելութեան եւ առոգութեան զայս համարիմք, զի թէպէտեւ մանուկն իմ յառաջադէմ եւ բարգաւաճեալ ծաղկէր յիւրն համանուն նմանակի հայկեանն շառաւիղ եւ մեծագունին հասեալ պատուոյ, մինչ տակաւին ի տարերս էր անթիպատութեանն նպաստկութեան, սակայն գոհանամք զԱստուծոյ, զի կուսական բրաբիոնաւն ի վերին հասեալ հայրենի, անմեղական անպարտութեամբ, զմկրտութեան օծումն անշաղախ յիւրն թագաւոր տարեալ զկնիքն անապական գանձո'ւն, եւ զհօրն ժառանգեաց բնակ. այժմ ի նա զՍտեփաննոսին տեսանեմք ուղղապէս իրողութիւն, զի զփակեալն նախահօրն Ադամայ բանայր. եւ մանուկն իմ զիմն փակեալ եւ զկորուսեալ թերեւս ժառանգէ. զի մի' բնաւին զրկեալք սերիւ եւ տեսակաւ լիցիմք պակասեալ. այս ոչ պատուհաս, այլ ողորմութիւն ներողութեանն Աստուծոյ. զի պատուհաս պատժի զայն էր ինձ իմանալ, եթէ շաղախեալ ի մեղկեալ դուզնաքեայ կենցաղումս էր, եւ այնպէս փոխիւր առաջի իմ, զի զրկիցէ զիս եւ զրկեալ զնա. այժմ ոչ զրկեալ իմ եւ ոչ նա. երանելի ես եւ երիցս երանելի նա: Օրհնութիւն Տեառն, գոհութիւն, բարեբանութիւն, եւ եղիցի օրհնեալ յաւիտեան: Եւ աղաչեմք միայն զներողութիւն մարդասիրութեան նորա, որ ի վեր է քան զմերս մտածութիւն, զի զմնացեալքս պահեսցէ կենդանի եւ անշաղախ, եւ հայրենի աւանդութեամբն առ Աստուած զաճելն եւ զժառանգելն ընկալցին եւ ոչ յիշատակ չարեաց, այլ մանաւանդ բարեաց աղօթիւք սուրբ Լուսաւորչին եւ փոխանիդ Յիսուսի. ողջ լե'ր:




[Է]

Առ Տ. Պետրոս կաթողիկոս:


