Книга - Балалар өчен әкиятләр, хикәяләр, пьесалар

Балалар өчен әкиятләр, хикәяләр, пьесалар
Габделәхәт Габдрахман улы Гаффаров


Әкият телендә сөйләшә торган Әхәт Гаффарның Сызламык тешле, Төкле Туралы, Туңгак балыклы әкиятләре, Нәфрәт белән Мәкерне җиңгән Шагыйрьле, Сөембикәле пьесасы, Бәхтизар атлы бабасы кочагында иркәләнеп үскән Каюм атлы малай турында хикәяләр шәлкеме дисеңме – барысы да әлеге китапка тупланган. Китапны кайсы битеннән башлап укысаң да ярый: йөрәк тибешен ишетеп, әнисен тапкан Колын турындагы әкияттән дә, бер алмалы алмагач төбенә җиде алма китереп салган Азамат белән Илһам турындагы хикәядән дә, дустын ташлап качкан Юныс турындагысыннан да. Аннары дусларга, энекәш-сеңелкәшләргә дә сөйләргә ярый.






Әхәт Гаффар

Балалар өчен әкиятләр, хикәяләр, пьесалар


© Татарстан китап нәшрияты, 2016

© Гаффаров Г. Г., 2016


* * *


Казан

Татарстан китап нәшрияты

2016

УДК 821.512.145-3-93

ББК 84(2Рос=Тат)-4

Г26

Гаффар, Г. Г.

Әхәт Гаффар: балалар өчен әкиятләр, хикәяләр, пьесалар / Әхәт Гаффар. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2016. – 127 б.

ISBN 978-5-298-03161-5



УДК 821.512.145-3-93

ББК 84(2Рос=Тат)-4

ISBN 978-5-298-03161-5

© Татарстан китап нәшрияты, 2016

© Гаффаров Г. Г., 2016




Әни йөрәге

(Әкиятләр)





Төш


Яшәгән, ди, булган, ди, бер Төш. Моның беркая да, беркемгә дә кермәгән төше юк икән. Бу ишек шакылдатмыйча, тәрәзә пыяласын чиртмичә, морҗадан төшмичә, юрган читен ачмыйча, мендәр астына шуышмыйча гына керә дә, кергән урындагылар йоклап туйгач, моның хакында бөтенесе, чыр-чу килеп:

– Керде дә, тик алай түгел, болай ул, – дип, әйбәт кергәнен – начарга, ә ялган кергәнен дөрескә юрыйлар да баралар икән.

Төш моңа бик аптырап, бик йөдәп, бик үпкәләп, бик ачуланып беткән. Уйлаган-уйлаган да, уйлый торгач, ул «Бүтән беркемнең дә төшенә кермим!» дигән уйга килгән.

И-и, менә шуннан соң әллә нәрсәләр булырга тотынган, ди, инде. Төш бишектәге бәбинең әнисеннән сөт соравы булып кермәгән; чыпчыкка үз оясындагы күкәйдә «чык-чык» дип кычкырып торган баласы булып кермәгән; иртәгә мунча ягам әле дип ниятләгән бер әбигә морҗага кар тулганы, бөтен мунчаны төтен басасы булып кермәгән; космонавтка, күктән төшкәч, Җиргә аяк басасы чирәм булып кермәгән; умырзая чәчәгенә язгы кар астындагы тәмле су булып кермәгән; тәрәзә пыяласына канат каккан күбәләк булып кермәгән; җәнлек-кошлар бакчасында чыр-чу килеп уйнаган маймыл малай-кызларына банан булып кермәгән. И-и, саный китсәң, бик күп инде.

Төш беркая кермәгән – бетте-китте. Юк.

Шулай итә-итә, Төш беркемгә дә, бернәрсәгә дә кермәгән. Төннәр кап-караңгыга әйләнгән, бар дөнья тып-тын калган. Һичкем һичнәрсәне күрмәгән, һичкем һичкемне ишетмәгән.

Малайлар кулын ян-якка җәйгән көйгә текә ярдан суга чуммый, кызлар салават күперенең теге ягындагы җиләкле тау итәгенә тырыс тотып бармый, әбиләр көрән чикләвек җыярга беркемне ияртми, бәп-бәләкәй бер колын иртәнге томан баскан болында әнкәсенең үзенә чакырып кешнәвен ишетми, поездлар үзләре барасы чуен юлларыннан адаша – тагын әллә нәрсәләр бернишләмәскә тотынган, ди, инде менә.

Ә тып-тыныч кына йоклап яткан Төшнең төшенә менә шушыларның һәммәсе керә дә тора. Ул төнлә кинәт, капылт, тиз генә уянып киткән дә, авыз-тешен чистарткач, кулын-битен әйбәтләп югач, йоп-йомшак сөлгесенә сөртенгәч, барча үпкә-сапкаларын, ачу килгәннәрен оныткан да, тиз тотып, үз эшенә керешкән, ди.

Дөм караңгы төн яктырып киткән, бөтен дөнья матурдан да матуррак төсләр, әйбәттән дә әйбәтрәк эшләр, моңлыдан да моңлырак авазлар, татлыдан да татлырак исләр, яхшыдан да яхшырак сүзләр, гамәлләр белән мөлдерәмә тулган да куйган, ди.

Йокыга кергән Төш әнә шундый бик әйбәт була ул.




Шырпы


Яшәгән, ди, бер Шырпы. Дәртле, эчке ялкын белән тулы, ди, бу. Бүтәннәрдә очкын кабызырга омтылып торган. Ул башка шырпыларны салкынлыкта, тик торуда гаепләгән, аларда очкын уятырга теләгән.

Һәм үз теләгенә ирешкән бит: шырпы тартмасыннан бер чеметем көл генә калган.




Яшел кар, шәмәхә үлән, зәңгәр сыер, ак сөт


Яшәгән, ди, яшел кар. Ул кызыл җиргә яуган. Кызыл җир агарган.

Яшел кар явып беткәч, сары болыт килеп чыккан. Сары болыттан көрән яңгыр яуган. Көрән яңгыр ак җирне каралткан. Кара җирне шәмәхә үлән каплаган. Шәмәхә үләнгә зәңгәр сыер килгән. Зәңгәр сыер шәмәхә үләнне ашаган да ак сөт җыйган.

Кызыл җирдә көрән яңгыр үстергән шәмәхә үләнне ашаган зәңгәр сыер ак сөтне каян җыйган?

Ә, тагын ак кар да яшәгән бит әле. Ул кара җиргә яуган. Җир агарган. Зәңгәр болыт килгән. Ул көмеш яңгыр сипкән. Көмеш яңгыр яшел үлән үстергән. Яшел үләнне кара сыер ашаган. Кара сыер ак сөт җыйган.

Менә шул.




Кое суы


Яшәгән, ди, бер коеда чип-чиста Су. Тирәндә генә, төптә генә җыелып яту аны туйдырган. Берзаманны аның өскә менәсе, тузан белән уйныйсы килгән. Тырыша торгач, Кое суы мөлдерәмә килеш өскә менеп җиткән. Менеп җиткән дә, ди, җиргә түгелгән дә, ди. Шуннан соң чип-чиста Кое суы былчыракка, пычракка әйләнгән.

Шуңа күрә кирәк-кирәкмәскә аннан-моннан сикереп төшмәскә, үз урыныңны белебрәк торырга кирәк.




Кырмыскалар өе


Яшәгән, ди, бер урман халкы. Чутсыз-сансыз, бихисап күп икән болар. Саный белсәң дә, исәбенә-хисабына чыгарлык түгел, ди. Ә укый алмасаң, исемнәрен белмисең дә белмисең инде. Ә сез укый беләсез бит. Шулай булгач, исемнәрен сезгә дә әйтәм. Аларны кырмыскалар дип йөрткәннәр.

Берзаманны аларның өйләре тузган, ди. Түбәсеннән яңгыр үтә башлаган. Тәрәзә, ишек ярыкларыннан ыжгырып суык җилләр керә икән.

Шулай булгач, яңа өй салырга кирәк бит инде, әйеме?

Җәй җитеп, күбәләкләр оча башлагач, күкеләр кычкыргач, кырмыскалар, ниһаять, өй салырга керешкән. Идәненә туфрак ташып җәйгәннәр, бүлмә стеналарын ылыс энәләреннән, үлән сабакларыннан өйгәннәр, түшәмгә агач кайрылары тезгәннәр, түбәгә яфрак япканнар. Җәй буена бик тырышып эшләгәннәр, ди, болар.

Менә бервакыт өй салынып беткән. Би-ик зур булган ул. Ун катлы, ди! Лифтлары йөзгә җиткән. Ишекләре – мең, тәрәзәләре миллион икән.

Бу йортның бер фатирын Кыркамыс исемле кырмыска малаеның әти-әнисенә биргәннәр. Бер бүлмәдә аның Мыскырка исемле әнкәсе белән Мыскакыр исемле әтисе торган. Икенчесендә Мыксырка исемле әбисе белән Ыркысмак исемле бабасы яшәгән. Өченчесен Камыскыр исемле сеңлесе белән Кымаскыр исемле апасына биргәннәр. Дүртенчесенә Кармыска исемле абыйсы һәм Кымыскар исемле энесе белән Кыркамыс үзе урнашкан.

Кырмыскаларның яңа йорты менә нинди иркен булган, ди, имеш. Андый зур йортта авызыңны ачып йөрсәң, шундук адашасың, белдеңме? Ышанмасаң, кырмыска балаларыннан үзең барып сора. Алар үз бүлмәләрен көчкә-көчкә эзләп табалар икән. Чөнки малайлар караңгы төшкәнче урамда туп типкән, ә кызлар өйле уйнаган. Ун катлы, йөз лифтлы, мең ишекле, миллион тәрәзәле өйдә үз фатирыңны табуы җиңел түгел шул. Кайвакытларда кырмыска балалары адашып беткәннәр. Ә адашкач сине тапсыннар өчен еларга кирәк. Елагач, күз яше чыга. Кырмыска балалары елый-елый үз йортларын юешләп бетергәннәр. Елагач, тавыш та чыга бит әле. Ә тавыш чыккач, җил куба. Кырмыскаларның яңа өйләре дымланган, түбәсеннән яңгыр үткән, ярыкларыннан суык кергән, бүлмәләрендә җил уйнап йөргән. Шулай итеп, боларның йортлары тәмам эштән чыгып беткән.

Шуңа күрә, бүтән адашып еламас өчен, кырмыска балалары, көз җиткәч, тезелешеп мәктәпкә укырга киткәннәр. Ә укыган кеше ун катлы, йөз лифтлы, мең ишекле, миллион тәрәзәле өйдә генә түгел, урманда да адашмый инде ул.




Койрык


Яшәгән, ди, бер тычкан малае. Моның исеме Пи-пи икән. Әлеге тычкан малае Пи-пи көннәрдән бер көнне бакчада шалкан табып алган. Теге шалканның койрыгы бар икән. Ул койрык бик озын, матур, сыгылмалы булган.

Пи-пи:

– Менә ичмаса бу койрык дисәң дә койрык! Мондый койрыгым булса, мин бөтен тычкан малайларыннан уздырыр идем. Минеке шикелле койрык бүтән беркемдә дә булмас иде! – дигән.

Тычкан малае үз койрыгын ташлаган да, аның урынына шалкан койрыгын тагып, урамга чыккан. И-и, бу яңа койрыгы белән мактана, ди, инде! Койрыгын чыбыркы шикелле шарт та шорт китереп уңга да селки, сулга да селки икән.

Башка тычкан малайлары аннан:

– Мондый тәмле исле койрыкны каян алдың? – дип сораганнар.

– Бу тәмле исле койрык түгел, бу – иң яхшы койрык! – дип, Пи-пи өйләренә кайтып киткән дә кояш чыкканда йокларга яткан.

Тагын бер төн җиткәч, Пи-пи уянып киткән. Уянгач ашыйсы килгән. Шунда борынына шалкан исе килеп кергән. Караса, янында гына бик тәмле шалкан койрыгы ятканын күреп алган. Түзмәгән, шул койрыкны бик рәхәтләнеп тамагы туйганчы ашаган да ашаган.

Бервакыт караса! Шалкан койрыгы да юкка чыккан, үз койрыгы да калмаган, ди.




Баллы Кузгалак


Яшәгән, ди, бер Кузгалак. Ул бик әче икән. Аны ашаганда, бала-чаганың йөзләре чытыла, күзләре кысыла, телләре әчетә, ди.

Ә Кузгалак балаларның йөзләре чытылуын, күзләре кысылуын, телләре әчетүен бер дә теләмәгән.

Шуннан соң Кузгалак баллыга әйләнгән. Баллы Кузгалакны балалар бик яраткан. Аны ашаганда, аларның йөзләре елмайган, күзләре елтыраган, телләре тәмлеләнгән.

Хәзер баллы Кузгалакны чәйгә дә салып эчәләр икән, ди, аны бик яраталар, тансыклыйлар, үз итәләр икән, ди.

Тәмле телле, баллы телле, сөйкемле холык-фигыльле булсаң, сине дә шулай яратырлар әле.




Юынмый торган Балык


Яшәгән, ди, бер Балык. Ул бер дә юынырга яратмаган. Юынмагач, бите дә каралган, колагы да каралган, муены да каралган, койрыгы да каралган. Әнисе юындыра башласа, кычкырып-кычкырып, акырып-бакырып елый икән бу. Имеш, әле күзенә сабын керә, әле борынына су керә! Шулай итеп, бер дә юынмыйча йөри, ди. Ашар алдыннан канатларын юмаган, йоклар алдыннан койрыгын юмаган. Юынмагач, аның танырлыгы да калмаган. Танырлыгы да калмагач, әлеге Балык адашкан. Ә адашкач, кем, нәрсә икәне дә билгесез, ди. Балыкның ни-нәрсә икәнен беркем белмәгән.

Шулай итеп, юынырга яратмаган Балык бөтенләй югалган, әллә кая йөзгән дә киткән.

Кая дисеңме? Мунчага. Юынып чыгарга. Аннан соң ятып йокларга кирәк инде. Ә-ә-әй…




Мүкләк Сыер


Яшәгән, ди, бер Сыер. Аның мөгезе булмаган. Мөгезсез килеш ул сарыкка охшаган. Сарыкка охшагач, юаш булган. Юаш булгач, ул куян булган. Куян булгач, куркак дигән сүз. Куркак булгач, ул качкан. Качкач, аны таба алмаганнар. Таба алмагач, ул югалган. Әйтерсең аны җир йоткан.

Сыер кая киткән?

Сыер югалган. Югалгач, аны таба алмаганнар. Таба алмагач, ул качкан. Качкач, куркак булган. Куркак булгач, ул куян икән. Куян булгач, ул юаш, ди. Юаш булгач, ул сарыкка охшаган. Сарыкка охшагач, ул мөгезсез икән. Ә мөгезсез булгач, Сыер нишләсен соң?

Базарга мөгез сатып алырга китсен. Шулай бит, әйеме?




Туңгак Балык


Яшәгән, ди, тагын бер Балык. Җәй көне аңа бик рәхәт булган. Җылы көнне тирән суда йөзгән, суык көннәрдә сай суда йөзгән. Кыш җиткәч кенә хәлләре мөшкелләнгән. Балык туңа башлаган. Ә җылынып була торган сай суны боз каплап бетергән!

Бу Балык: «Мин туңам бит, инде ничек җылыныйм икән?» – дип уйлаган. Бик озак уйлап йөзә торгач, ничек җылынырга икәнен барыбер уйлап тапкан бит.

Ничек итеп дисеңме? Уйла әле, уйла, Балык ничек итеп җылынды икән?

Белмисеңмени? Ярый инде, үзем әйтәм. Ул калын боз юрганын ябына икән дә рәхәтләнеп йокыга китә икән. Ә калын юрган ябынып йоклаганда туңмыйлар бит, әйеме?




Түшәм белән Идән


Яшәгән, ди, ап-ак, чип-чиста Түшәм. Берзаманны ул болай дип уйлаган: «Идәнгә рәхәт. Ята да ята, бер эше юк. Идән урынына төшеп карыйм әле, эленеп торуы авыр ул».

Ап-ак, чип-чиста Түшәм үзенең дусты Идәнгә:

– Әйдә урыннарыбызны алмашабыз. Син өстән аска карап ятарсың, ә мин астан өскә карап ятармын, – дигән.

Идән аңа:

– Әйдә, – дигән.

Идән белән Түшәм урыннарын алмашканнар. Идән Түшәм урынына менгән, Түшәм Идән урынына төшкән. Берзаманны өстәге Идән астагы Түшәмгә караса, Түшәм тапталып, кап-кара булып беткән, ди.




Таган


Яшәгән, ди, бер Таган. Сәгатьләр буена, көннәр буена, атналар буена, айлар буена, еллар буена балаларны атындыра-атындыра ул бик арып-талып беткән, ди.

Таган:

– Сәгатьләр буена, көннәр буена, атналар буена, айлар буена, еллар буена балаларны атындыра-атындыра мин бик йончыдым, минем дә ял итәсем килә, – дигән.

Шуннан соң ул балаларны атындырудан туктаган. Сәгатьләр буена, көннәр буена, атналар буена, айлар буена, еллар буена тик кенә тора да тора икән. Шулай тора торгач, ул күгәргән. Хәзер җил искән саен, Таган, балаларны сагынып, чыгыр-чыгыр, чыгыр-чыгыр килә-килә елый да елый, ди.




Кыңгырау чәчәкләре


Яшәгән, ди, бер колын. Ул Йолдызкай атлы икән. Ә әнкәсенең исеме Чуаралма булган.

Көннәрдән бер көнне Йолдызкайның әнисе Чуаралманың туган көне килеп җиткән. Туган көн җиткәч, котларга кирәк бит инде.

Ә котлар өчен бүләк кирәк. Йолдызкай, әнкәсен туган көне белән котларга нинди бүләк алып кайтыйм икән дип, и уйлаган да уйлаган, ди.

Озак кына уйлана торгач, ул: «Чәчәктән дә яхшысы булмас», – дигән.

Йолдызкайның әнкәсе Чуаралма бигрәк тә шәмәхә төсендәге кыңгырау чәчәкләрен ярата икән. Муенындагы җиз кыңгыравы да, яңгырларда шәмәхәләнеп, шул чәчәккә охшап тора, ди. Ул аны матурлык өчен генә түгел, ә бәлки колынкае адашканда шул кыңгырау тавышына килсен дип асып йөрткән.

Шулай итеп, Йолдызкай үз әнкәсенең туган көненә бүләккә атап, кыңгырау чәчәкләре җыярга чыгып киткән.

Кыңгырау чәчәкләре болында үскән. Ә болын елганың аргы ягында, ди. Йолдызкай әллә кайдагы күперне эзләп йөрмәгән. Елганы йөзеп кенә чыккан да бик күп итеп фирүзә, шәмәхә кыңгырау чәчәкләрен җыйган. Җыйган чәчкәләре колынның кочагына көчкә-көчкә сыйган инде менә.

Йолдызкай үз өенә кайтырга чыккан. Кочагындагы кыңгырау чәчәкләре аның атлаган көенә чең дә чең, зең дә зең, челтер дә челтер килеп барган. Колынкай түзмәгән, ул чәчәкләр көенә кушылып, үзе дә җырлап җибәргән:

Иһа-һа, миһа-һа!
Бүген әни туган көн.
Әниләрнең туган көне –
Чәчәкләр күп булган көн, –

дип.

Кайта торгач, ул әлеге дә баягы елга янына килеп җиткән. Йолдызкайның үзе җыйган чәчәкләрне әнисенә тизрәк-тизрәк бүләк итәсе килгән. Шуңа күрә ул күперне эзләп йөрмәгән, елганы туп-туры йөзеп чыгарга уйлаган. Чәчәкләрне башына куеп, суга кергән дә йөзеп киткән. Йөзә икән, йөзә икән, йөзә икән бу… Йөзә торгач, арый башлаган. Арый башлагач, бата башлаган. Бата башлагач, кычкыра башлаган.

Тик аны беркем ишетмәгән. Чөнки су буенда беркем булмаган. Җыйган чәчәкләрен ташласа, ул батмас, җиңелрәк йөзәр дә китәр иде анысы. Ә ул: «Әниемнең туган көненә кыңгырау чәчәкләремне алып кайта алмасам, бик күңелсез булыр инде», – дип уйлаган.

Шул чакны әлеге су буена зәңгәр канатлы бер Күбәләк килеп чыккан. Ул, гадәтенчә, елганың аргы ягында үскән кыңгырау чәчәкләргә кунып, баллы су эчәргә теләгән булган. Караса, суда бер кочак кыңгырау чәчәкләре бәйләме йөзеп бара икән. Күбәләк озын-озак уйлап тормаган, канатларын ки-и-иң иттереп җәеп җибәргән дә, әлеге чәчәкләрне күтәреп алып, югарыга күтәрелгән. Шулай итеп, зәңгәр канатлы Күбәләк шәмәхә кыңгырау чәчәкләрен яр буена чыгарып куйган. Ә Йолдызкай шул чәчәкләргә ябышып тотынган булган икән. Күбәләк кыңгырау чәчәкләре белән бергә нәни колынны да елгадан йолып җиргә чыгарып бастырган.

– Рәхмәт яусын сиңа, зәңгәр канатлы Күбәләк! Син коткарып калмасаң, бүген минем әнием Чуаралма туган көнсез кала иде бит, – дигән колынкай. Ул бер чәчәкне Күбәләкнең чәченә кыстырган да, кушаяклап чабып, өйләренә кайтып киткән.

Аның әнкәсенең туган көненә, зәп-зәңгәр канатлы кызын ияртеп, теге Күбәләк тә килгән.




Туң Күчән


Яшәгән, ди, бер Күчән. Ул бик туңгак булган. Яз көне орлыктан борнап җир өстенә чыгуга, туңа башлаган. Моның борыны да күренми. Борыны күренмәсә дә, төренә дә төренә, ди, яфракларны катлап-катлап өстенә яба да яба икән.

Өсте-өстенә ябына, төренә торгач, туң Күчән Кәбестәгә әйләнгән, ди.




Суалчан кунакка бара


Яшәгән, ди, бер Суалчан.

Көннәрдән бер көнне Яңгыр аны үзенә кунакка дәшкән. Суалчан бик озаклап җыенгач, Яңгыр янына кунакка киткән. Бик, би-и-ик, би-и-и-и-ик озак барган, ди, бу. Барган да барган. Һич тә ашыкмаган. Тамчы да ашыкмаган. Барып җитсә, ни күрсен: Яңгыр моны көтә-көтә Карга әйләнгән.

– Кунакка кем янына барсаң да ярый. Кар, син мине кунак ит, – дигән Суалчан.

Ләкин Кар аңа ишеген ачмаган.

Суалчан, ач килеш, сузыла-сузыла кайтып киткән.

Кунакка тиз барырга кирәк шул. Югыйсә көтә-көтә хуҗаның шулпасы куерып бетә.




Баскыч белән Ачкыч


Яшәгән, ди, бер Баскыч. Аның Ачкыч буласы килгән. Ачкыч булгач, ул барлык ишекләрне ачып бетергән. Ачык ишекләргә җилләр кереп тулган. Җилләр кереп тулгач, бүлмәләр шар шикелле кабарганнар да очып киткәннәр. Алар белән бергә кешеләр дә очып беткәннәр. Берзаманны кешеләрнең җиргә төшәсе килгән. Ә җиргә төшәр өчен баскыч кирәк бит инде.

Ачкыч яңадан Баскычка әйләнгән. Шуннан соң кешеләр җиргә төшкән. Бүлмәләр дә җиргә кайткан. Аларның ишекләре ябылган. Ябык ишекләргә җилләр керә алмаган.

Баскычка ачкыч булырга ярамый. Шулаймы?




Яшел Юл


Яшәгән, ди, бер Юл. Ул яшел икән. Яшел булгач, үлән дип, анда сыерлар ашап-күшәп йөргән. Сыерлар ашарлык булгач, анда үлән үскән дигән сүз инде. Үлән үскән җир юл түгел бит инде, шулаймы?

Ә Юл кая киткән?

Аның барасы юлы булган. Ул шунда киткән. Сыерлар ашап туйгач, Юл әйләнеп кайтыр. Ә ул Юлдан сыерлар өйләргә сөт алып кайтыр.




Ничәү?


Яшәгән, ди, бер Йорт. Фатирлары кү-ү-ү-үп булган, ди. Фатир саен берәр, икешәр, өчәр, дүртәр бүлмәсе бар, ди. Фатир саен берәр бәби, берәр әти, берәр әни, берәр әби, берәр бабай тора икән.

Ә һәр фатирда икешәр бәби торса, монда ничә әти, ничә әни, ничә әби, ничә бабай яшәр икән?

Бөтенесе.




Мунча яратучы Бака


Яшәгән, ди, бер Бака. Ул Бака мунча керергә бик ярата икән. Мунча керергә шулхәтле ярата, ди, инде менә, мунчадан бер дә чыкмыйча, ләүкә астында гына торырга ияләшеп киткән.

Шуннан соң бу Бака мунча бакасына әйләнгән. Хәзер ул, беркая да чыкмыйча, гел мунчада гына тора, ди.




Каклаган каз


Яшәгән, ди, бер Чыпчык. Аның бәләкәй генә, чеметем генә, бер генә чукырлык булса да каклаган каз ашыйсы килгән. Ә каклаган каз шундый тәмле бит ул – бармагыңны да ялап туймастай.

Ишегалдында да, су буенда да ап-ак, көрән-ак, бүз-ак казлар күптин-күп икән күплеккә.

Чыпчык:

– Менә болар тәмле каклангандыр! – дигән дә, казларның сыртларына кунып, чукып-чукып караган. Ул аларны каклаган каз дип белгән, янәмәсе. Какланмыйча, көне буена кояшта йөриләр ич!

Әлеге Чыпчык бу казларны туйдырып бетергән. Казлар аның үзен куып та караганнар, ә Чыпчык һаман килә дә килә икән. Аптырагач, ата каз Чыпчыкның бармагын тешләп алган. Чыпчыкның бармагы авырткан да, ул аны шундук авызына капкан.

Чыпчык, менә шулай итеп, үз бармагын ялаган, ди.




Ничек адашмаганнар?


Яшәгән, ди, ике күрше Йорт. Болар зу-у-ур булганнар, ди. Эчләре тулы фатир, фатир тулы тәрәзә, тәрәзә саен ут янып тора, ди.

Төн җитеп, утлар сүнгәч, әтиләр, әниләр, бәбиләр, әбиләр, бабайлар, абыйлар, энеләр, апалар, сеңелләр, мәчеләр, этләр, телевизорлар, балыклар, кошлар, курчаклар, әкиятләр йоклап беткәч, бу ике Йорт бер-берсенә кунакка йөрешәләр икән. Икәүләшеп әйлән-бәйлән уйныйлар, бииләр, җырлыйлар, ди.

Ә караңгыда алар ничек адашмыйлар икән?

Караңгыдан курыкмаганга күрә.




Хыялый Муйнак


Яшәгән, ди, бер эт. Аның исеме Муйнак булган. Менә шул Муйнак бервакытны үз хуҗасына кып-кызыл кикрикле, аллы-гөлле койрыклы, аяклары бик гайрәтле әтәч алып кайткан.

Хуҗасы Муйнакны:

– Аһ, җүнсезләрнең җүнсезе! Бу әтәчне каян табып алдың? Бар, моны алган урыныңа илтеп куй. Сорамыйча алу караклык була. Караклык өчен җәзалыйлар. Менә мин дә сине сөяк бирмичә җәзалармын! – дип әрләгән.

– Юк, хуҗам, бу минем үз әтәчем. Мин аны сиңа бүләк итәм.

Шуннан Муйнак үз хуҗасына әлеге әтәчне каян алганын сөйләп биргән.

Мин Муйнакның хуҗасына кунакка килгән идем, ни сөйләгәнен үзем дә ишетеп тордым.

Муйнак, әтәчне кочаклаган килеш, болай дигән:

– Минем сөягем бар иде. Мин шуны кимерергә утырдым. Сөяк кимерә-кимерә агарып бетте, бер тамчы ите калмады. Тик мин барыбер кимерүемнән туктамадым. Ә сөяк кимергәндә мин уйланырга яратам. Уйланган чагымда миңа әллә нинди хыяллар килә. Ә минем хыялларым бик-бик матур. Әйбәт булсын дип теләсәм, алар чынга аша да куя.

Менә бүген дә шулай булды. И кимерәм теге сөякне, и кимерәм. Кимергән саен кимерәсем, ашыйсым килү көчәйгәннән-көчәя бара. Аһ, мәйтәм, менә бу сөяккә әзрәк ит кунган булсын иде. Ит кунгач, ул минем хуҗам ашаган әтәч ботына әйләнер иде. Әтәч сыңар ботлы түгел бит. Әх, мәйтәм, шул бот янына тагын берсе булса икән! Ул чагында ике канат та килеп ялганыр иде. Ике канатка бер муен да тиеш. Муен булгач, баш кына табылыр, мәйтәм. Ә баш үз гәүдәсеннән башка нишләсен?! Баш барында бөтен нәрсә була! Минем хыялым кызганнан-кыза бара. Кызган хыял бер кызыл кикрик кенә тапмыймы соң? Кып-кызыл кикрикнең нурлары, хыялымдагы әтәчемнең каурыйларына төшеп, аларны аллы-гөлле төсләргә манчыды. Аллы-гөлле төсләр уйнаткан әтәч җансыз булмый инде ул. Ә моның өчен йөрәк кирәк. Шулай итеп, хыялымдагы әтәч күкрәгендә йөрәк тә тибә башлады.

Күз алдымдагы әтәчне яхшырак күрим дип тырышсам, авызымдагы ак сөяк җиргә төште дә әтәчкә әйләнеп йөгерде дә китте. Көчкә куып тоттым. Менә шул әтәч инде бу, хуҗам. Хәзер мин сиңа көн саен бер хыялый әтәч алып кайтып бирермен, яме? Би-ик хыяллансам, мин сыер да алып кайта аламдыр. Үземдә ат табарлык хыял да бардыр дип уйлыйм әле. Хәтта фил дә!..

Шулвакыт күрше кызы Сөмбел килеп керде.

– Безнең югалган әтәчебез! Менә кайда икән, – дип, Муйнак алдындагы әтәчне алып чыгып китте.

Муйнакның авызында ап-ак сөяк кенә калды.

Муйнак әкрен генә шыңшып куйды. Шатлыклы күзләре тоныкланды. Ул борылды да, нәүмизләнеп, оясына кереп китте.

Әтәче нинди матур иде, ә? Әтәч кенәме соң – хыял!




Әни йөрәге


Яшәгән, ди, бер Колын. Көннәрдән бер көнне бөтен җирне томан сарган. Көтүче абый томан дип тормаган, һәммә атларны аратадан болынга куып чыгарган. Аларга әле атна-ун көн генә элек дөньяга килгән Колын да ияргән. Хәтфәдәй яшел үләнле йомшак тугайга аның әле генә аяк басуы булган.

Аңа Күгәрчен исемле әнкәсе:

– Синең әле тешләрең дә сөт тешләре генә, тоягың да сөт тояклары гына. Син бик бәләкәй әле, балам. Миннән читкә китмә, югыйсә сине томан йотар, – дигән.

Колынкай әнкәсеннән:

– Нәрсә соң ул то-ман? – дип сораган.

– Томан ул – җирне эчерергә, аның битен юарга төшкән сөт, – дигән әнкәсе.

– Мине нигә дип йота соң ул?

– Читтән караганда сине томаннан аерып булмый: сез икегез дә бертөсле. Икегез дә бертөсле булгач, сине томан йоткан шикелле була.

Болынга беренче тапкыр чыкканга күрә, Колынның өзелеп-өзелеп Кояшны күрәсе килгән. Югыйсә аның Кояшны абзарның тузанлы тәрәзәсеннән генә күргәне булган, тышка чыгып карарга теләгәч, аны арата җибәрмәгән. Ул аратаны тешләп тә, кимереп тә караган – тешләре генә авырткан.

– Синең тешләрең сөт тешләре генә, – дигән аңа Күгәрчен исемле әнкәсе. – Сиңа арата кимерергә ярамый әле.

Колын аратага тибеп тә караган.

Әнкәсе тагын:

– Синең тоякларың сөт тояклары гына әле, – дигән.

Менә хәзер, ниһаять, Колын үзенең теләгенә ирешкән.

Колын, томанлы болынга йөрергә чыккач: «Җирнең дә томан дигән сөте бар икән», – дип уйлаган. Сусыл, яшел үлән очларын керт-керт тешләп ашап туйгач, сөт эчәргә теләгән. Тик әнисен күшәвеннән бүлдерәсе килмәгән.

«Җир сөтен генә эчсәм ничек булыр икән?» – дип уйлап алгач, ул әнкәсенең зур шәмәхә күзенә карап алган да үзенең йоп-йомшак тарагы белән чәчен тарап җибәргән.

– Томан мине йотканчы, мин аны йотыйм әле, – дип, Колын, күгелҗем төстәге иренен бүлтәйтеп, томан сөтен эчәргә керешкән. Ул: «Сөт эчәсе килүем дә басылыр, томан да бетәр, ә ул югалгач, Кояш та чыгар», – дип уйлаган. Колынкай томанны тырыша-тырыша эчә дә эчә икән. Эчә торгач, ул үзенең томан эченә кереп киткәнен сизми дә калган. Берзаманны туктап калып, як-ягына каранса – әнкәсе дә юк, бүтән атлар да юк, ди.

Ә томан кимеми дә кимеми икән.

«Тукта әле: бу томанны кимерсәм, ни булыр икән? Минем тешләрем сөт теше ләбаса. Томан да сөт!» – дип уйлаган Колын һәм томанны тешләргә, кимерергә ябышкан.

Юк, томан һич таралмаган да таралмаган.

Колынның башына тагын бер уй килгән: «Тукта әле, сөт тоякларым белән тибеп куркытып карыйм әле, шуннан соң ул нишләр икән?»

И, шуннан соң Колын томанга тибәргә тотынган, ди, инде. Алгы аякларына баса икән дә томанга арт аяклары белән тибеп торып җибәрә икән. Колынның тирә-ягында җилләр купкан, иртәнге чык бөртекләре чәчрәп-чәчрәп торган.

Ә томан таралырга уйламаган да, ди!

Аптырагач-йөдәгәч, Колын капылт туктаган. Болын тып-тын икән. Колынкай колакларын сагайтып, тырпайтып куйган. Шунда дөп-дөп иткән тавыш ишеткән. Башта ул аны әнкәсенең тояк тавышына охшаткан. Әнием мине эзли, миңа таба килә, хәзер табып алыр дип көткән. Әмма әнисе юк та юк, ди.

Шунда ул дөп-дөп иткән тавышның тояк тавышы түгеллеген аңлап алган. Дөп-дөп иткән әлеге аваз әнкәсенең йөрәк кагуы икән.

Колынкай шул тавышка таба киткән дә тиздән әнисе янына килеп тә җиткән.

Колын:

– Адашканда синең йөрәгең типкәнне тыңларга кирәк икән, әнием, әйеме? – дигән.

Әйе, адашканда да, адашмаганда да әнкәңнең йөрәге ничек тибүен онытмаска, әнкәң йөрәге типкән якка таба барырга кирәк. Шулай бит?




Хыял


Яшәгән, ди, булган, ди, бер Хыял. Ул үзенең булганын, бар икәнен, буласын һавада очып та, тауларга менеп тә, җирдә йөреп, суда йөзеп, су төбенә төшеп тә күрсәткән. Моны бөтен-бөтен нәрсә: каз, үрдәк бәбкәләре, чебешләр дә, бала-чага, әти-әниләр, әби-бабайлар да белеп, күреп торган инде. Тик ул Хыялны һичкайсы чынга ашыра белмәгән, ди.

Бу Хыял шулай диңгезләр кичә-кичә, дөньялар гизә-гизә арыган, талчыккан да, бер дә бер көнне:

– Мин булмаган җир, су, һава да, мин кермәгән бер тишек тә, какмаган ишек тә, ирешмәгән Күк капусы да калмады ич инде. Ә берегез-бер мине чынга әйләндерә алмыйсыз, – дип, бик-бик үпкәләгән, ди.

Аңа һәммәсе беравыздан:

– Беләбез-беләбез, күрәбез-күрәбез. Ә нишләсәк тә, сине тотып булмый ич, – дигәннәр.

Шуннан соң Хыял әллә ничек күңелсезләнеп калган да, ди, аллы-гөлле әллә ничәмә-ничә канатын җилпеп-җилпеп куйгач:

– Алайса, мин сезне ташлап китәм инде, – дигән, ди.

Аңа көмеш күзле чишмәләр дә, боҗралы алсу суалчаннар, көрән әкәм-төкәмнәр, яшел үләннәр, кызыл җиләкләр, зәңгәр болытлар, җем-җем иткән авырдан авыр соры болытлар – тагын әллә нәрсәләр – бөтенесе-бөтенесе:

– Безне ташлап китә күрмә инде, Хыял. Синсез калсак, без нишләрбез соң? – дигәннәр.

– Бернишләмәссез, – дигән Хыял. – Яңгыр яуса үсәрсез, күк күкрәсә куркырсыз, ташлар мамык булып очар, таулар ком бөртекләренә әйләнер, әттә-әннәләр нәни-нәни бәбиләрен мунчада чәп-чәп итәр, кызлар өй-өй уйнар, малайлар сугыш-сугыш уйнар, ә ул балалар үсеп җиткәч, аларны әти-әниләре, әби-бабайлары әллә кайларга, әллә кайларга озатып җибәрерләр, аннары әйләнеп кайтуларын көтәрләр дә көтәрләр.

Ул шулай дип әйткәч, барчасы:

– Хыял, ә, Хыял! Алай булгач, син безне нигә ташлап китәсең соң әле? – дип сораганнар.

Хыял шунда, төнге Күктәге Ай шикелле моңаеп, көндезге Кояш шикелле елмаеп, кара Болыт шикелле кашын җыерып, җиде төсле Салават күпере шикелле рәхәтләнеп, кызарып пешкән Җиләк шикелле күзен кыскалап, судагы Балык шикелле канатларын, койрыгын боргалап, Мәче шикелле мут кыланып, тагын әллә нәрсәләр эшләп:

– Шул шул менә! Чынга әйләндерсәгез, мин булмыйм, мин бетәм, мин үләм бит инде. Ә минем һаман-һаман, гел-гел буласым килә, – дигән дә, ди, әллә кая киткән дә барган, ди.

Шуннан соң аны и эзләгәннәр, и эзләгәннәр инде. Кайда икәнлеген белсәләр дә, күрсәләр дә, әле һаман таба алмыйлар икән, ди.




Төксез Тура


Яшәгән, ди, булган, ди, бер төклетура малае. Исеме Төкле Тура икән. Аны аяз көннәрдә Төклетур атлы әтисе төрледән төрле чәчәкләрнең бик күп, бик күп төсләрен күзеңне йомган килеш тә танырга, гадәтләрен белергә, кара төннәрдә анда-монда очынып йөрмичә, үз өендә тып-тыныч кына утырырга, көндезләрен килделе-киттеле җирләргә кермәскә өйрәткән. Ә Төклерату исемле әнкәсе бу Төкле Турага әлеге төрледән төрле чәчәкләрнең борыныңны томаласаң да тоярлык әллә нинди исле булуларын, иртәнге чыклар кибеп, Кояш батканга чаклы чәчәк чынаягында тәмледән тәмле нинди сулар җыелып торганлыгын, аларны кайчан, ничек итеп эчәргә кирәклеген өйрәткән.

Атасы да, анасы да шулай уңлы-суллы өйрәтә торгач, төклетура малае үзен бөтен нәрсәне беләм дип уйлаган. Тора-бара шул белгәннәре белән мактанып-мактанып алырга да күнегеп беткән. Купшыланып, көязләнеп киткәнен үзе дә сизмичә калган чаклары да күбәйгән. Төрледән төрле чәчәкләрнең бик күп, бик күп төсләрен күз йомган килеш тә, борыныңны томаласаң да әллә күпме исле булуларын белгәч, купшыланырсың да, көязләнерсең дә анысы. Тик менә андый чакларда анда-монда очынып йөрмәскә, килделе-киттеле җирләргә кермәскә дигәнне төклетура малае онытып та киткәләгән шул.

Бер дә бер көнне сызылып таңнар атып, иртәнге чыклар кипкәч, чәчәктән чәчәккә куна-куна ашап эчкән Төкле Тура әллә кайдан бик-бик тәмле әллә нинди исләр килгәнен тоеп, сиземләп алган. Шул якка очкан да киткән инде. Барып җитсә, ни күрсен: ул җир чәч китәрә, төк кыра, хушбуй сибенә торган бер-бер урын икән. Ягъни чәчтарашханә инде.

Төклетура малае шунда кергән, каранган: үз чираты җиткәч, ипләп кенә күрсәтелгән урындыкка очып килеп кунган.

Чәч алучы апа төклетура малаеннан:

– Чәчеңне аласымы, төгеңне кырасымы? – дип сораган.

Төклетура бик купшыланып, көязләнеп, бөтен дөньяның шәп-шәрә, тап-такыр калганлыгын күз алдына китереп, шуңа иярәсе килеп:

– И-иһ! Мин чәч йөртә торган андый-мондый гына малай түгел, мин – Төкле Тура! Бар төгемне чип-чиста итеп кырыгыз. Бер бөртеге дә калмасын. Мин төксез-нисез ише бүтәннәрдән ким мәллә? – дигән.

– Күз керфегеңне дәме?

– Аларының да бер бөртеге калмасын. Елаганда күз яше эленеп тормас өчен бик әйбәт була ул.

Чәч алучы апа аның кушканына нишләсен ди инде – Төкле Тураның баш түбәсеннән алып, һәр алты аягының чәнти бармагына хәтле китәреп, күпме төге булса, һәр бөртеген бөртеккә тиклем кырган да чыккан. Аннары соң мул итеп хушбуй сиптергән. Ә бер бөртек соңгы керфеген, кирәге чыгар дип, яшереп кисми калдырган, ди.

– Әйбә-әт! Һәммә җирем җип-җиңел булып китте әле, – дигән Төкле Тура.

Шулай дип әйтүе булган, моңа җанының кыл уртасыннан, әллә нинди бетмәс-төкәнмәс иксез-чиксезлектән бер аваз килеп иңгән:

– Ә! Җиңеләеп калдыңмыни әле?

Төклетура малае ике канатын җәеп торып салган да:

– Җиңеләеп, – дигән.

Шуннан соң, чәчтараш апа аңа әйтмичә, яшертен генә кисми калдырган сыңар керфектән гайре бөтен җире шәп-шәрә калган төклетура малае үз өйләренә таба йөгерә-йөгерә очып киткән дә кайтыр юлында очраган барча иптәш, дус-иш Төктулера кызларына, Тулератөк малайларына, Көтарелут бабайларга, Өктеларту әбиләргә:

– Сәлам миннән, сәлам! – дип бара икән.

Тик аңа берсе-бер җавап кайтармаган, сәлам иңдермәгән.

Ул, аптырап:

– Мин бит төклетура малае! – дип кычкыра икән.

Шунда аңа барысы да:

– Син нинди төклетура? Тура бар, ә төге кайда соң? – дигәннәр дә и көлгәннәр, и көлгәннәр, ди.

Төклетура малае, елыйсылары килеп:

– Мин – Төкле Тура! – дигән.

Аңа һәрьяклап беравыздан:

– Юк! – диешкәннәр.

Төклетура малае:

– Алай булгач, мин кем соң инде? – дип сораган.

Аңа киң, иркен, саф, ирекле, азат болындагы барча төклетура күче болай дигән:

– Син хәзер Тура гына инде. Ичмаса, бер генә тамчы да төгең калмаган ич. Ә синең һәрбер төгең мең-мең чәчәктән уртаклашып утларлык саф су, нигъмәт җыярлык иде, синең һәрбер төгең безнең ялкынлы таңнарыбыз аткан саен үзебез татыйсы татлы суга, хыялга сизгер торырга тиеш иде. Хушбуй сиптереп, мәгънәңне бетереп, сизгерлегеңне җуеп чыккансың. Син хәзер Тура гына инде – Төксез Тура.

Әлеге – инде Төксез Турага әйләнеп калган әүвәлге матур, йонлач төклетура малае йөз, мең-мең, миллион-миллион чәчәктән йөгерә-йөгерә, очына-талпына бихисап ис-ас, тәм-том эзләп күпме генә интексә дә, ашар-эчәр ризыгын тапмаган. Чөнки дә ки аның шәп-шәрә калган тәненә сызылыплар аткан таңнарның ни алтын балы ябышмаган, кояш батышларының ни серкәсе йокмаган, ди.

Төклетур атлы әтисе аңа:

– Мин сиңа чәчәкләрне күзеңне йомган килеш тә танырга, гадәтләрен белергә, кара төндә анда-санда очынып йөрмәскә, үз өеңдә тыныч кына утырырга, көндезләрен килделе-киттеле җирләргә кермәскә өйрәтмәдеммени, улым? – дигән.

Әнкәсе Төклерату, моңа өстәп:

– Иртәнге чыклар кибеп, кояш батканчыга хәтле төрледән төрле чәчәкләрнең, борыныңны томаласаң да әллә нинди хуш исле булуларын, кайсы чәчәк чынаягында нинди татлы, нинди баллы су чишмәсе тулып торганын, аны ничек-ничек итеп эчәргә кирәген мин сиңа әйтмәдеммени? – дигән.

Төклетура малае – аның йөздән йөз төсләрдәге чәчәкле, мең-мең хуш исле илендәге бөтен туган Күче әйткәнчә, инде Төксез Тура булып калган малай:

– Төкле идем – бәхетле идем, Тура идем – Туган дәүләтле идем. Инде менә мин – Төкле Тура атлы малай – төксез (ә «төкле» дию – бәхетле булу дигән сүз ул!), әйе, мин – Төкле Тура исемле малай – төксез-бәхетсез Турага әйләнеп калдым. Мин хәзер – турамга гына, тураклап ташлауга гына яраклы шәп-шәрә Тура. Ә газиздән дә газизрәк минем Туран дигән туган илем дә шәп-шәрә, – дигән дә, ди, теге чәчтараш апа аның иң соңгы төге итеп кисмичә калдырган әлеге дә баягы бердәнбер исән-имин калган күз керфеген, елый-елый, үзенең уң канатына салган да киткән…

Шуннан соң ул Төксез Тура гына түгел, ә бәлки Очмас та Тура гына булып калган, ди.

Шәп-шәрә.




Сызламык Теш


Яшәгән, ди, булган, ди, Теш атлы бер малай. Үзе матур, көчле, үткер, күренеп китсә дә, таң калдырырлык, һушыңнан яздырырлык, ди, инде менә. Шикәрдәй ап-ак, сөттәй пакь, ди, бу. Җем-җем елтырап, ахактай агарып кына, ашаганда керт тә керт итеп, чәй эчкәндә тып-тын гына үз казнасында утыра да утыра, ди, инде. Ул теш бер-бер күзгә күренеп китсәме? Дөньялар яктырып, моны абайлаганнарның күңелләре ачылып, күтәрелеп, киңәеп, кинәнеп китә икән. И-и, шулай яшәп торулары моңа шундый рәхәт икән. Таза-сау, тырыш, өлгер, эш сөючән булгач нишләсен инде. Әйбәт, тәти икәнсең, шундый булмыйча хәлең юк. Көне-төне чәйнәү, кимерү, вату, сындыру, өзгәләү дә тарткалау, тетмәңне тетү, тагын кушылган бөтен эшне җиренә җиткереп, карышусыз эшләү җиңел эш түгел ул, әйе. Әле берүзең генә булганда бер хәер. Ә яныңда синнән кала үзең шикелле тагын утыз бер теш бар бит. Аларны кая куймак кирәк. Алар да төшеп калганнардан түгел, менә дигән эшлекле, тырыш, әйбәт тешләр. Аларча булмыйча кая барасың?

Менә шулай ипле, җайлы, шат килеш кенә торып торганда, Теш атлы малайга чәйнәр дисәң чәйнәп, ватар дисәң ватып, тетәм дисәң тетеп булмастай дәп-дәү Кайгы-хәсрәт килеп төшкән, ди. Эш болай булган. Бу Теш атлы малайның Хуҗасы берзаманны ашау-эчү дигәндә гуҗ, тамагы туймас, әрсез, талымсыз кешегә әйләнгән дә куйган. Авызына ни керсә, шуны ашый икән, әле сап-салкын сөт чөмерә, шуның соңында ук әле кап-кайнар чәй, каһвә эчә икән. Шушы Теш малае турысына китереп, каты-коты ипи ашый, чикләвек вата, җеп өзә, тимерчыбык, кадак бөгә, кока-кола шешәләренең бөкеләрен каерып ача, сөяк кимерә, урам этләренә, мәчеләргә ыржая, тиктормастан кешеләрдән көлә, бала-чаганы куркыта башлаган. Теш атлы малай оятыннан кая кереп качарга белмәгән. Үз өең шикелле авыздан кая чыгып качмак кирәк инде. Сабыр иткән, түзгән. Ә Хуҗасы бер кап-каты чикләвек ватканда үзенең бер читен кыйган да аткан. Аннары әкрен-әкрен сызланырга ук керешкән. Сызламассың, бар! Чикләвек ватканда сызлау гына түгел, үрле-кырлы сикерерсең, әйе.

Бу Теш атлы малай башта юри генә сызларга тотынган булган. Хуҗасы җыен-җыентык каты-токы әйберләр ашамасын дип.

Хәзер Хуҗасы ауный-түнә йөри, идәндә әвәләнә-әвәләнә, егылыплар, елаплар ята икән.

Теш атлы малай:

– Мине җәфалаганың өчен күрмәгәнеңне күрсәтимме? – дип, бии-бии, җырлый-җырлый и сөенә, и сөенә, и бер көенеп тә куя икән.

Ә моның Хуҗасы нишләгән? Сызлый торган бу Теш исемле малайны укол кадаттырып алдырып аттырган да моның урынына алтын Теш куйдырып кайткан. Ә Теш малаен алдырткан җирендә төшереп калдырганнар.

Шуннан соң Хуҗасы нишләгән?

Каты-токы әйбер ашаудан туктаган. Алтын тешкә кыстырып, чикләвек ватып булмый ич инде. Алтын бик кыйммәт тора. Ә чын тешкә җитми инде. Алтын – иң какшаучан, җансыз әйбер. Кинәнеп, рәхәтләнеп сызлый белмәгәч, тешнең нигә кирәге бар?

Ә теге Теш һаман сызлый да сызлый, ди, имеш.




Тагын бер Теш


Яшәгән, ди, булган, ди тагын бер Теш. Ул тип-тигез, ап-ак, чынаяк шикелле ялтырап, Кояш кебек елмаеп, Салават күпере сыман нур чәчеп тора, ди, инде менә.

Бер дә берзаманны аның янында тезелешеп утырган утыз да бер теш халкы дәррәү уянышып китсәләр, әлеге игезәк тешләр бер дә бер туганнарының әллә кая киткәнен сизеп, белеп, күреп алганнар. Күреп, сизеп, белеп алганнар да:

– И син, игезәк туганыбыз, аскы рәттәге түбәнтеннән сул якта балкып торган энекәшебез, син кая китеп югалдың? – дип сорашканнар, пошынышканнар, кайгырышканнар, елашканнар, ди.

Ә теге Теш бөтен туганнары йоклап яткан чагында үзе яшәгән урт өендә, гадәтенчә, өйрәнгәненчә конфет кимерә-кимерә, шоколад умыра-умыра, шырык-шырык көлә икән:

– Әнә сез кишер кимерегез, кәбестә ашы чөмерегез, көнбагыш чиертегез, бәрәңге, карабодай, тары, кукуруз, солы боткасы, коймак, каймак, эремчек ашагыз, сөтле чәй эчегез, – дигән дә, ди, урт белән ирен астына качып поскан җирендә яшертен генә конфет кимереп, шоколад умырып утыра, ди. Карендәшләре әле бу якка, әле теге якка карасалар, әлеге дә баягы Теш юкка чыккан, имеш.

Ул кая киткән?

Аны үзе ашый торган конфетлар кимергән, шоколадлар умырган да кишерсез, кәбестәсез, көнбагышсыз, бәрәңге, карабодай, тары, кукуруз, солы боткасыз, коймаксыз, каймаксыз, эремчексез, сөтле чәйсез җиргә алып киткәннәр.

Шуннан соң теге Теш тешсез калган, ди.

Күп итеп конфет кимерсәң, шоколад умырсаң, менә шулай була ул.




Мылтык


Яшәгән, ди, булган, ди, бер Мылтык. Аны бик-бик матур итеп, кулга тотарга җайлы, төбәп атарга ипле булсын дип ясаганнар. Ул түтәсе дисеңме, ул тәтесе, ул көпшәсе, ул төбәгече, ул очына утыртылган дүрт кырлы, очлы кадагычы – боларның һәммәсе әйтеп, сөйләп бетергесез, карап туймаслык, хәйран да тамаша шоп-шома, әйбәт, матур, ди, инде менәтерә.

Шуңа күрә ул уңлы-суллы, аллы-артлы, өскә-аска шарт та шорт ата-ата кәпрәеп, үрә катып бик күп йөргән: әллә күпме илләр гизгән, әллә ничә диңгез, дәрья кичкән. Ул хәтле йөргән дигәч тә – үзен күтәреп йөрткән кеше җилкәсендә инде. Мылтык шунсыз кая китсен дә кая барсын, ди?

– Мин – Мылтык, мин – Винтовка, мең дә сигез йөз туксан өченче елгы үрнәк, мине Мосин атлы урыс уйлап тапкан, мин үземә корылган ядрәне ике чакрымнан теләсә нәрсәне, теләсә кемне үтерерлек итеп тидерәм, миннән узганнар юк әле! – дип мактанырга, шапырынырга, лаф орырга яраткан, ди, имеш.

Бер дә берзаман моның шулай йөрүеннән туеп бетеп, гарык булып, моны өй чормасындагы җыен ташландык, иске-москы әйберләр арасына – кеше-кара күзеннән ераккарак яшереп куйганнар.

Бу Мылтык шуннан бирле тып-тын гына, тик кенә ята да ята, ята да ята, ди, инде. Шулай кача-поса, эшсез, шөгыльсез ятуы моны бөтенләй ардырып, талчыктырып, хәлдән тайдырып, әлсерәтеп, тинтерәтеп, зарыктырып бетергән, ди.

Көннәрдән бер көнне, төннәрдән бер төнне ул үзен төреп куйган майлы чүпрәк-чапракны шатыр-шотыр ерткалап ташлаган да, йокысы ачылыр-ачылмас күзен уа-уа аулак урыныннан шуышып чыккач, түтәсен идәнгә терәп торып баскан, ди. Баскан да, ди, пыяласы чатнаган борынгы иске бер көзге каршысына чат-чат, шак-шок атлап, дөп-дөп килеп, үзенең түтәсе нык икәнен аңлаган, тәтесен барлаган, көпшәсендәге тузанны өреп туздырган, төбәгечен җайлаган, теге көзгедә үзенең елык-елык ялтыравына сөенгән, куанган, шатланган.

– И-и! – дигән ул. – Миңа атасы да атасы, үтерәсе дә үтерәсе икән бит әле!

Айлы булса да, төн дөм караңгы икән, ди. Әлеге дә баягы бу Мылтык, урамга чыгып, юан гына бер имән агачына барып сыенган да:

– Нәрсәне генә, кемне генә күрсәм дә атам да үтерәм! Миңа шулай кушылган, миңа шулай боерылган, – дигән.

Ул түтәсен ипләгән, чакмасын тарткан; көпшәсен турайтып, төзәгечен төп-төз төбәп, хәтәр үткер кадагычын ялт-йолт ялтыратып, колагын хәтәр торгызган килеш, үткән-киткәнне көтеп, сагалап тора да инде менә.

Шулай сагалый, көтә торгач, моның каршысына күзе тары бөртеге хәтле генә булган бер бәп-бәләкәй Сукыр Тычкан малае килеп чыккан. Шуннан соң бу Мылтык бөтен тәнен киереп китергән дә бар куәтенә теге Сукыр Тычкан малаена төбәп аткан да җибәргән, ди.

Тик әлеге мылтыкның төнге күктәге Айны да куркытырлык, Йолдызларны да сискәндерерлек, теге Сукыр Тычкан малаен да өркетерлек, һәммә нәрсәнең дә котын алырлык дөбер-шатыр ату тавышы чыкмаган, ди.

Чөнки Мылтык үзенең ядрә белән корылмаган икәнлеген оныткан икән.

Шуннан соң ул әлеге Сукыр Тычкан малае белән әйлән-бәйлән, бишташ, өй-өй, йөзек салыш, пәке кадаш, кузна чиртеш уеннары уйнаган, биегән, җырлаган, тагын әллә нишләп беткән.

Ә корылган булсамы? Нәрсәне, кемне генә күрсә дә, атасы да үтерәсе иде ич инде бу, әйеме?

Шуннан соң ул Мылтык нишләгән? Нишләсен ди инде тагын: әкертен-әкертен генә, ялт та йолт карана-карана чардагына менеп китеп, теге иске-москы чүпрәк-чапрагына төренгән дә бик тәмләп, бик тынычлап йокыга талган.

Ә үзенең төшендә ул бернәрсәгә дә, беркемгә дә атмаганын, бернәрсәне дә, беркемне дә үтермәгәнен күргән, ди.

Тәмле йокы, татлы төш.




Сәгать


Яшәгән, ди, булган, ди, бер Сәгать. Бу сулдан уңга таба бертуктаусыз, өзлексез килеш йөри дә йөри икән. Моның кече теле, озын теле булса да, дәшми-нитми генә тек тә тек килеп, гел-гел бара да бара икән. Шым гына, шыпырт кына итеп. Көне-төне, йокламыйча, ашамыйча-эчмичә сулдан уңга таба.

Бер дә бервакытны, әйеме, бу Сәгать капылт туктаган да калган, ди дә тирән уйга талган, ди. Шул чагында анда-монда әйләнгәләп караса, ул үзенең моңарчы фәкать кире якка гына йөргәнен аңлап алган. Аңлап алган да уй уйларга керешкән. Болай дип:

– Безнең матурдан матур, гүзәлдән гүзәл Җир шары үзенең күчәрендә уңнан сулга таба әйләнә-әйләнә йөри. Ә мине нигә дип ул Җир шарына капма-каршы йөрергә ясаганнар? Монда кешеләрнең мәкере ята бит.

Бу шулай дип уйлаган да Җир шарының үз күчәре тирәли уңнан сулга таба әйләнгәненә ияргән дә киткән, ди. Үзенең моңарчы шым гына, шыпыртын гына, сиздермичә генә йөргән гадәте белән атлап китсә, ни күрсен: Җир шарының ыжгырып әйләнгәненә өлгерми генә икән бит, ди!

Шуннан соң Сәгать яңача йөрергә тотынган. Тик барыбер барасы җиренә җитешми, ди. Аннары инде кушаяклап чабарга керешкән. Чаба икән, чаба икән бу – бер Йолдыз бу якта кала, икенче Йолдыз теге якта кала. Бераздан Күк йөзе пыран-заран килеп беткән.

И ул тузан купкан, ди, җил кузгалган, буза чыккан, ди. Буталыш, аптыраш, саташу, куркыныч – тагын әллә ниләр килеп беткән. Кыскасы, бөтен Күк җисемнәре карурманга эләккән шикелле адашып-саташып беткән.

Ә Сәгать, үзенең телләрен этнеке шикелле салындырып, һаман йөгерә дә йөгерә, чаба да чаба икән. Җир шарының әйләнүенә иярәм дә, куып җитеп, узып китәм дип. Тотарсың аны, бар! Җир шарының эше бик күп ич ул: аның иртән иртүк әтәчләрне эшкә җибәрәсе бар. Ул синең Сәгатеңә карап торамыни! Җир шары керфек какканчы, күз ачып йомганчы утыз өч чакрым юл үтеп әйләнә. Аңа Айны чыгарырга, аннары батырырга, Кояшны күтәрергә, Таңны аттырырга, чәчәкләрнең күзен ачтырырга, җиләкләрне, алмаларны, миләшләрне, гөмбәләрне өлгертергә кирәк. Эше муеннан. Җир шары синең Сәгатеңнең үзе артыннан куарга чыкканын көтеп ятсынмыни? Җыен ялкау, иренчәк, хөрәсән шикелле йокы симертеп, ие!

Ә бу вакытта кушаяклап чабып арып беткәч, әле Тургайга, әле Тәкәрлеккә, әле Тилгәнгә атланып очкан, Җир шарын узам да китәм дип, үз телләрен уңнан сулга әйләндерергә керешкән Сәгать нишләгән?

Бернишләмәгән: арыган да туктап калган. Бүтән кая барсын инде. Бераз хәл алып торган да әүвәлгечә сулдан уңга таба атлап киткән. Ипләп кенә, сабыр гына итеп, ашыкмыйча, үз көенчә генә.

– Минем әле бишекләр тирбәтәсем, кичке сигезләрдәме, тугызлардамы бала-чаганы йокларга яткырасым, аларның әти-әниләренә, әби-бабайларына, абый-энеләренә, апа-сеңелләренә ял бирәсем бар бит, – дип.

Менә шулай. Вакытны уздырып китәм, бар нәрсәне туздырып атам, бөтенесен тетәм дә салам дип артык кылану, ашкыну, түземсезләнү, сабырсызлану кемгә хаҗәт ул? Кире бару, киреләнү җүнлегә илтми.

Сәгать шикелле белеп йөрсәң генә әйбәт була.




Ат белән Арба


Яшәгән, ди, булган, ди, бер Ат. Аның кушаматы Баһбай булган, ди. Шундый да тәрбияле, күндәм, йомшак, тыңлаучан булган, ди, инде бу. Кайчан эндәшсәләр дә, дәшмәсәләр дә, һич карышмастан арба тәртәсе, чана үрәчәсе арасына чигенә-чигенә керә дә баса икән. Муенына камыт кидерсәләр дә килешкән, йөзен йөгәнләсәләр дә бирешкән, авызлык каптырсалар да азмаган, дуга кайтарсалар да каелган, ыңгырчак салсалар да ыңгырашмаган, аркалыкларында да арыкмаган, түшлекләгәндә дә өшәнмәгән, эшләя сузылганда да бөрешкән, дилбегә элгәндә дә бил бөккән, чыбыркы күрсәтмәгәндә дә чыгымчыламаган, тибәрсәләр дә типмәгән, сызгырсалар да сыздырып узган, кыздырсалар да кызган, арбасына ни төясәләр дә төянгән, чанасына ни салсалар да басылган.

Шулай итеп, нишләтсәләр дә эшләгән дә эшләгән.

Яхшы. Бер дә бер көнне сызылып-сызылып алсу Таң аткан, ди. Баһбай яшел үлән күшәгән дә алдындагы агач тәпәннән уртлап-гортлап су эчкән, телен өстән аска, уңнан сулга айкый-чайкый, тоз түмгәген ялаган, тәпәндәге суда үз йөзенең чагылышына карап алгач, дагалы тоягы белән ут ялкыннарына да тиңсез озын ялын ян-якка тарап салган, берәм-берәм һәр тоягын карап чыккан, су шарламасыдай ташып, күз керфекләредәй күккә ашып торган койрыгын барлаган да:





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=67220933) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.