Զգիր տարակուսանաց, որ յանտրամախոհէ անտի եհաս քեզ պատահումն արտալածական տարագրութեան ի քոյն սեփականէ, ի վեր քան զհիացումն ոչ միայն ինձ հասանէ, կարծեմ, աղէտ, այլ եւ յոքնական բոլոր մարդկութեանս, գրէ եթէ զարմանս եւ սարսափելի մտածութիւն, որ այնքան անյագաբար յածի անխորհրդավարժն այն թափառեալ ի խոյզ ելեալ խնդրէ միշտ զկործանումն իւր եւ այն ըստ հոգւոյ եւ մարմնոյ. որ եւ անձկացեալ ըղձայ տենչանօք միշտ զմնացեալսն չարին գործել եւ զպակասեալն ինքեան իբրու տուգանս իմն վարկանի գոլ. եւ զի վատթարիցն իւղագլխութեան անհանճար մտածութեամբ զվեհագոյնսն գրէ ի կենցաղումս զչարութեան խոկալ վարս, իսկ ի բարիսն ծոյլ իմն եւ զնուազականսն հազիւ հազ առնել երբեմն դանդաղի. քանզի մեղկասէր ծուլիցն հանդիսանալ հեղգութիւն է գովեստ. իբրու ասէ Սաբեղաս սակս Ատտինոսի, որ փոխանակ մրցական պատերազմին ըղձայր ասելով. Ո՞ ոք ի կենցաղումս տայր ինձ միայն զննջելն եւ զխորտկօք շատանալն. սակս որոյ ասէ Պոլէպոնոս, եթէ անտրամախոհն Ատտինոս ոչ զինքեան խնդրէր բարձրութիւն, այլ զբացանցականսն խոկայր բարձրացուցանել. զոր եւ մեր Մովսէս յիւրում մատենագրութեանն յայտ առնէ զայսոսիկ վասն ուրումն այսպիսւոյ խոկացողի: Բայց զի՞նչ ինձ փոյթ յայսոսիկ օրինակ ի մէջ առնլով, զորս բիւրս յայսպիսի արացոյց բերել դիւրին է. բայց այսպիսում առն վատշուէր, կարծեմ, եթէ ոք հռետորաբար կամեսցի ըստ արժանն հակաճառութիւն ինչ պարսաւան, յաղթեսցի. զի ոչ ոք արժանապէս յայսպիսի ալիս հասեալ, խակութեան անտիական մտածութիւնս կարասցէ չափաբերական ինչ տաղիւք եւ կամ կարկատուն բանիւք առասանել. քանզի մակաւասար բոլոր մտածութեան եղկելի իմն միշտ խոկայ զկորստեանն շաւիղս յաճախապէս ընթանալ, մոռացեալ ուրեմն զքրիստոսական կրօնիցն աւետարանական եւ կենսատու բարբառն, եւ զընդքոյդ հովանեաւ սաղարթանալն, եւ աստուածավայելուչ եւ վսամական լուսափայլ վարդապետութեանն ծաղկել. բայց ուրեմն կամաւ խորշակահար եղեալ խամրեցաւ եւ ի ծուլութենէ վարուց մեղկեալ ի տղմատիպ կենցաղումս անօթ կամեցաւ գոլ արկածից չարին. այն, որ նախուստն պատճառն է ամենայն չարութեանն, եւ հակառակ բարոյական առաքինութեան նիւթել յառաջնումն, եւ որ այնմ հետեւին:

Բայց զի՞նչ արդեօք ի վերայ այսր ամենայնի գողութեան եւ աւազակութեան զրպարտութիւն կամ այսպիսումն կարծիս կասկածանած յաւէտ անպատկառաբար ի վերայ կարկատել. ո՞չ զինքեան իսկ հայր առնէ պատճառ չարութեան, եւ այն իբրու զքեզ ծայրացեալդ ամենայն առաքինութեանց եւ բարեպաշտութեան բարգաւաճեալ. որ եւ հաւանիմ իսկ ասել եթէ ամենայն վարուք եւ խաչազգեաց կրօնիւք Յիսուսի այրականին սերտութեանն նմանեալ. որ եւ փոխան իսկ վարկանիմ եւ նման աննմանիցն: Զիա՞րդ ոչ սարսափէր դնել յերկինս զբերան իւր. զմտաւ ածեմ այժմ զսրբոյ եւ զաստուածային քահանայապետին, որ յաղագս սրբոյ աւետարանչին Յօհաննու հալածանաց եւ կապանած նորա մխիթարական բանս, եւ որք այնմ հետեւին:

Եւ սակս քեզ ուրախութիւն է ինձ այսպիսում պատահել փորձութեանց. եւ լուիցես զասացեալսն ի Հիպոկրատեայ եւ յայլում վայրի ի Պղատոնէ եւ ի Պիւթագորեայ, զոր Նիկոմաքոս գրէ վասն արքային փորձութեանցն առ Պանիմաքոս ոմն, որ ի տիւռռենացւոցն դուժիցն աւարիւր, եւ ի կապարանի բազմամեալ ի յիւրոյն որդւոյ եղբօր, Պամփիւլոսն կոչեցեալ, կամ Հռոփոսին, եւ որ յայնմ ճեմարանին զփորձութիւնսն խնդրէին. ի վերայ եկեալ Եւպռիւրիդեայ, որ հաւանիւր զինքն կոփչօքն խորտակել, եւ պարկ զմարմինն անուանէր, կամ զԹիովնա, որ մեռանիլ յանձն առնոյր ի Սիկիլիացւոց բռնաւորէն սակս մեծ ոլռանցն ոչ ուտելոյ, եւ միւս Տիւռիոնին ոչ յայտ առնելոյ, եւ Սոկրատայ մեռանելն անիրաւաբար, կամ վաճառելն Պղատնի, եւ որք այսմ շարամանեալ նախասացեալքն քան զմեզ:

Ապա որքա~ն, որ զկնի Յիսուսի աստուածպետականին լուսափայլութեան հանդիպեալք եւ կենսատու աստուածավայելուչ նորայն հետեւեալ խաչին. ո՞ ոք զյուսացեալսն ի նա կարող գոյ տրտմեցուցանել երբէք, որք ոչ յայսմ կենցաղումս հաւանեցան ինչ փառաց հետեւել, այլ որպէս ուղէգնաց ոք ուշ եդեալ առ որ հանդերձեալն է յայնմ վաղվաղակի հասանել նաւահանգիստ. եւ այս այսքան:

Բայց եղկելի ինձ թուի գոլ անհանճարն այն, որ ոչ վայելել կամեցաւ ի քոյդ երանաւէտ բարութեանցդ, եւ ոչ արժանացաւ աստուածեղէն օրհնութեանցդ, եւ մաքուր եւ սրբազան ողջունի աջոյդ, եւ կուսական ծաղկեալ ծայրագոյն ալեացդ համբուրման. զոր աղաչեմ զքոյդ աստուածեղէն հեզութիւնդ, ներելով համբերել, եւ մի' ինչ ի հակառակացն ընդդէմ նորա բարբառել ինչ, այլ խնդրել ի Ներողէն զդարձ այսպիսւոյ եւ զպահպանութիւն, յիշելով զԿարպոսին որ ի Կրիտէ, զի մի' ի յաւիտենական կորստեանն խրատեսցի, այլ ողորմութեան հանդիպեսցի եւ փոխանիդ իւր. ողջ լե'ր:




[Ը]

Առ Տ. Պետրոս կաթողիկոս:


Զներմակամտածական տրամախոհութեան տիրապէս յաւէտ քո բոլորն հարց ծայրագոյն աստուածեղէն մատին մակագրեալ տառ վերծանեայ սակս անիծելոյն այն նորոյ Կայէնի, եւ միւսոյ աշտարակաշինողի եւ սոդոմայեցւոյ, կամ Յանիսի եւ Ակիտոփելի, Գէեզի եւ որ զկնի սոցունց Յուդայի. վասն զի եւ սա զհոգին երբեմն ընկալեալ եւ նշանս եւ արուեստս յաստուածային զօրութենէն սմա տուեալ, այլ թէպէտեւ զվարդապետն ցուցանէր եւ զտեղին յայտ առնէր եւ համբուրէր, այլ ոչ յաստուածային ամբիծ եւ անարատ Որդին Աստուծոյ համարձակէր բարբառել անպատշաճագոյն: Իսկ սա ճշմարտութեանն հակամիտօղ եւ ուրացօղ Հոգւոյն Սրբոյ առաւել մերկանայր զքահանայական պատուոյն շնորհս, ապերախտ, ապիրատ, յանդգնագոյն, լկտի եւ անամօթ, վաւաշ, բորբորիտոն եւ շամբուշ, բարբառով եդեալ յերկինս զբերան եւ զլեզու իւր յածեալ ընդ երկիր, ոչ բաւական համարիւր խորթն եւ հովիչդ կաթուղիկէ, եկեղեցւոյ զիւրն չարեաց ծառայութիւն եւ զմոլութիւն ամահութեան դժնի իւրոյն անտեղի գործառնութեանն: Վաղ ուրեմն ծանեար, ծայրագոյնդ գլո'ւխ, զայսպիսւոյ հիւանդութիւն, եւ զխեղումն անդամոց եւ զանբուժելի առանց ամենայն հնարից հատեր սրով Հոգւոյն այն, որ ի վեր է քան զամենայն սուր երկսայրի: Որ ոչ համարեցաւ բաւական զիւրոյն յաւէժ չարութեան անչափութիւն, մեղկումն եւ տղմատիպ ստորաքարշումն. եւ զի հիքութեան հաւանութիւն ախտամոլի անմաքուր խողխողօղն հովիւ, որ բոլորն պարառու եղեալ չարեաց, այլ յԱստուած արկանէ ձեռն, եւ լեզու հրացեալ եւ մխեալ կայծակամբք կաղնեաց: Զայսոսիկ գործէ, տէ'ր իմ, տգիտութեանն հաւանութիւն. քանզի ամենայն տգիտութիւն զյանդգնութիւն գործէ եւ ծուլութիւն զմեղս. վասն որոյ խնդրէ ի մէնջ աստուածային պատգամքն այսպէս. Քննեցէ'ք զգիրս եւ գտէք զիս, եւ Հարցջի'ր դու ընդ հարս քո եւ ասասցեն ծերք քո: Եւ ո՞ արդեօք ծեր կամ հնագոյն քան զգիրս սուրբս եւ աստուածաշունչս. վասն զի յայնժամ ոչ գոյր գիրս, այլ միայն հարցն եւ ծերեցն պարտ էր հաւանել զրուցատրութեան. բայց եւ Դաւթեայ պարտ է մեզ հաւանել. Պատուիրանք Տեառն լոյս են եւ լոյս տան աչաց. եւ յայնմանէ երկիւղ Տեառն սուրբ եւ մնայ յաւիտեան, եւ այնու մերձենալ առ Աստուած բարի է եւ դնել առ Տէր զյոյս իւր. իսկ որք հեռի արարին զանձինս իւրեանց ի Տեառնէ, կորիցեն, սատակեսցին, պակասեսցին ոյք ապստամբք եղեն:

Թուի ինձ եթէ եղկելիս այս նոր նեռն եւ ոչ զսաղմոսսն էր բնաւ երգեալ. եւ եթէ ի հարկէ երգեալ երբէք էր, ոչ ի միտ առեալ էր սորա, եթէ ոչ ի ճանապարհս ամբիծ գնացեալ էր. վասն զի, եթէ որ խօսէր գաղտ զընկերէ իւրմէ, ի բաց հալածել հրամայեալ էր, որչա~փ զՏեառնէ եւ զԱստուծոյ իւրմէ. եւ եթէ որ հայհոյէ զիշխան ժողովրդեան, մահու մեռանել, որչա~փ որ մակաւասար պետականութեան եկեղեցւոյ. եւ եթէ որ երդնու ընկերի իւրում, նմա յանգաւոր է չլինել ի խորանին, ապա որ ստէ Աստուծոյ եւ փոխանի նորա, որչա~փ հեռագոյն եւ տարագիր ի խորանէն նմա լինել պարտ է: Ի սնափառութենէ եւ յաչաղութենէ կորնչէր ժպիրհն այն Աքիտոփէլ, ի ծուլութենէ եւ յագահութենէ արծաթասիրութեամբ եղկելին եւ կծծին Յուդայ, ի գողութենէ եւ ի ստութենէ պատառիւր Անանիա. բայց սա, որ այժմ լուծեալ կործանեցաւ ոչ ի միոյ պատճառէ եւ ոչ յերկուց եւ ոչ յերից, այլ յոքունց` ի ծուլութենէ, ի տգիտութենէ, յանամօթութենէ, յարծաթասիրութենէ, ի պոռնկութենէ, ի վաւաշ ցանկութեանց, ի քսութենէ, ի հակառակութենէ, յագահութեանց, յորկորստութենէ, ի սնափառութենէ, մոլի անզգամն, խռովիչ, անագորոյն, ապերախտ, գող, կծծի, տիրատեացն, լեզուանին, զոր Դաւիթ անէծ:





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/grigor-magistros/t-ght-er/) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке

Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения